جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حضور گسترده دین در تمدن انسانی امری بدیهی است. آدمیان همیشه اعمالی دینی انجام می‌دهند؛ همواره سرسپردگی به خدا(یان)، اسطوره‌ها و مناسک در تمامی جوامع حاضر بوده است. از قربانی‌‌کردن انسان نزد آزتک‌ها تا غسل تعمیدِ مسیحیان، مسلماً این اعمال و باورها متنوع است. اما به نظر می‌رسد در ذاتی مشترک با هم اتفاق دارند. پس چرا جاناتان زیتِّل اسمیت، احتمالاً تاثیرگذارترین محققِ دین در نیمه دوم قرن بیستم، بر آن بود تا در کتابش، «به تصویر کشیدنِ دین: از بابل تا جونز تاون» (۱۹۸۲)، بیان کند که «دین فقط و فقط ابداعِ مطالعات محققان است» و «حیثیّت مستقلی جدای از دانشگاه ندارد»؟

برای لحظه ای گلخانه‌ساز فوق العاده با استعدادی به اسم باب را در نظر بیاورید که گلخانه‌ شگفت‌انگیزی می‌سازد و تجهیز می‌کند. در گلخانه او چند بچه سمندر غیرعادی وجود دارند که هنگام بلوغ از مغزی با توانایی‌های مغز بشری برخوردار می‌شوند: قابلیت تفکر کاملا انسانی در مغز یک سمندر. گلخانه باب یک فضای زیستی تقریبا کامل برای دوزیستان مغزدار او است؛ گلخانه‌ای متعادل به لحاظ پوشش گیاهی، دما، آب، هوا و هر چیز دیگری که برای زندگی سمندرها لازم است. تولید مثل آنها هرگز فراتر از فضای محدود‌ گلخانه نخواهد بود. مدفوع و اجسادشان، همراه با گیاهان پوسیده، خاک گیاهان آینده را حاصلخیز می‌کنند و با برطرف ساختن نیازهای گلخانه موجب استمرار و حفظ زندگی می‌شوند. به منظور حفظ تعادل، نور به طور منظم فضای گلخانه را روشن می‌کند و با افزایش و سپس کاهش فواصل روشن شدن در اطراف محیط گلخانه در طول یک سال به آرامی حرکت می‌کند. و بالاخره، گلخانه از شیشه‌ای ساخته شده که از دید سمندرها مات اما برای باب شفاف است.

خانم آرمسترانگ در زمینۀ تاریخ اسلام و دفاع از این دین کتاب‌های پرفروشی را به رشتۀ تحریر درآورده است. وی خود را موظّف می‌داند که از دین اسلام در برابر کج‌اندیشی‌های بعضی غیرمسلمانان و همچنین در برابر فرقۀ انحرافیِ وهابیت به دفاع بپردازد. او دربارۀ وهابیت می‌گوید مثل این می‌ماند که یکی از فرقه‌های کوچکِ کمربند انجیلی از درآمد نفتی و حمایت بین‌الملل برخوردار باشد و بتواند از این طریق تعریف خود از مسیحیت را به همۀ جهان صادر کند.

محمد العشماوی قاضی معروف مصری، یکی از برجسته‌ترین متفکران جهان اسلام در جهان معاصر است. او دانش خود درباره الهیات اسلامی را محدود به حوزه‌های اصول دین و شریعت کرده است و در این زمینه سخنرانی‌ها، کتاب‌ها و مقالات بسیاری ارائه داده است. برای اینکه بتوان به نحو شایسته‌ای آراء العشماوی و چالش‌های پیش روی آن در جهان اسلام را عنوان کرد، باید زمینه‌های رشد تفکر او در مصر و سایر کشورهای عربی را بررسی کرد. العشماوی به‌طورکلی در دو بحث رایج در کشورهای اسلامی شرکت کرده است. یکی این ادعا که «اسلام روش کاملی برای زندگی است» و دیگری اینکه «سایر ایده‌های نظری و اخلاقی می‌تواند با اسلام مطابقت داشته باشد». ریشه این بحث‌ها در قرن ۱۹ شکل گرفت.

ما همواره علم را مدلی قابل‌اعتماد از دانایی درباره جهان برمی‌شماریم؛ زیرا علم بر فرضیه‌های قابل‌آزمایش استوار است. در مقابل آن دین قرار دارد که اساسش ایمان است. در علم شکاکیت یک ضرورت است، درحالی‌که در دین اعتقاد به امری بدون مدرک و سند نشان‌دهنده تقوا و پرهیزکاری است. اما مشکل اساسی تفکیک علم و دین به دوگانه‌ای غیرهمپوشان این است که علم نیز دارای سیستم اعتقادی مبتنی بر ایمان است.

مرگ خدای فلاسفه، ممکن است امکان‌های جدیدتر و اصیل‌تری را برای فهم ما از دین فراهم آورده باشد؛ امکان‌هایی که به واسطه تئولوژی سنتی مابعدالطبیعی (یا انتوتئولوژی) به انسداد رسیده است.

مناقشه بین خلقت‌گرایان و طرفداران نظریه تکامل تاریخ گسترده‌ای دارد. برخی آتئیست‌ها مانند جری کوین، استاد زیست‌شناسی دانشگاه شیکاگو بر وجود یک منازعه بین دین و علم تأکید می‌کنند. کوین برای حمایت از داروینیسم هرگونه مساعدت و تطابق بین دانشمندان دین‌دار و دانشمندان بی‌دین را رد می‌کند. اما بر خلاف عقیده او گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که تطابق و حتی همکاری همواره از ویژگی‌های پیش‌فرض رابطه دین و علم بوده است.

معنویت سفیدپوست‌مآبانه یک مشکل است. این معنویت باعث می‌شود مفهوم اصلی معنویت را فراموش کنیم.

دانشنامه علم و دین نقطه‌عطفی بنیادین و نشانه‌ای از بلوغ گفتمان علم ودین است. این دانشنامه مجموعه‌ای عظیم از دانش‌های میان‌رشته‌ای و میان‌دینی را ارائه می‌کند و بازتاب یکی از پرشورترین رخدادهای عصر ماست: پیدایش بحث و گفتگویی بین‌المللی و فراگیر در میان دانشمندان علوم گوناگون. فیلسوفان همه مکاتب مهم فلسفی، و اندیشمندان دینی همه ادیان مهم و اصلی جهان و پیشرفت‌ها و جهش‌های علمی، دیگر تهدیدی برای ادیان در سراسر جهان تلقی نمی‌شوند؛ زیرا خطرها و پیامدهای ویرانگر برخی از فناوری‌های جدید آرمان قطعی و بدون چون وچرای پیشرفت علمی را با چالش روبه‌رو ساخته است. هرچند هنوز هم برخی از پیشرفت‌های علمی در چالش با باورهای دینی قرار می‌گیرد، ولی بااین‌همه، بیان جدید فکری و فرهنگی سنت‌های دینی جهانی با دانش علمی، ارتباط موثرتر و گستره‌تری را نسبت به گذشته آغاز کرده و آن هم به‌واسطه گفتمان علم – دین است.

محمد الطالبی از جمله متفکرانی است که به نقد رویکردهای سنتی از دین پرداخته است. او بر مبنای فقه مقاصدی به دین می‌اندیشد. معتقد است که می‌باید غایت و مقصد شارع را در احکام دینی در نظر داشت و بر اساس آن به استنباط احکام پرداخت. وی معتقد است که اگر به صِرف ظواهر آیات قرآن توجه کنیم، سبب ساز خشونتهایی خواهد شد که با زمانه امروز هیچ قرابتی ندارد. وی سلفیان را مورد نقدهای تندی قرار داده است. حکومت عربستان سعودی را به واسطه اجرای برخی احکام سنتی به چالش می‌کشد. وی حتی در هنگام بهار عربی از این ابراز خرسندی کرده بود که امید است احکام سنتی و رویکرد سلفی به دین از میان رخت بربندد و جای خود را به برداشتهای جدید از دین بدهد. وی علت عمده عدم پیشرفت در جهان اسلام را نیز در همین رویکردهای سنتی می‌داند.