جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکى از پرسش هاى ذیل مسئله جهان هاى ممکن آن است که آیا یک فرد در بیش از یک جهان وجود دارد؟ گروهى مانند دیوید لویس وجود فرد در بیش از یک جهان ممکن را انکار کرده و در مقابل گروه دیگرى مانند آلوین پلنتینگا به افراد بین جهانى قایل شده اند. در این مقاله ابتدا رویکرد لویس مبنى بر انکار فرد بین جهانى طرح و نظریه همتا به مثابه نظریه بدیل تشریح مى شود. بر اساس نظریه همتا گرچه هر فرد تنها در یک جهان ممکن وجود دارد، در سایر جهان هاى ممکن داراى همتاست. در مقابل بر اساس نظریه پلنتینگا هر فرد مى تواند در بیش از یک جهان ممکن وجود داشته باشد؛ بنابراین سخن پلنتینگا مستلزم آن است که یک فرد باید داراى صفاتى ذاتى باشد تا منجر به تمایز او در هر جهان شود. در بخش آخر مقاله نشان داده مى شود که مسئله ذات فردى قابل بازگشت به مسئله تشخص در نزد فیلسوفان مسلمان است و از آنجاکه در تحلیل نهایى تشخص جز به وجود نیست، انگاره ذات فردى که مبتنى بر تخصیص کلى به کلى است پذیرفتنى نخواهد بود.

فلسفه منطق علمی پسینی است و درباره مبانی فلسفی منطق از سویی، و مسایل فلسفی ناشی از مباحث منطقی از سوی دیگر بررسی می کند. فلسفه منطق ارسطو تاکنون تدوین نشده است؛ اما برای تطبیق دو منطق قدیم و جدید لازم است مبانی فلسفی منطق ارسطو را استخراج کنیم، زیرا ممکن است با مشاهده پاره ای اختلافات یا اشتراکات ظاهری به وجود وحدت یا تضاد میان آنها حکم کنیم. برای استخراج این مبانی فلسفی باید افزون بر آثار پیروان ارسطو به تالیفات خود وی نیز مستقیما مراجعه کنیم تا هم سهم دقیق استاد و شاگردان در فرایند رشد منطق ارسطویی معلوم شود و هم آرا پیروان، به ویژه آنجا که از اندیشه های استاد فاصله گرفته اند، با آرا خود ارسطو خلط نشود. شاید مهم ترین تحولی که در منطق ارسطو توسط دانشمندان مسلمان رخ داده، تالیف کتاب اشارات و پیدایش منطق دوبخشی است. فرضیه نگارنده این است که این تحول تنها به بخش بندی صوری منطق مربوط نمی شود، بلکه ناشی از تحولات بنیادینی است که از نگرش به منطق سرچشمه می گیرد. سرآغاز این تحولات به تالیف کتاب ایساغوجی (کلی محور) و افزوده شدن آن به مجموعه ارغنون بر می گردد که بالاخره به حذف شدن مقولات (جزئی محور) و صوری شدن قیاس ارسطویی انجامید. اثبات چنین فرضه ای مستلزم شناخت دقیق منطق ارسطو است. در این مقاله ضمن اشاره به دو رساله مقولات و ایساغوجی، به چند مورد مهم و بی لاحقه در تحلیل اول چون مثال نقض، تقدم اشکال بر قیاس، و شکل چهارم پرداخته ایم.

از زمان ارسطو سه نوع استدلال شناسایی شده است؛ قیاس، استقرا و تمثیل . از این میان تنها قیاس می تواند نتیجه یقینی به بار آورد و به همین دلیل از سوی ارسطو به عنوان شیوه استدلالی قابل اتکا معرفی شده است . منطقیون پس از ارسطو این نظر او را پذیرفتند و بنابراین در باب استدلال ( حجت ) بیش از همه به قیاس پرداختند. از سده هفدهم به بعد به دنبال انقلاب علمی و رشد خیره کننده علوم تجربی، استقرا ( و در کنار آن تمثیل ) مورد توجه بیشتری قرار گرفت و شایسته بحث و فحص افزونتری شناخته شد و از اواسط سده بیستم، شیوهای استدلالی تحت عنوان «استنتاج بهترین تبیین» شناسایی شد. در این شیوه با مفروض گرفتن مجموعه ای از اطلاعات، بهترین نظریهای که بتواند آن را تبیین کند، نتیجه گرفته می شود . این شیوه شباهت های بسیاری با آنچه منطقیون قدیم آن را «حدس» نامیده اند، . دارد مهمترین تفاوت میان این دو آن است که «قضایای حدسی» در نگاه متقدمان در زمره «یقینیات» قرار می گیرد ولی در نظر متأخران این قضایا که حاصل است دلالهای ناهمگن یا نسخ پذیر هستند، قضایایی محتمل می باشند که ممکن است با افزایش معلومات، کذب آنها آشکار شود. مقایسه این دو منظر، بصیرت هایی در مورد سیر ذهنی انسانها هنگام حدس و نتایج حاصله از این سیر به ما می دهد.

«ایساغوجی» نوشته زکریا بن محمد بن احمد زکریای انصاری، کتابی از فرفوریوس است که در آن از جنس، فصل، نوع، خاصه و عرض به عنوان پنج محمول کلی سخن می گوید که به رأی او برای شناخت آموزه های تعریف، تقسیم و اثبات ضروری هستند. این پنج مفهوم کلی در سده های میانه و در جهان اسلام با نام هایی چون آوا های پنچ گانه، پنج آوا، الاصوات الخمسه، واژگان پنج گانه، کلی های پنج گانه، پنج کلی و الکلیات الخمسه شناخته شده است. این کتاب مجموعه ای است از مطالب برگرفته از جایگاه های ارسطو. فرفوریوس در پیشگفتار کتاب می گوید که چون شناخت کلی های پنج گانه برای فهم مقولات، تعریف، تقسیم و اثبات ضروری و یا سودمند است خواهد کوشید تا آنچه را که استادان کهن درباره این پنج کلی می گویند به کوتاهی و به شیوه یک درآمد باز گوید. اثیرالدین ابهری شرحی بر این کتاب نگاشته است که موضوع کتاب در دست است و به رسالة الاثیریة فی‌ المنطق‌ نیز شهرت دارد. بیشتر اهمیت این کتاب چنان که از نامش بر می آید عنوان مدخل یا مقدمه ای دارد که بر کتاب مقولات ارسطو نوشته شده است که در سراسر قرون وسطی سرنوشت شگفت انگیزی داشته است. هدف ایساغوجی بحث درباره کلیات خمس (جنس، نوع، فصل، خاصه و عرض عام) است که در نظریات ارسطو نقش مهمی دارند و در آثار این حکیم اشاره های مختصری به آنها شده است.

اثیرالدین ابهری یکی از برجسته ترین منطق دانان دورۀ اسلامی است که کمتر شناخته شده است. جستار پیش رو، از یکسو، با تصحیح الرسالة الزاهرة، یکی از منطق نوشته های ارزشمند وی را از پستوی فراموشی به پیشخوان چاپ و انتشار درمی آورد و، از دیگر سو، با شرح و واشکافی و تحلیل آن از دریچه ی منطق جدید، بر گوشه ای از اندیشه های منطقی ابهری پرتو می افکند. مهمترین دستآوردهای این جستار در مقام بازشناسی اندیشه های منطقی ابهری بدین قرارند: 1. ابهری قاعدۀ تعدّی استلزام را منتجِ شرطی متّصل نمی داند. 2. ابهری قاعدۀ دلیل شرطی را می شناخته است؛ 9. ابهری قاعدۀ عکس نقیض شرطی را به چالش می کشد. 4. ابهری بر آن است که در گزاره های حملی، عکس نقیض موافق اعتبار منطقی ندارد. 5. ابهری، همچون منطق دانان ربط، استلزام ربطی را معتبر می داند، درحالیکه جدلیان رقیب وی، همانند رواقیان و پیروان منطق فرگـه راسلی، استلزام مادّی را. الرسالة الزاهرة بر پایۀ نسخه های خطّی دانشگاه تهران، مجلس، و کتابخانه ی آیت الله مرعشی، به شیوۀ گزینشی تصحیح شده است.

اصطلاح Phenomenology(فنومنو لوژی = پدیدار شناسی) از واژه یونانی Phainomenonبه معنای چیزی که خود را می نمایاند یا پدیدار است گرفته شده است. اصطلاح فنومنولوژی هم کاربرد فلسفی و هم غیر فلسفی دارد. در علوم طبیعی به ویژه در رشته فیزیک، به پدیدار شناسیهای غیر فلسفی برمی خوریم. دانشمندان معمولاً از اصطلاح پدیدار شناسی، تأکید و برداشت توصیفی در مقابل تبیینی رشته علمی شان را مراد کرده اند. در پدیدار شناسی فلسفی فنومنولوژی فلسفی به عنوان رهیافتی عمده در فلسفه قرن بیستم، صورت های مختلفی دارد. هدف اوّلیه فنومنولوژی فلسفی، پژوهش و آگاهی مستقیم از پدیدارهایی است که در تجربه بی واسطه آشکار می شود، لذا این امکان را به پدیدار شناسی می دهد که ساختارهای ماهوی یا ذاتی این پدیدارها را توصیف کند. بدین ترتیب فنومنولوژی می کوشد خود را از پیش فرض های تجربه نشده آزاد کند، و از توضیح علّی و سایر تبیین های دیگر بپرهیزد، و روشی به کاربرد که توصیف آنچه را که آشکار می شود یا شهود یا کشف حجاب از معانی ذاتی را ممکن سازد. یکی از نخستین تدوین و تنسیق های نهضت پدیدار شناسی در کتابی که از سال 1913م تا 1930م انتشار یافت و زیر نظر ادموند هوسرل تدوین شده بود، مطرح شد. نکته ای که هوسرل بر آن تأکید می کند (و از ارکان پدیدارشناسی به شمار می رود) معلّق گذاشتن حکم یا حکم پرهیزی نسبت به وضع یا رابطه هستی شناسی یا وجودی عین های آگاهی است. بر این اساس، وجود داشتن آنچه بر آگاهی انسان پدیدار شده است، در پرانتز قرار می گیرد. به اعتقاد هوسرل مي توان روش شناسي را به دو دسته تقسيم كرد؛ دسته اول روش شناسي هايي كه بر اساس افعال جسماني صورت مي گيرند و دسته دوم روش شناسي هايي كه بر مبناي افعال عقلاني مورد نظرند. در اين بحث از روش پديدارشناسي، هوسرل توجه خود را به افعال عقلاني معطوف ساخته و به اين مسأله توجه دارد كه براي داشتن تفكر صحيح، بايد به چه مسيري توجه نمود. در اين حالت، مي توان روش شناسي را عملي دانست كه شيوه كسب دانش و فهم آن را به طور صحيح نشان مي دهد. البته، نبايد روش شناسي هوسرل را صرفاً در حد يك روش تقليل داد، بلكه بايد آن را مدخلي دانست كه از طريق آن هوسرل به بيان پديدارشناسي مي پردازد. هوسرل درصدد است تا مبناي استواري براي تمام علوم- بخصوص فلسفه به وجود آورد و او آن نوع آگاهي را مدنظر دارد كه به نحو بي واسطه اي داده ها را به حضور مي آورد. اين بيان، نخستين قاعده روش پديدارشناسي هوسرل است. پديدارشناسي خود را از مفروضهاي پيشين بي نياز مي داند از اين رو به عنوان فلسفه اولي خود را معرفي مي سازد. هوسرل و شاگردانش نشان داده اند كه استفاده از اين روش مي تواند بسيار ثمربخش باشد؛ هر چند به كار بستن دقيق اين روش آسان نيست. از ديدگاه هوسرل، روش مبتني بر پديدار شناسي داراي دو مرحله تحويل است: مرحله اول تحويل مثالي است و مرحله دوم تحويل مبتني بر پديدارشناسي است. در تحويل ابتدا به عدول از عادتهاي فكري مرسوم و متداول مي پردازد. در اين حالت، صرفاً به نفس ماهيت توجه مي شود. از ديدگاه هوسرل، مراحل تحويل مراحل مختلفي از روش شناختي است كه مبتني بر شهود و مشاهده عقلاني است. بنابراين، قاعده اصلي پديدارشناسي را مي توان روي آوردن به خود اشيا دانست و توجه به خود اشيا مستلزم آن است كه تمام اطلاعات و احكام قبلي كه در رابطه با شي وجود دارد حذف شود و تنها خود متعلق مورد توجه قرار گيرد. هوسرل اين حذف و طرد را اپوخه يا به بيان ديگر تعليق مي داند و هر نوع حكمي را كه در بردارنده اعتقاد به تحقق وجود شييء اعم از خارجي و يا نفساني باشد تعليق مي كند و هر نوع فرضيه اي را كه مأخوذ از منابع ديگر باشد، كنار مي نهد و تنها آن چيزي را در نظر مي گيرد كه به آگاهي داده شده باشد و تنها ذات شي، مورد تحليل قرار مي گيرد. از اين رو، مي توان گفت كه پديدارشناسي از طريق شهود ذوات و اپوخه و همچنين با طرد و حذف وجود خارجي آن ميسر مي گردد، طريق روش شناختي تفكر هوسرل ناميده اند. هوسرل در روش مبتني بر پديدار شناسي، درصدد است تا پايه محكمي براي همه علوم به خصوص فلسفه به وجود بياورد. او منبع اصلي را در شهود و يا به تعبيري ديگر در آگاهي نخستين كه به نحو بي واسطه به وجود آمده، مي داند. هوسرل به دو نوع شهود اعتقاد دارد؛ اول شهود حسي و ديگري شهود مثالي است. از ديدگاه وي، متعلقات شهود حسي امور واقع است و متعلقات شهود مثالي ذوات است. در نظر هوسرل، شهود حسي همان ادراك است كه در آن، آن چه ادراك مي شود به طور بي واسطه به آگاهي كه متصف به صفت ادراك است داده مي شود و در واقع ادراك حسي همان شيوه اوليه شناخت اشياست. هوسرل حادث شدن ارتباط ميان فاعل شناسايي و متعلق ادراك را «حيث التفاتي» مي نامد كه از مهمترين مسايل پديدارشناسي است. در قرون وسطي لفظ التفات در رابطه با تصور و تصديق به كار برده مي شد. از ديدگاه هوسرل، پس از تحويل مثالي، ذوات اشيا به وجود غيرخارجي التفاتي در نفس حضور مي يابند. اين شيوه از حيث التفاتي بيانگر ارتباط ميان ذهن و عين است. معني حيث التفاتي در نظر هوسرل اين است كه نفس در هيچ زماني مجرد از ماهيت مورد اضافه نيست. به بيان ديگر، هر شناسايي مستلزم اضافه است و همواره ميان فاعل شناسايي و از سويي ديگر اشيا يعني متعلق شناسايي نسبت وجود دارد و وجود اين نسبت همان حيث التفاتي است. التفات صفت ذاتي آگاهي محض است. بدين ترتيب، آگاهي از آن جهت كه حيث التفاتي دارد و حيث التفاتي نيز از آن جهت كه داراي دو جنبه عيني و ذهني است، در بردارنده عينيت شناسايي و حافظ رابطه عين و ذهن است. از اين رو، با آگاهي محض به متعلقات التفاتي است كه ماهيت اشيا پديدار مي شود. مي توان بيان نمود كه پديدارشناسي، شناسايي ماهيت از طريق شهود و با حيث التفاتي آگاهي است كه نسبت ميان متعلق ادراك و فاعل شناسايي به وجود مي آيد.

در زبان جملات شرطی وجود دارد که کذب مقدم آنها از پیش مفـروض اسـت. ایـن شـرطی ها ادعاهـایی هستند درباره آنچه که باید در شرایطی اتفاق می افتاده است، اما مشهور است بـه اتفـاق نیفتـادن، یـا حـداقل مشهور به اتفاق افتادن نیستند. این شرطیها به فرم زیر است: اگر چنین بوده است که P ، آنگاه باید چنین می بود که Q یا اگر چنین بود که P ، آنگاه باید باشد که Q به عبارت دیگر رویداد P سبب شده است رویداد Q را؛ یعنی گفتن این مطلب که «اگـر P اتفـاق نیفتـاده بود، Q نباید اتفاق افتاده باشد .» شرطیهای خلاف واقع، تابع ارزشی نیستند و ایـن مهمتـرین ویژگـی آنهاسـت. بـه عبـارت دیگـر، صـدق گزاره هایی از این نوع بر صدق یا کذب مؤلفه های آنها متکی نیست، بلکه به دریافت یا عدم دریافـت ارتبـاط بین آنها مبتنی است. مقاله حاضر به تبیین ارتباط شرطیهای خلاف واقع با برخی مـسائل زبـانی و فلـسفی از جملـه «تحلیهـای زبانی، علیت، زمان، جهانهای ممکن» و نیز شرایط صدق و کذب آنها اختصاص یافته است.

سؤال نامناسبی كه درباره صدق مطرح می گردد، اين است كه «صدق چيست». لذا بهتر است كه با پرسش «صدق يك گزاره (عبارت، جمله، باور) چيست» كار آسانتر شود. هدف اين مقاله اين است كه پيرامون سؤال فوق به تبيين تعدادی تئوريهای صدق و به عبارتی دقيق تر، خانواده نظريات مربوط به صدق بپردازد: تئوريهای پيوستگی مشتمل بر نسبت های پيوستگی بين يك مجموعه از باورهاست. تئوريهای مطابقت رويكردی به صدق گزاره ها دارد نه از آن جهت كه با گزاره های ديگر چه نسبتی دارد، بلكه از اين باب كه نسبت آن گزاره با جهان خارج چگونه است، يعنی مطابقت آن با اعيان خارجی و واقع. در تئوريهای عملگرايی صدق يك باور از مطابقت آن با واقع برگرفته می شود، اما تأكيد می كند كه بقای باورها، توسط آزمون تجربه حاصل می شود يعنی مطابقت آن با باورهای ديگر. از نظر تارسكی، صدق بر حسب يك نسبت معنايی از صدق پذيری تعريف می شود. در تئوری صدق بيان زائد، «صادق» امری است زائد. زيرا گفتن اينكه «P صادق است» معادل است با گفتن P.

دیوید کاپلان کلمات نمایه‌ ای را به نمایه محض و ضمیر اشاره صحیح تقسیم می‌کند و معتقد است که در رابطه با دلالت شناسی این کلمات، کلمات نمایه ‌ای محض دارای کاراکتر (معنای لغوی) بوده و در متن است که مدلول (یا محتوای) آن ‌ها تعیین می ‌شود. اما ضمایر اشاره ‌ای صحیح فاقد کاراکتر می‌باشند و تنها وقتی که در یک متن به کار می ‌روند دارای کاراکتر می ‌شوند به همراه آن متن مدلول خود را معین می ‌کنند. او این نظر اخیر را از فرگه اقتباس کرده است. در نظریه ‹‹ استخوان خالی›› (کنایه از این ‌که مشارالیه کافی است و عمل اشاره را لازم ندارد) هر دو قسم از کلمات نمایه ‌ای دارای کاراکتر مستقل از متن بوده ولی از مولفه‌ های متن، خود مشارالیه می ‌باشد نه عمل اشاره. نی تن سمن اجمالا نظریه اخیر را قبول می ‌کند و برای تمام کلمات نمایه ‌ای کاراکتر مستقل قایل است، اما متن را شامل عمل اشاره می ‌داند نه مشارالیه. به نظر می ‌رسد در میان این سه نظریه، نظریه سمن مویدات شهودی بیشتری داشته باشد و تفسیر بهتر و منطقی ‌تری را از دلالت شناسی کلمات نمایه ‌ای ارایه می ‌دهد.

«مقصود الطالب» نوشته آیت الله العظمی گرامی است که مروری بر مباحث مختلف علم منطق و نحوه استدلال با استفاده از قواعد آن است. در این نوشتار ابتدا كلیاتی در مورد معانی واژگانی چون، علم، برهان، فكر، قانون، فطرت، هدایت، آل، صدق، حق، تصور و تصدیق ارائه شده و سپس معانی علم منطق، موضوع و فایده آن بیان گردیده است. در ادامه نگارنده به بیان اقسام تصور و تصدیق پرداخته و مباحث الفاظ منطق را مورد شرح و بررسی قرار داده است. همچنین به بیان اقسام دلالت، مفرد و مركب، كلی و جزئی، نسب اربعه بین كلیات، كلیات خمس، معرف، احكام قضایا، موجهات، اقسام قیاس، شروط انتاج قضایا، قوانین مربوط به عكس مستوی و تناقض و سایر احكام و مقررات مربوط به قیاس استثنایی و شرطی پرداخته و معنا و كاربرد تمثیل و استقراء در دستیابی به یك نتیجه منطقی و كلی را بیان كرده است. بحث از صناعات خمس و رئوس ثمانیه منطقی و راهكارهای تعلیم و تعلم از منظر علم منطق، از دیگر مندرجات مهم مطرح شده در این نوشتار است.