جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تعادل تراژیک در فلسفه هنر نیچه عبارت از جمع و تعادل بین امر دیونیزوسی و آپولونی است. امر دیونیزوسی نیرو و میل به یگانگی با امر خاستگاهی و آری­گویی به آن و امر آپولونی همین آری­گویی در قالب زندگی ا­ست. حرکت به سمت یکی شدن با اراده خاستگاهی به نحو دیونیزوسی در شعر حافظ و سنت عرفانی همان حالت سکر عارفانه است که با نماد می و ساقی معین می­شود. به نحو سنتی در عرفان حرکت به سمت یکی شدن با امر خاستگاهی و فنای در آن همواره ارزش مطلق است، اما امر تراژیک با این متفاوت است. امر تراژیک ضمن حفظ این میل، امر خاستگاهی را در تجلیات آن یعنی در طبیعت و زندگی و فردیت نیز جویا می­شود. تعادل تراژیک را باید آری­گویی به تمام ابعاد هستی دانست که این امر در شعر حافظ معادل «رضا» و حاصل «رندی» است. حافظ بر خلاف سنت عرفانی که یکسره سُکری یا صحوی یعنی در جهت فنای در خدا یا زهدِ ریایی یا آمیزه­ای بیروح از آنها قرار داشت راه حلی برای ماندن در عرصه­ تراژیک هستی ارائه داد تا نه در فنا، بلکه در رضا بر اساس «رندی»، از سرمستی حضور وجود بهره گیرد.

هانا آرنت فیلسوفی سیاسی‌ای است که هنر را به عنوان امکانی برای تحقّق نوعی حیات سیاسی می‌فهمد و تلاش می‌کند تا با استفاده از مبنای رهایی‌بخشی به نام هنر، نوعی از حیات سیاسی را که به زعم او در دوران جدید مخدوش و مفقود شده احیا کند. با توجّه به آن‌که آرنت هرگز اثری مجزّا و مدوّن ذیل عنوان زیبایی‌شناسی سیاسی یا فلسفۀ هنر ننگاشته است، در این مقاله، با گردآوری، تدوین و بازاندیشی و تحلیل آرای پراکندۀ آرنت در کتب، مقالات، درس‌گفتارها و یادداشت‌های او، به نظریّۀ زیبایی‌شناسی آرنت که در افق نوعی فلسفۀ سیاسی طرح‌ریزی می‌شود، دست خواهیم یافت. مخدوش شدن و ناپدید شدن خاصیّت سیاسی حیات بشری در فلسفۀ آرنت پیوند و ارتباطی بسیار نزدیک به مخدوش شدن، گشت و استحاله حیطۀ عمومی دارد. از این رو، حیطۀ عمومی و برپا‌‌داشتن آن به نوعی آرمان فلسفۀ سیاسی آرنت به‌حساب می‌آید.

هدف این مقاله، بررسی ارتباط امر دیونیزوسی و آپولونی در فلسفة هنر نیچه با فلسفة شوپنهاور است. در این زمینه، ضمن بیان سابقة تفاسیر موجود در ارتباط امر دیونیزوسی و آپولونی با اراده، تصور، والا و زیبا، به بررسی نقاط قوّت و ضعف آن می‌پردازیم. سپس در بحثی تکمیلی و متفاوت با سنّت تفاسیر موجود، رابطة امر دیونیزوسی و آپولونی را در فلسفة اخلاق شوپنهاور جویا می‌شویم. در فلسفة اخلاق، شوپنهاور خودخواهی اراده را اساس عمدة اعمال اخلاقی ما در نظر می‌گیرد. او این خودخواهی را به خودخواهی غیر منفعطت‌طلبانه تعبیر می‌کند که شامل خودخواهی ارادة زندگی و خودخواهی به شکل شرارت محض است. از این نظر که خودخواهی اراده همان آری‌گویی به اراده است، نیچه آن‌ها را با تغییر ارزشگذاری، اساس فلسفة هنر خود قرار داده‌است و نام‌های دیونیزوسی و آپولونی را به آن‌ها داده‌است. این امر، خودخواهانه بودن اشعار دیونیزوسی آرخیلوخوس و نیز آپولونی بودن حماسة هومر (سرود خودخواهی آشیل در پوشش حماسه) را با قوّت تمام توجیه می‌کند و دلیلی محکم برای ارتباط امر دیونیزوسی و آپولونی با اخلاق شوپنهاور است. همچنین، ارتباط عمیق فلسفة نیچه را با اخلاق و ارزشگذاری که در همة زمینه‌ها وجود دارد، در زمینة هنر نشان می‌دهد. به این ترتیب، علاوه بر اراده، تصور، زیبا و والا در فلسفة اخلاق شوپنهاور، جوانب مختلف امر دیونیزوسی و آپولونی نیز آشکار می‌شود و ما را به تعریفی جامع از آن‌ها می‌رساند، البته تا جایی که به فلسفة شوپنهاور مربوط هستند.

صدرا مانند دیگر بزرگان عرفان و تصوف اسلامی و ایرانی، به ویژه بزرگان فلسفه عشق و جمال، به مقوله زیبایی نگریسته و زیبایی را متعلق به ذات حق و عشق را نیز زاده زیبایی دانسته است. او خداوند را عشق و عاشق و معشوق حقیقی در نظر گرفته و برای زیبایی نیز همانند وجود و نور مراتبی قائل شده است. از آنجا که زیبایی شناسی در بیانات علمای اسلام بسیار مورد بحث و بررسی قرار گرفته، در اینجا با ذکر نمونه مصداقی نظریه ملاصدرا در خصوص زیبایی شناسی و اهمیت آن در چه مباحث فلسفی و چه مسائل هنری سعی بر تشریح و تبیین جایگاه و نقش غیرقابل تردید جمال و زیبایی در فلسفه اسلام و نیز علمای اسلامی شده است.

چکیده کربن در طرح عام تطبیقی خود، جایگاهی ویژه برای فلسفۀ تطبیقی هنر قائل است؛ فلسفۀ تطبیقی هنر با نشان دادن مشترکات انضمامی‌تر فرهنگ‌های دینی، امکان برابر نهی آن‌ها و کشف تناظرات موجود را سهل‌تر می‌کند؛ این رویکرد با روش «تأویل باطنی» یا پدیدارشناسی (البته پدیدارشناسی به معنایی کربن مراد می‌کند) میسر خواهد بود؛ این تأویل باطنی مبتنی بر دریافت خاصی از زمان و حقیقت است که فهم به معنای واقعی کلمه که چیزی جز «وعی» نخواهد بود را ممکن می‌سازند. به رأی کربن ما با این تأویل باطنی می‌توانیم بدون درافتادن به دام تناقض‌گویی، قرابت‌های موجود میان اجزاء یک اثر هنری در گوشه‌ای از عالم را با ساختارهای مشابهی که در مکان‌های دیگر یافتنی هستند، مقایسه کنیم و تطبیق دهیم؛ کاری که در صورت توفیق مهیا کننده زمینه‌های گفتگو در دیگر عرصه‌ها نیز خواهد بود. تلاش ما بر این بوده است تا با بررسی این تلاش تطبیقی کربن، به فهمی از الگویی که بر مبنای آن، این «فلسفه تطبیقی هنر» رخ می‌دهد، دست یابیم؛ کاری که با طرح نمونه‌هایی از نوشته‌های کربن که در این چهارچوب قرار می‌گیرند، صورت پذیرفته است؛ ازاین‌رو نوشتار حاضر با معرفی عناصر روش شناسانه‌ای آغاز می‌شودکه هانری کربن در تدوین فلسفه تطبیقی هنر به کار می‌بندد و با پژوهشی در تحلیل‌های او در این چهارچوب پایان خواهد پذیرفت.

مجموعة «زیبایی و فلسفة هنر در گفت‌وگو» مشتمل بر پرسش‌ها و پاسخ‌هایی دربارة مسائل بنیادین زیباشناسی و فلسفة هنر نزد فیلسوفان و مکتب‌های فلسفی است. این کتاب نخستین مجلد از این مجموعه است که در آن سلسله گفت‌وگوهایی دربارة فلسفة زیباشناسی افلاطون به رشتة تحریر در آمده است. در این گفت‌وگوها که با برترین استادان فلسفة کشور ایران صورت گرفته مباحثی چون: نسبت میان هنر و نظام هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی افلاطون، ویژگی‌های زیبایی اخلاقی، دید کلی به هنر در زمان افلاطون، معنای واژة «میمسیس» از نظر افلاطون، رابطة زیبایی و خبر در نگاه افلاطون و... مطرح و بررسی می‌شود. شایان ذکر است در پایان کتاب بیوگرافی کوتاهی از استادان گفت‌وگو نیز ارائه شده است.

کتاب حاضر، به پرسش‌هایی در باب زیبایی و فلسفه هنر در گفتگو پاسخ می‌دهد. این پرسش‌ها در دوازده بخش با عناوینی مانند: تراژدی، شعر، هنر، میمسیس، زیبا و زیبایی، الهام، موسیقی، سخنوری، هنرمند و مخاطب اثر هنری، نقد ادبی و نقد هنری و هنرهای نمایشی طبقه‌بندی شده‌اند. برخی از این بخش‌ها نیز خود به چند فصل دیگر تقسیم می‌شوند. در بخش تراژدی به کلیات تراژدی، کاتارسیس، دگرگونی و تعریف، هوبریس و هامارتیا پرداخته می‌شود. بخش شعر فصولی چون کلیات شعر، درباره کتاب بوطیقا، بوطیقا و فیلسوفان مسلمان، وزن شعر و انواع شعر، مقایسه شعر با دیگر هنرها و پوئسیس و پراکسیس را شامل می‌شود. بخش هنر دربرگیرنده فصل‌های کلیات درباره هنر، معرفت صناعی، فن و صنعت، هنر و تفنن و لذت، اثر هنری و هنرهای زیبا است و درنهایت بخش سخنوری شامل کلیات سخنوری و کتاب ریطوریقا می‌شود.

دانش‌های تطبیقی یکی از سرشاخه‌های علوم و معارف بشری محسوب می‌شود و کم‌تر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. با این حال این دانش‌ها دارای رشته‌های متنوع و مهمی است و همواره بر آنها افزوده می‌شود. نگارندگان در کتاب حاضر می‌کوشند تا نظری سریع بر دانش‌های تطبیقی به مثابه یک سررشتة مغفول اما درخور توجه بیندازند. این نوشتار شامل متن سخنرانی انتخابیة دانشمند فرزانه آقای دکتر رضا داوری و مقالات تالیفی کارشناسان هریک از حوزه‌های فلسفه تطبیقی، زبان‌شناسی تطبیقی، اسطوره‌شناسی تطبیقی، حقوق تطبیقی و ادبیات تطبیقی است.