جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسير الشريف المرتضى المسمى ب‍: نفائس التأويل، تأليف ابوالقاسم على بن حسين موسوى، معروف به سيد مرتضى (436-255ق)، از جمله تفاسير عربى است كه در سال(1431ق) در لبنان، در سه جلد منتشر شده است. اين اثر، مجموعه نظرات «سيد مرتضى» در موضوعات تفسير، اصول، فقه، كلام و عقايد را دربردارد كه توسط «سيد مجتبى احمد موسوى»، از آثار مختلف سيد مرتضى جمع‌آورى شده و به رشته تحرير درآمده است. كتاب، با مطلبى تحت عنوان تعريف كتاب آغاز مى‌شود. در اين قسمت، ذكر شده كه مى‌توان آثار علمى به‌جامانده از سيد مرتضى را در موضوعات زير دسته‌بندى نمود: «تفسير موضوعى قرآن»؛ «فقه الخلاف»؛ «اصول فقه»؛ «علم كلام»؛ «علوم ادبيه و مسائل متفرقه». قسمت بعد، «منهجنا» است. در اين قسمت، محقق، در ذيل عنوان «المقالة الأولى»، روش كار خود را در جمع‌آورى و تنطيم آراى تفسيرى سيد، در ضمن دوازده فقره توضيح داده است؛ همچنين به ذكر آثارى از سيد كه مطالب و مباحث اين كتاب، از آن‌ها اخذ شده، پرداخته است و در ذيل عنوان «المقالة الثانية»، خاطرنشان كرده است كه چون جناب سيد، آراى ويژه‌اى درباره خبر واحد و اجماع داشته‌اند، ما در ضمن مقدماتى برگرفته‌شده از كتاب «الذريعة إلى أصول الشريعة»، آنها را ذكر كرده‌ايم و افزون بر اين، مقدمه سيد بر كتاب «تنزيه الأنبياء» را نيز آورده‌ايم و مجموع مباحث يادشده را در ضمن هفت مقدمه تبيين نموده‌ايم. جناب محقق، بخش «تمهيد» را در سه فصل تنظيم نموده است: در فصل اول، در ضمن دو مقدمه به شرح كامل زندگى سيد پرداخته است. در فصل دوم، در ضمن دو مقدمه، وضعيت سياسى و اجتماعى شيعه در عصر سيد و نيز مذاهب علمى در زمان او را توضيح داده است. در فصل سوم، علاوه بر ذكر روش‌هاى مختلف تفسيرى به‌طور عام و ذكر روش تفسيرى سيد به‌طور خاص، در ضمن هفت مقدمه، به بيان اين مطالب پرداخته است: «خطاب و اقسام و احكام آن»؛ «عموم و خصوص و الفاظ آنها»؛ «مجمل و بيان»؛ «نسخ و آنچه متعلق به آن است»؛ «اخبار»؛ «اجماع» و «منزه بودن انبيا و ائمه از تمام معاصى». بعد از اين تمهيد، مباحث تفسيرى سيد كه از آثار مختلف وى گردآورى شده، درج گرديده است. كتاب، در سه جلد به شرح زير تنظيم شده است: جلد اول، شامل توضيحات كتاب و تفسير سوره حمد و سوره بقره؛ جلد دوم، مشتمل بر تفسير سوره آل عمران تا آخر سوره رعد و جلد سوم، شامل تفسير سور ابراهيم تا آخر قرآن كريم مى‌باشد.

مقتنيات الدرر و ملتقطات الثمر، اثر على حائرى طهرانى است كه به زبان عربى و در 12 جلد به نگارش در آمده است. ويژگى مهم اين تفسير تربيتى و هدايتى بودن آن است كه مفسر با توجه به نيازهاى اجتماعى مخاطبان خود القا كرده است. كتاب شامل تفسير تمام قرآن است كه مؤلف پس از تدريس شفاهى، اقدام به تدوين آن نموده است. روش وى چنين است كه آراء و نظريات مفسران را در ذيل آيات آورده و سپس نتيجه‌گيرى تربيتى و اخلاقى مى‌كند. اين تفسير جزء تفاسير مختصر و ساده محسوب مى‌شود. مباحث ادبى و نكته‌هاى لغوى و بلاغى كمتر در كتاب به چشم مى‌خورد. قصص قرآن را با ايجاز بيان شده است. شيوۀ ورود و پرداختن به مطالب در هر سوره بدين گونه است كه بعد از نام سوره مكان و زمان نزول و نظرات مختلف دراين‌باره اشاره مى‌كند و مورد بررسى قرار مى‌دهد. دربارۀ فضيلت سوره و قرائت آن، اگر روايتى باشد، ياد مى‌كند و آنگاه با تفسير كلمه به كلمه و آيه به آيه با رعايت اختصار، تفسير خود را ادامه مى‌دهد. سپس به شرح و توضيح معانى آيات مى‌پردازد كه در اين بخش از روايات و اقوال اعلام و مفسرين استفاده نموده است. مؤلف، در نقل روايات سند و منبع آن‌را ذكر نمى‌كند در اقوال نيز اغلب اينچنين است. ايشان بعد از نقل روايات اسباب النزول و فضل قرائت و مرويات از ائمۀ اطهار(ع)«عليهم‌السّلام» به بررسى صحت و سقم آن نمى‌پردازد، حتى اگر مخالف عقيدۀ شيعه باشد. (مانند ج 1 ص 256 دربارۀ عصمت ملائكه.) مفسر در روايات و اخبار جعلى و اسرائيلى بنا را بر رد كامل آنها نگذاشته است، لذا در برخى موارد به نقل روايات مجعول مى‌پردازد. به عنوان نمونه در ذكر قصۀ هاروت و ماروت و اينكه سحر بر آنها نازل شده باشد، و دربارۀ مسخ و افتتان آنها، روايات مؤيد وقوع و عدم وقوع اين امور را با هم نقل نموده در ج 1 تفسير صفحۀ 256 مى‌نويسد: «و لعلّ اختلاف الاقوال من الرموزات و الذى خوطب بالقرآن اعرف به» «شايد اختلاف اقوال، از رموز مسئله باشد، پيامبر(ص) و ائمه(ع) به اين امور آگاهترند.» ايشان هيچ‌گونه بحثى در تطبيق اين قصه و وقايع آن با موازين شرعى و عقلى و ترجيح يكى از دو قول، مطرح نكرده است. وى در مسائل كلامى به اعتبار تفكر شيعى خود، عقايد شيعۀ اماميه را پى‌گيرى و مطرح مى‌كند، در مسائلى مانند خلق قرآن، عدم سهو انبياء، امامت، عصمت، رؤيت الله، افعال عباد و... ديدگاه شيعه را بيان مى‌كند.به عنوان نمونه،ذيل آيه 55 سورۀ مائده در جلد 4 ص 41 بعد از نقل اخبار وارده از ابن عباس، مجاهد و سدى و روايت امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در اينكه اين آيه دربارۀ حضرت على(ع) هنگام صدقه دادن انگشتر در حال ركوع، نازل شده است، به بحث دربارۀ لفظ «ولى» و اينكه در اين آيه معناى آن «ناصر» نمى‌تواند باشد، مى‌پردازد و آن را دليل بر امامت ايشان مى‌داند. همانطور كه اشاره شد ايشان بحث مستقلى دربارۀ مقدمات تفسير، از جمله مسائل علوم قرآنى نداشته‌اند امّا لابلاى مطالب، به تناسب به برخى از آنها مى‌پردازد.مانند بحث قديمى حدوث و قدم قرآن در ج 6 ص 2 ذيل آيه اول سورۀ يوسف(ع) آمده است. بحث فقهى در آيات احكام را به اختصار با ذكر اقوال و استدلال آنها متذكر مى‌شود. از تفسير مجمع البيان و تفسير رازى به تناوب مطالبى نقل مى‌نمايد. مطالب عرفانى را در حد محدود، از تأويلات نجميه (مانند ص 9 ج 1 دربارۀ حروف ذيل بسم الله) و لطائف الاشارات شيخ احمد بونى، نقل مى‌كند. گاه نيز به مقدار خيلى كم از جملات فارسى استفاده مى‌نمايد مانند ج 1 ص 28-29.از تفاسير كهن و نقل اقوال ابن عباس نيز بهره مى‌گيرد. در جلد اول سوره های فاتحه و بقره تفسیر شده است.

قونوی در تفسیر سوره فاتحه، هلیت مطلق حق، را عبارت از اطلاق انبساطی وجود که عاری از هرگونه قید و ترکیب و کثرت است می‌داند. وجود حق از دیدگاه وی عبارت است از صرف وجود به طوری که نه کثرتی در آن اعتبار می‌شود و نه ترکیبی، نه صفتی و نه نعتی، نه اسمی و نه رسمی، نه نسبتی و نه حکمی، بلکه وجودش وجودی بحت است. فناری، شارح مفتاح، وجود بحت را به معنای وجود مطلق در نظر می‌گیرد یعنى وجودی که هیچ‌گونه قیدی در آن اعتبار نمی‌شود هرچند می‌توان آن را با قیود و بدون آن‌ها اخذ کرد. این وجود بحت همان وجود مأخوذ بلاشرط است نه وجودی که مقید به قید اطلاق شده باشد. قونوی برای اثبات این‌که واجب‌الوجود، همان وجود مطلق است، پنج برهان اقامه کرده و سپس به طرح شبهات و انتقاداتی دست زده که بر این براهین وارد ساخته‌اند. امام خمینی نیز در تعلیقات خود بر مصباح الانس، درصدد پاسخ به شبهات برآمده، جز براهین اول تا سوم با براهین دیگر مخالفت دارد و آن‌ها را اثبات‌کننده مدعا نمی‌داند و خطای آن‌ها را ناشی از خلط مفهوم با مصداق و حمل اولی با حمل شایع صناعی یا خلط مفهوم ذهنی با حقیقت خارجی یا خلط وجود مطلق با مطلق وجود می‌داند.

بررسي مفهوم «اخلاص»، علت وجوب نيت در عبادت، اقسام نيت در عبادات، عبادت برتر، جايگاه اوليای خدا در عبادت، عبادت، شاكران، و گام اول براي نيت در عبادت، عناوين مطالبي بودند كه طی جلسه قبل درس حضرت استاد به محضر اهل عرفان تقديم گرديد. در اين جلسه، ايشان در خصوص حضور قلب در نماز و راه كارهای به دست آوردن آن مطالبی ارائه فرموده اند.

از دیرباز بر سر نخستین سورۀ نازل شده بر پیامبر اختلاف بوده که آیا هم زمان با نبوت پیامبر، سورۀ علق بر ایشان نازل شده و یا سورۀ حمد است که افتخار نخستین نزول وحی قرآنی را از آن خود کرده است، یا هیچ یک از این دو سوره نخستین سوره نازل شده نبوده و سوره مدثر نخستین تجربه وحیانی رسول اکرم بوده است؟ این نوشتار در پی رفع چالش نخستین سورۀ نازل شده، دیدگاه های موجود در این موضوع را مطرح کرده و مدارک و شواهد هر دیدگاه را بحث و بررسی می نماید. سپس توجیهات مطرح شده جهت این چالش را بررسی کرده و راه حل نوینی جهت رفع چالش مطرح شده ارائه می نماید.

نگارنده در ابتدا لغات و واژه های متعدد دربارۀ اسم را بر می شمارد، سپس از مبدأ اشتقاق اسم ياد می كند. در اين باره به دو احتمال اشاره می نمايد: 1- سمّو يا سِمْوْ 2- وَسْم يا سِمَة. ادلّۀ متعددی را كه واژه شناسان در بطلان اشتقاق اسم از وسم يا سمه اقامه كرده اند مطرح نموده و نتيجه می گيرد كه احتمال نخست صحيح است. در ادامه نكاتی دربارۀ عينيّت يا تغاير اسم با مسمّی ذكر شده و در پايان شبهات قائلان عينيّت اسم و مسمّی بر طرفداران تغاير آنها مطرح می گردد.

«تفسیر سوره حمد» کتابی است حاوی تالیف و تقریرات روح‌ الله موسوی خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، پیرامون سوره حمد. کتاب حاضر در چهار بخش تنظیم یافته است تا مجموعه کاملى از آثار امام در پیرامون حمد در اختیار جویندگان معارف قرآنى قرار گرفته باشد. بخش اول: تفسیر موجزى است از سوره حمد که در کتاب گران سنگ «سر الصلاة» به مناسبت بحث قرائت آمده است، این اثر در سال 1358 هـ.ق (1318) نگاشته شده است. بخش دوم: تفسیرى است که مى توان آن را تفصیل و تبیین تفسیر حمد «کتاب سر الصلاة» دانست که در سال 1361 هـ.ق (1321 هـ.ش) به مناسبت بحث قرائت در کتاب «آداب الصلاة» نگاشته اند. بخش سوم: مجموعه پنج جلسه درس تفسیر ایشان است که در سال 1358 شمسى از تلویزیون جمهورى اسلامى ایران پخش گردید و با بیمارى حضرت امام و مخالفت هاى برخى از مقدسین که مخالف طرح این نوع سخنان بودند براى همیشه تعطیل گردید و طالبان و تشنگان معارف را از آن محروم کرد. بخش چهارم: فرازهاى پراکنده اى است که در معنى «بسم الله» و دیگر فقرات سوره حمد در آثار مکتوب و شفاهى ایشان وجود داشته است.