جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«تاریخ القرآن» تالیف ابوعبدالله زنجانی، از کتاب‌ های مهم درباره تاریخ قرآن است که با وجود حجم اندک، شامل بحث‌ های نزول، جمع آوری، نقطه‌ گذاری و ترجمه قرآن به زبان‌ های مختلف است. تاریخ قرآن از ابتدای نزول تا انتهای نزول و فوت پیامبر (ص)، از عهد ابوبکر تا اعجام و نقطه‌ گذاری و اعراب قرآن در زمان حجاج بن یوسف، ترجمه قرآن به زبان‌ های دیگر، آرای پاره‌ ای از عالمان غرب درباره تاریخ سوره‌های قرآنی و فواتح سوره‌ های قرآنی از مطالبی است که در این کتاب به آن پرداخته شده است. خود زنجانی درباره اين كتاب نوشته است: «اين مختصر پايه و مقدمه جزئی از مقدمه تفسيری است كه قصد تاليف آن را به اسلوب تحليل و عقل و روش تجزيه منطقي دارد...». کتاب زنجانی یک مقدمه و سه باب دارد که مولف در مقدمه به شرح مختصری از زندگانی پیامبر و اوضاع جهان عصر او پرداخته است. سپس در باب اول درباره این مسائل بحث کرده است: پیدایش خط در حجاز و انتشار آن و خطی که قرآن بدان نگاشته شد، آغاز نزول وحی، زمان نزول قرآن، قرائت قرآن توسط پیامبر بر اصحاب، کتابت قرآن در هنگام نزول به فرمان پیامبر و نویسندگان آن، آنچه قرآن را در زمان پیامبر بر روی آن می نوشتند، جمع آوری کنندگان قرآن در زمان پیامبر، تاریخ نزول سور و ترتیب نزول قرآن در مکه و مدینه. زنجانی در باب دوم، درباره جمع قرآن در زمان ابوبکر، عمر و عثمان، ترتیب سوره ها در مصحف امام علی (ع)، ابی بن کعب، ابن مسعود، ابن عباس و مصحف امام صادق (ع)، ذکر نام قرّا و راویان مشهور آنها، اعراب گذاری و اعجام قرآن سخن می گوید. باب سوم نیز مشتمل بر مباحث ترجمه قرآن به زبان های غربی، تاریخ نزول سور قرآن از دیدگاه خاورشناسان و فواتح سور است.

قرآن محکمترین و معتبرترین سند ماندگار اسلام است. برای دست یافتن به آموزه‌های قرآن راه شناخته شده تفسیر ترتیبی است که سوره‌ها و آیات قرآن را براساس چینش کنونی مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد و در صدها تفسیر از آغاز تاکنون دنبال شده است. با این حال همگان اذعان دارند که به رغم مزایایی، این روش برای ترسیم نظرگاه‌های نهایی قرآن فاقد کارآیی است. تنها شیو‌ه‌ای که می‌تواند این نیاز را تأمین کند، تفسیر موضوعی است. تفسیر موضوعی که بر دسته‌بندی آیات و جمع‌بندی مدلول‌های آنها مبتنی است گرچه به صورت محدود سابقه طولانی دارد، با رویکرد جامع و فراگیر و عطف توجه به گستره موضوعات قرآن شیو‌ه‌ای نو و جوان است؛ چنانکه بازپژوهی مبانی، شیوه و مراحل آن نیز در گام‌های نخستین قرار دارد.

«درسهایى از علوم قرآن» مجموعه درسهایى است از آیت الله محمدعلى گرامى که ویراستاری شده و به صورت کتاب حاضر درآمده است. موضوع کتاب علوم قرآن است. نویسنده در این اثر به بیان امور ذیل پرداخته است: مراد از علوم قرآن، تاریخچه‌ اى از ترجمه‌ هاى قرآن و نامناسب بودن برخى از این ترجمه‌ ها، حکمت نزول قرآن به زبان عربى، نظم آیات و سوره‌ هاى قرآن و ردّ ادعاى کسانى چون آیت اللّه محمدهادى معرفت که نظم فعلى قرآن را از جانب خداوند نمى‌ دانند و معتقدند این نظم توسط تدوین کنندگان قرآن پس از رحلت پیامبر اکرم صلى اللّه علیه و آله و سلم صورت پذیرفته است، برهان عقلى بر جمع‌ آورى قرآن توسط پیامبر (ص)، بیان روایاتى که بر جمع‌ آورى قرآن در زمان خود پیامبر دلالت دارند، نحوه جمع‌ آورى قرآن توسط على علیه السلام، دیدگاه هاى مختلف دربارۀ آیه ولایت، کیفیت نزول قرآن، نظریات مختلف دربارۀ حروف مقطعه قرآن، معناى وحى و حقیقت آن، علم تعبیر خواب، زبان قرآن، نحوه تفسیر و برداشت از قرآن و بیان نمونه‌ هایى از اختلاف برداشت از قرآن، مسائل مهم در روش تفسیرى، شرایط متخصص تفسیر، معناى محکم و متشابه در قرآن و حکمت وجود این گونه آیات در قرآن، وجود متشابهات در روایات معصومین علیهم السلام، معناى تأویل و بیان دیدگاه خاص نویسنده در این مورد، معناى نسخ و صور مختلف آن، اقسام نسخ، اختلاف قرائات و بررسى روایاتى که در این زمینه وارد شده است، احرف سبعة، قراء سبعه و...

بر اساس برداشت بدوی از برخی آیات قرآن، این کتاب با شاعران برخوردی منفی نموده و آنان را- اگر با ایمان و درست کار نباشند - مورد نکوهش قرار داده است. از سوی دیگر، در سخن و سیره پیشوایان دین در پیوند با موضوع شعر و شاعری، به نصوص و گزارش هایی بر می خوریم که به حسب ظاهر، متعارض و ناسازگار به نظر می رسند؛ زیرا برخی از آن ها، این کار را مورد نکوهش قرار داده و پاره ای دیگر آن را بی اشکال دانسته اند و حتی گاه، مورد تشویق قرار داده اند. مقاله پیش رو با بررسی آیات و روایات یاد شده، در پی تبیین این نکته است که هیچ یک از فرازهای قرآنی و روایی در صدد تخطئه و نکوهش اصل این کار نیست و روایات به ظاهر ناسازگار نیز با توجه به این که ناظر به گوناگونی محتوای شعر و نیز شرایط و موقعیت های مختلف هستند، با هم سازگار و قابل جمع می باشند و به احکام متفاوت و متناسب با وضعیت های مختلف اشاره دارند.

بسیاری از دانشمندان معتقدند روایات اسباب نزول موجب تخصیص آیه شریفه به همانمورد و سرایت نکردن مفهومی آن به سایر موارد نمیشود. قاعده «العبره بعموم اللفظلابخصوص السبب»، در بسیاری از کتاب های تفسیری، اصولی و علوم قرآنی به مناسبتبحث از اسباب نزول طرح شده است. این قاعده در استنباط احکام از قرآن کریم بسیارکارآمد است و در تفاسیر، هنگام بحث از مصادیق مختلف آیات مطرح میشود. البته ایناصل مخالفانی دارد و برخی نیز قائل به تفصیل شده اند؛ به این معنا که در مواردی وجودقراین محکمی موجب میشود که از لفظ عام آیه دست برداشت و به خصوصیت سببتوجه کرد. این مقاله با رویکرد تحلیلی و اسنادی به موضوع موردنظر میپردازد.

پایان نامه پیش رو با عنوان بررسی تطبیقی اسباب نزول در تفسیر طبری وابوالفتوح رازی از مطلوبترین نوع پژوهش بلحاظ مقایسه وتطبیق درحیطه موضوع پژوهی می باشد که تلاش اکثر قرآن پژوهان حال حاضر معطوف به مقارنه، تطبیق ومقایسه بین آثار تألیفی قدما درحوزه اسلامی و قرآن است.این تحقیق درچهار بخش تنظیم شده است: نخست به کلیات تحقیق واشاره ای مختصر به بحث اسباب نزول پرداخته شده وسپس بخش دوم با عنوان آشنایی با طبری وابوالفتوح رازی وجایگاه تفسیری آنان که سعی شده به اختصار در مورد این دو شخصیت تفسیری که یکی مذهب سنی ودیگری شیعه را برگزیده، مطالبی ارائه شود.برای رسیدن به هدف اصلی این نوشتار در سه بخش بعدی تنظیم شده که بخش سوم با تطبیق روایات سبب نزول دردو تفسیر به سه فصل جایگاه واهمیت اسباب نزول از نگاه این دو مفسر،منابع روایی جامع البیان وروض الجنان در ارائه روایات، سبک پرداختن دو مفسردرنقل اسباب نزول آیات قرآن کریم با ذکر مصادیق آن، اشتراک وافتراق طبری وابوالفتوح رازی بدست آمد.در این بخش تمایز روش طبری دراهتمام به طرق روایی یا سلسله سند به نقل از صحابه وتابعین بخصوص عبدالله بن عباس ونیز روایات سبب نزول متعدد آیات نسبت به ابوالفتوح مشهود است.تفاوت درروش تفسیری وگرایش مذهبی دو مفسر موجب شد که بخش چهارم به روش تحلیل ونقد روایات سبب نزول در دو اثر تفسیری اختصاص یابد براین اساس تلاش شده با بیان نمونه هایی سبک بررسی روایات از منظر عموم وخصوص سبب نزول، سیاق وظاهر آیه،مبانی عقیدتی ومذهبی ونیز سند روایات در دو تفسیر بدست آید.نتیجه ای که از مباحث گذشته گرفته شد، افتراق اصلی دو مفسر در گرایش به مذهب شیعه وسنی وتحت الشعاع قرار دادن آثار خود بر موضوع مذهب، نگارنده را برآن داشت تا در بخش پایانی با عنوان جایگاه سبب نزول وارده در شأن اهل بیت ، آیاتی را مورد بررسی قرار دهد که به جایگاه وفضایل امام اول شیعیان وفرزندان مطهرش در قرآن اشاره دارد، لذا ابن جریر بنا به پایبندی به مذهب خود توجه کمتری به آیات شریفه مثل آیه 55 سوره مائده داشته و در مقابل شیخ ابوالفتوح رازی مفسر مشهور شیعه در قرن ششم هم به آیات کلیدی مثل آیه تطهیر و ولایت وغیره اشاره دارد وهم از جایگاه حقه ولایت امامان مذهب خویش دفاع می کند.

چکیده:در ارتباط با قرآن کریم، دانشی به نام علوم قرآنی شکل گرفته است که برخی از قرآن‌پژوهان در کتاب‌های مستقل بدان پرداخته‌اند، از جمله سید محمدباقر صدر در کتاب «المدرسه القرآنیه»، محمدهادی معرفت در کتاب «التمهید» از این علوم بحث کرده‌اند. از دیدگاه شهید صدر، وحی ارتباطی است مرموز و پنهان از درک و احساس دیگران که بین خدا و پیامبر صورت می‌گیرد؛ و وحی قرآنی دارای نزول دفعی در ماه رمضان و نزول تدریجی در طول 23 سال بوده است؛ اما از دیدگاه آیت‌الله معرفت وحی اِعلامی سریع و پنهانی است و وی منکر نزول دفعی و تنها به نزول تدریجی معتقد است. در اسباب نزول، این دو قرآن‌پژوه بر این عقیده‌اند که شناسایی اسباب نزول تأثیر به سزایی در فهم آیات دارند؛ و در مورد آیاتی که لفظ عام و سبب نزول خاص دارند، معیار را عموم لفظ و نه خصوص سبب می‌دانند. این دو محقق با ارجح دانستن معیار زمان در تعریف مکی و مدنی، بر این باورند به مقیاس‌هایی که مفسران برای بازشناسی ویژگی‌های آیات و سور مکی و مدنی برشمرده‌اند، تنها در صورت ایجاب علم و یقین به مکی و مدنی بودن، می‌توان اعتماد کرد. راز تفاوت آیات و سور مکی با آیات و سور مدنی، در نگاه شهید صدر توجه به اوضاع و شرایط مختلف و رعایت مقتضای حال و مقام بوده است تا از این رهگذر پروسه‌ای دگرگون‌سازی و انقلاب فردی و اجتماعی به انجام رسد. در زمینه کتابت و جمع قرآن، این دو محقق معتقدند، کتابت و تنظیم آیات در سور قرآن در زمان حیات پیامبر ?و جمع و تدوین قرآن به صورت مصحف پس از رحلت پیامبر? و در زمان خلفا بوده است. از دیدگاه شهید صدر تحدّی قرآن سه دسته هستند که عبارت‌اند از: دگرگونی فرهنگ و تمدّن؛ امّی بودن شخص مبارک رسول اکرم?؛ غیب‌گویی قرآن کریم. امّا از منظر آیت‌الله معرفت، تحدّی قرآن به مخاطبان آن بستگی داشته؛ و همه وجوه اعجاز را شامل می‌شود.کلیدواژه‌ها: وحی، نزول قرآن، اسباب نزول، مکی و مدنی، جمع و تدوین قرآن، اعجاز قرآن، سید محمدباقر صدر، آیت‌الله معرفت.

نصرحامد ابوزيد در راستای ايده تاريخمندی نص، پـرداختن بـه مباحـث مربـوط بـه نـزول تدريجی قرآن از قبيل: مكی و مدنی، اسـباب نـزول و نسـخ را بـرای فهـم قـرآن ضـروری می شمارد. وی با طرح مباحث مختلف اين سه موضـوع و نقـدهايی كـه بـه ديـدگاه رايـج دانشمندان علوم قرآنی در برخی موضوعات دارد، می كوشد از اين سه بحـث بـرای تأييـد تاريخمندی نص يا تعامل نص و واقع بهره بگيرد. در مقاله حاضر ديدگاه هـای وی در ايـن سه موضوع، براساس ديدگاه رايج شيعه، بازخوانی و نقد شده است. نگارنده نتيجه گرفتـه كه هرچند توجه به اين موضوعات در فهم قرآن قابل انكار نيسـت، امـا ادعـای ابوزيـد در تاريخمندی نص را ثابت نمی كند. بسياری از اشكالات ابوزيد به مباحث دانشـمندان علـوم قرآنی در موضوعات فوق، از منظر شيعه، منتفی است؛ هرچند بـا توجـه بـه ديـدگاه رايـج اهل سنت، برخی نقدهای وی، بنيادی و حل نشدنی است

علوم قرآن با پردازش به مباحثی خارج از قرآن در فهم و درک واقعیت آن نقش ایفاء کرده، ولی معارف قرآنی با بررسی داخلی و مطالعه آیات شریفه و کمک از این علوم در مسیر فهم عمیق قرآن قدم بر می دارد. آن چه در این پایان نامه به آن پرداخته شده است شامل : کیفیت نزول، ( نزول دفعی و تدریجی و آراء بزرگان متقدّم و متأخّر در مورد آن ) ونیز فایده ها و علل نزول تدریجی قرآن و اولین آیات و سوره نازل شده و همچنین آخرین آنها می باشد. اسباب النزول یا شأن النزول قرآن به عنوان یکی دیگرازعلوم قرآنی مورد بررسی قرار گرفته است.در تعریف آن عده ای فرق قائل شده اند و شأن نزول را أعم از اسباب النزول می دانند.اين گروه معتقدند هر گاه به مناسبت جريانى درباره ‏شخص و يا حادثه‏اى، خواه در گذشته يا حال يا آينده و يا در باره فرض احكام، آيه يا آياتى نازل شود همه اين موارد را شأن نزول آن آيات مى‏گويند. ولی حادثه يا پيش آمدى كه متعاقب آن، آيه يا آياتى نازل شده باشد و به عبارت ديگر آن ‏پيشامد باعث و موجب نزول گرديده باشد را سبب نزول گویند. و نيز درباره آیات مکی و مدنی و ملاک تشخیص و فواید آن ها و برخی از اختلافات فریقین در این زمینه بحث هايي آورده شده است. در مورد اعجاز قرآن پس از بیان پیشینه و تعریف آن اشاره به این نکته مهمّ دارد که معجزه، جنبه دفاعی دارد نه تبلیغی. به این معنا که پیامبران الهی، درآغاز رسالتشان پس از مواجه با تردید های ناشی از جهل و عداوت های مخاطبان، معجزه را ارائه می کردند نه قبل از مخالفتهای آنان. در ادامه بحث، ابعاد و وجوه اعجاز قرآن بررسی می شود، که جنجالی ترین مبحث آن، مسئله صَرفه می باشد که قائلین به آن اعجاز را، در خود قرآن نمی دانند بلکه معتقدند که خداوند انگیزه و اراده را از آنان سلب می کند.وطبق تعریف دیگری، اساساً، خداوند اختیار و امکانات مقابله با قرآن را از همان ابتدا به انسان نداده است. البته این نظریه را اکثریت بزرگان عامّه و خاصّه مردود دانسته اند. محکمات، آیات ناسخ و دارای معنی واضح و دور از شبهه می باشد. متشابهات دارای معانی چند وجهی است که اکثریت عامّه تأویل آن را مختصّ خداوند می دانند که البته شیعه، معصومین علیهم السلام را نیز آگاه بر تأویل می داند. علم ناسخ و منسوخ دارد در تعریف آن، از بین بردن، تغییر دادن و نسخه برداری را ذکر کرده اند. متناسب با هر یک از تعاریف ذکر شده تعداد آیات منسوخه متفاوت گشته است.مثلاً برخی از پیشینیان آیات منسوخه قرآن را تا پانصد آیه شمرده اند و برخی از متأخرین پنج، هشت و یک مورد دانسته اند.آیات منسوخه را به سه نوع مشهور تقسیم کرده اند که عبارتند از: نسخ آیه و محتوا با هم، نسخ آیه بدون محتوا، نسخ محتوا بدون آیه و نوع چهارم نیز نسخ مشروط است. آخرین فصل، عدم تحریف قرآن می باشد که در آن به آراء قائلین به تحریف از هر دو گروه و دلائل متقن در ردّ این پندار باطل مطالبی ذکر شده است.مستندات مدعیان تحریف را، روایات دروغین و برداشتهای ناصحیح از برخی روایات تشکیل می دهد. و دلائل منکرین تحریف كه نظر علماى بزرگ شيعه می باشدبه زير مي باشد:گواهى تاريخ، ضرورت تواتر قرآن، مسأله اعجاز قرآن، ضمانت الهى، عرضه روايات بر قرآن، نصوص اهل بيت علیهم السلام .موضوع وحی را مباحثی همچون: ضرورت نزول، تعریف، اقسام، کیفیت نزول، و برخی از ویژگی های آن در خصوص همسازی با فطرت انسانی و صلاحیت قانونگذاری و ... در بر می گیرد.

شناساندن ارزش تفسیر صحابه و تابعین، کسانی که به عصر نبوت و زمان نزول قرآن نزدیک بوده اند، می تواند گامی در جهت استفاده ی بیشتر مفسران از نظرات و آگاهی های آنان و راهنمایی برای دست یافتن به تفسیر صحیح آیات قرآن باشد. مقایسه اقوال صحابه و تابعین و دیگر مفسران با یکدیگر و نیز مقایسه روایات تفسیری نقل شده از ائمه(علیهم السلام) با تفسیر صحابه و تابعین، میزان صحت تفسیر هر یک از صحابه و تابعین را مشخص می کند و همچون غربال، نظرات صحیح از غیر صحیح آنان را، جدا می نماید. در این پایان نامه، روایات تفسیری نقل شده از سعید بن جبیر گزینش و مورد مقایسه با اقوال صحابه و تابعین و روایات رسیده از معصومین (علیهم السلام) واقع شد. از این مقایسه می توان به نظرات مختلف صحابه و تابعین، میزان اختلاف آراء آنان، ارزش تفسیر سعید بن جبیر ، میزان فاصله تفسیر صحابه و تابعین و نیز تفسیر سعید بن جبیر از تفسیر ائمه (علیهم السلام) دست یافت و مفسران می توانند از این رهگذر، در بدست آوردن تفسیر صحیح قرآن استفاده کنند. به طور خلاصه می توان گفت: به نظر می رسد پس از مقایسه ی آراء تفسیری سعید، گفتار وی به روایات تفسیری شیعه شبیه تر است و تفسیر وی دارای ارزش والایی است که می تواند مورد استفاده و مرجع مفسران قرار گیرد.