جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گفتار در روش نوشته رنه دکارت و اسفار اربعه اثر صدرالدین شیرازی بی تردید در فهرست بزرگترین آثار فکری جهان جای می گیرند. این دو اثر در یک روزگار اما از دو مبدا جغرافیایی، نظریات نوینی را به ویژه در زمینه شناخت و معرفت انسانی ارایه دادند. دکارت درصدد بود تا شناخت را بر مبانی متیقّن و تزلزل ناپذیری استوار کند. وی که منطق ارسطویی را از توانایی لازم برای ساخت یک نظام معرفتی مستحکم برخوردار نمی دانست، در گفتار در روش خود، منطقی جدید همراه با بیان و شیوه بلاغی متفاوتی اختیار کرد. این روش نو و این زبان جدید که به گفته او ملهم از یقینی ترین دانشها یعنی ریاضیات و مسبوق به یک شک دستوری و سپس کوژیتوی یقینی بود، در نهایت به وحدت معلوم یعنی ریاضیات جهانی می انجامید. این اتحاد اما هرگز بین عالم و معلوم محقق نشد تا جهان نزد دکارت همواره صورتی ثنوی و دوگانه بیابد. ملاصدرا اما این یکپارچگی را گسترش بی حد و حصری داد .وی با اتکا بر نظریه اصالت وجود، و با استفاده از بیانی عرفانی، در تمام هستی از جمله بین عالم و معلوم اتحادی بنیادین برقرار ساخت. وی که بر خلاف پیشینیان، علم را نیز از سنخ وجود می شمرد، نتیجه و غایت آن را چیزی جز ترقی انسان در مراتب هستی و تکامل نفسانی او نمی دانست. بدین ترتیب هر دو متفکر با روش و بیان خاص خود سنّت ارسطویی را به چالش کشیدند و تفسیر جدیدی از شناخت و معرفت انسانی ارایه کردند. این تفسیر بر چه مبانیی استوار است؟ ملزومات معرفتی آن مبانی چیست؟ کدام حقیقت پایه اصلی شناخت را در ساختمان ذهنی انسان تشکیل می دهد؟ اینها سوالاتی است که در این مطالعه به پاسخ آنها پرداخته ایم.

‫در اين پژوهش حقيقت زمان از ديدگاه اين سه فيلسوف در چارچوب مباني و اصول فلسفي آنان بررسي شده است. به اعتقاد نگارنده، پرسش از حقيقت يک چيز، در واقع پرسش از نحوه وجودي آن است و پاسخ به آن، نيازمند يک پژوهش هستي شناختي است. لذا هر سه فيلسوف نيز موضوع زمان را از چشم‌انداز هستي‌شناسي مورد تأمل و تحقيق قرار داده‌اند و به تبعِ اختلاف نظر در مباني هستي‌شناسي، تعريف زمان در انديشه آنان متفاوت شده است. نويسنده نيز اين واقعيت را در فرايند تحقيق رعايت کرده و طي سه فصل، ابتدا اصول و مباني فلسفي هر فيلسوف را در باره وجود، علت، جوهر، قوه و فعل، و حرکت مطرح کرده، سپس به تبيين مفهوم زمان از ديدگاه آنان پرداخته است. وي زمان را بر اساس سه اصل مهم بالقوه‌گي، فعليت و حرکت تحليل مي‌کند؛ به اين معنا که موجودات مادي موجوداتي هستند که هم جهت بالقوه‌گي را دارند و هم جهت فعليت را و حرکت نيز خروج تدريجي از بالقوه‌گي به فعليت است. بنابراين، حرکت در هسته مرکزي تحليل زمان قرار دارد. ابن سينا حرکت را از سنخ مسائل فيزيکي مي‌داند و ابوالبرکات دو بعد فيزيکي و متافيزيکي براي آن قائل است. ملاصدرا نيز حرکت را در تراز مسائل متافيزيکي، ذيل بحث قوه و فعل بررسي مي‌کند که از عوارض وجود «بما هو وجود» است. در اين ديدگاه، حرکت، کمال اولِ امرِ بالقوه از حيث بالقوه‌گي آن است و داراي نسبت‌هاي تجددي است و کمالات موجود متحرک را در فرايند تکامل حفظ مي‌کند. حرکت از نگاه ابن سينا علت، مقوم و محل زمان است و زمان به حرکت، تعين و تشخص مي‌بخشد. به نظر ابن سينا زمان، بالذات غيرقار و حرکت، بالعرض متجدد است. اما ملاصدرا معتقد است آنچه بالذات است، جوهر طبيعت است که داراي دو حيثيت ثبات و تجدد است. ابوالبرکات شايستگي زمان را به اندازه وجود مي‌داند، نه به اندازه حرکت. وي معتقد است: هر کس قائل به حدوث زمان شود، در واقع قائل به حدوث وجود شده است. او از ابعاد تاريخي بحث غافل نبوده و در مقدمه خود، موضوع زمان را در انديشه فلسفي ايران باستان، يونان باستان و تفکر اسلامي، اعم از کلام، فلسفه و عرفان مورد مطالعه قرار داده است.

برحسب نظریه ملاصدرا، علم حق تعالی به ذاتش عین علم تفصیلی خداوند به اشیا است. این نظریه مسبوق به دو نظریه عمده یعنی علم اجمالی خداوند به اشیا قبل از ایجاد (نظریه متاخران) و علم تفصیلی حق تعالی به اشیا به علمی متمایز از علم حق تعالی به ذاتش (نظریه ابن سینا) می باشد. در این مقاله، نخست به ملاحظه تاریخی و تطبیقی آرای ابن سینا و متاخران و نقد و بررسی اجمالی آنها پرداخته می شود و سپس ضمن طرح مبانی و دلایل نظریه ملاصدرا ملاحظاتی درباره آن ارایه می گردد. طی این ملاحظات خواهد آمد که گرچه نظریه ملاصدار نسبت به آرای قبلی بسی قویم تر است اما همچنان بحث علم حق به اشیا قبل از ایجاد نیازمند تلاش های فکری فیلسوفان الهی است.