جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان تفسیرهای گوناگون و فراون قرآن، تفسیر کشاف زمخشری این امتیاز برجسته را داراست که بازنمودن زیبایی های ادبی و بلاغی قرآن را وجهة همت خویش قرار داده است. مفسر، در این اثر گرانقدر سعی نموده تا به گونة عملی معجز بودن قرآن را از جهت بلاغت اثبات نماید. وظیفه اساسی رساله حاضر، تدوین توضیحات زمخشری پیرامون آیات قرآن، در قالب یک کتاب بلاغت بوده است؛ تا از آن رهگذر کتاب بلاغتی فراهم آید که عمده شواهد مباحث آن آیات قرآنی باشد. البته در جوار این کار، مقایسه آرای بلاغی بزرگان این علم، و بیان ضعف و قوت اندیشه های آنان نیز، مدنظر بوده است. و در ضمن تا آنجایی که ممکن بوده، از اشاره به تأثیر پذیری های زمخشری از شخصیت هایی همچون جرجانی غفلت نشده است. به علاوه در مقدمه های مباحث گوناگون رساله، به بررسی و نقد کتاب های معاصر بلاغت فارسی البته آن اندازه که ما را از منظور اصلی دور نگرداند پرداخته شده است. در فصل اول این رساله، ابتدا افکار و آثار زمخشری به همراه زندگینامة وی مطرح گردیده است؛ آن گاه مهمترین ویژگی های تفسیر کشاف توضیح داده شده است. فصل دوم رساله متضمن سه تاریخچة موجز است: الف تاریخچه علوم بلاغی تا عهد زمخشری ب تاریخچه چند اصطلاح مهم بلاغی ج تاریخچه اعجاز بلاغی قرآن تا دورة زمخشری.

در این مقاله، پس از ریشه شناسی واژه توکل، تطور دلالی و معانی آن در نهج البلاغه، توضیح داده می شود. سپس واژه توکل در نهج البلاغه مورد تحلیل معناشناختی قرار می گیرد. چنانکه در آثار عارفان و سالکان طریق الهی بیان شده است، واژه توکل دارای طیف وسیعی از مصادیق است که در قالب های مختلف عقلی (فلسفیی) کلامی، عرفانی، تفسیری، روائی و اخلاقی خودنمائی می کنند و شبکه ای وسیع از معانی را تشکیل می دهند. این شبکه، بسیار پیچیده است و بسته به عوامل درونی و بیرونی تنظیم می گردد. در این مقاله همچنین، واژه «تفویض» از نظر علم لغت و در اصطلاح عرفانی، توضیح داده می شود و ارتباط آن با توکل تبیین می گردد. واژه «توکل» اگر چه ممکن است با تفویض هم معنا باشد، ولی با ملاحظات سیستمی دیگر، از جنبه معنایی با یکدیگر متفاوت اند. همچنانکه «توکل» در قرآن، دارای وجوه معنایی است، در نهج البلاغه نیز معانی متعددی بر آن بار شده است. چنانکه «توکل» مرکز ثقل سیستم معنایی باشد، تفویض که از نظر معنایی به «توکل» بسیار نزدیک است می تواند با آن هم معنا گردد.

در هر زبان از جمله زبان عربی، تعابیر کنایی تصویرهایی می آفرینند که مایه زیبایی سخن و جلوه هنر سخنورند و بر قدرت نفوذ و اثربخشی کلام می افزایند، و قرآن مجید نیز که به زبان عربی، «بلسان عربی مبین» (الشعرا 195) نازل گشته است، بسامد تعبیرات کنایی آن به قدری است که در مجال بررسی ترجمه های قرآن، نقد و بررسی ترجمه های تعبیرات کنایی، پژوهشی مستقل می طلبد. به یقین، بررسی همه ترجمه ها در یک مقاله نمی گنجد ولی از باب ما لایدرک کله لا یترک کله در این جستار به واکاوی چهار ترجمه فارسی قرآن که در دسترس عموم است یعنی ترجمه های مرحوم الهی قمشه ای، حسین انصاریان، ابوالفضل بهرام پور و محمد مهدی فولادوند پرداخته شده و به استناد تفاسیری مانند المیزان، مجمع البیان، نمونه و ... برخی از تعابیر کنایی قرآن مشخص گشته است. و بر اساس مراجع لغوی و تفسیر آیات، عبارات کنایی تبیین و ترجمه های ارائه شده به نقد کشیده شده و معلوم گشته است که مترجمان در ترجمه تعبیرات کنایی روشی یک نواخت ندارند؛ از جمله گاهی به سراغ ترجمه حرفی رفته گاهی معادل کنایی آورده اند و گاهی از ترجمه توضیحی بهره برده اند و برای بیان معنای کنایی، از کلمات توضیحی استمداد جسته اند. گذشته از این ها، برخی از ترجمه ها بیانگر مراد تعبیر کنایی قرآن نمی باشد.

چکیدهیکی از جنبه‌های آشکار قرآن کریم اعجاز بلاغی است که از ابتدای نزول قرآن، همواره مد نظر دانشمندان و مفسران بوده است. علم معانی به عنوان یکی از علوم بلاغی می‌تواند در درک اعجاز بلاغی و یا بیانی این کتاب آسمانی راهگشا باشد. از سوی دیگر یکی از جلوه‌های علم بلاغت این است که متکلم، سخنش را مطابق با مقتضای حال مخاطب برمی‌گزیند و کلام خود را بر اساس ویژگی‌های روحی و فکری مخاطب ارائه می‌دهد، در همین راستا توجه به معرفه یا نکره آوردن کلمات، بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا فهم اغراض بلاغی و ادبی نهفته در «اسم نکره» و برطرف کردن ابهام موجود در آن، کمک شایانی به مفسران و مترجمان در دریافت بهتر پیام بسیاری از آیات قرآن کریم می‌نماید. پژوهش حاضر بر آن است تا ضمن بررسی اغراض زیبایی‌شناسی «اسم نکره» در منابع بلاغی، این اغراض را در سه موضع، «مسندالیه»، «اسم مجرور به حرف جر»، و «مفعول به» در ده جزء آخر قرآن کریم با تکیه بر دو تفسیر ادبی کشّاف و مجمع البیان مورد بررسی قرار دهد. یافته‌های این پژوهش گویای این مطلب است که اعتماد و توجه به سیاق کلام در دریافت مفاهیم و معانی نهفته در اسم نکره نقش مهمی را ایفا می‌کند. با بررسی شواهد فراوان از آیات این بخش، روشن شد که متأسفانه بسیاری از مفسّران و مترجمان، این مهم را با وجود اهمیت فراوان آن در فهم بهتر آیات ذی ربط، کم‌تر مورد بررسی قرار داده‌اند. بر اساس پژوهش حاضر که با روش توصیفی-تحلیلی صورت گرفته است، مشخّص گردید که «مسندٌ‏الیه»، «اسم مجرور به حرف جر» و «مفعول‌به» نکره درده جزء پایانی، در اغراض گوناگونی از قبیل: تعظیم، تحقیر، تفخیم، بیان نوع، استغراق جنس، إفراد، تکثیر، تقلیل و ... به کار رفته‌اند ولی بیشترین استعمال آن در این بخش از قرآن کریم، برای بیان تعظیم، تکثیر، بیان نوع، و سپس استغراق جنس بوده‌است. به طور قطع کاربرد اسم‌های نکره در قرآن کریم و مطالعه‌ی راهبردی آن، سهم بسزایی در فهم دقیق آیات و نکات ظریف تفسیری دارد. کلمات کلیدی: قرآن کریم، اعجاز بلاغی، زیبایی‌شناسی اسم نکره، کشّاف، مجمع البیان.

یکی از مهم ترین مباحث قرآنی، کشف تناسب حقیقی و معنوی میان عبارات هر آیه از قرآن کریم است. برخی چنین تناسبی را میان صدر و ذیل آیه سوم سوره نساء «... فانکحوا ما طاب لکم من النساء...» انکار نموده اند و از این رهگذر شبهه تحریف به کاستی را مطرح ساخته اند. به سخن دیگر از آنجا که نتوانسته اند میان عبارات این آیه، نظم و پیوند معنوی برقرار کنند چاره ای جز ادعای وقوع تحریف در اینجا نیافته اند. در این مقاله، به این شبهه بر اساس تفاسیر قرآنی و منابع اسلامی پاسخ داده شده و در نتیجه حکمت الهی و تناسب و انسجام معنوی و منطقی در آیه مربوطه به اثبات رسیده است.

تفاسیر قرآن با رویکردهای مختلفی به نگارش درآمده است که یکی از پیشتازترین این رویکردها، رویکرد ادبی است. فصاحت و بلاغت آیات قرآن کریم یکی از وجوه اعجاز قرآن است. از این رو برخی از مفسران برای کشف مراد خداوند از آیات، به نگارش تفسیر ادبی پرداخته اند. این مقاله بر آن است تا با مقایسه تفسیر الکشاف زمخشری و التفسیر البیانی للقرآن بنت الشاطیء نگرش ها، نظریه ها و امتیازهای هر کدام و میزان پیشرفت این رویکرد را بررسی نماید. با پیشرفت علوم بلاغی، تفاسیر ادبی هم رو به تکامل گذاشته تا آنجا که برخی از مفسرین معاصر بر متقدمان برتری یافته اند؛ چنانکه بنت الشاطیء با بهره بردن از تلاش های مفسران قبلی تفسیری به مراتب کامل تر و زیباتر، از قرآن کریم ارائه داده است.

در تفسیر قرآن با رویکردهای متفاوتی روبرو هستیم که هر کدام از آنها به شیوه ها و مناهج گوناگونی تقسیم می شود. از جمله آنها رویکردهای: عقیدتی، علمی، عقلی- اجتماعی نوین، ادبی و رویکردهای منحرف. آن چه در این جا مدنظر است، رویکرد ادبی است که به دو شیوه: بیانی و تذوق ادبی تقسیم می شود. منهج بیانی بر اسلوب نظمی بی نظیر و نیکو تکیه دارد که مخالف با اسالیب معمول عرب است، و صور بیانی که متشکل از بدیع ترین و فصیح ترین واژگان و صحیح ترین معانی می باشد. اما تذوق ادبی بر پایه توازن بین ذات و موضوع استوار است و تذوق در قرآن کریم، حرکتی روانی و گرایشاتی ذاتی و درونی است که ناخودآگاه بر انسان تاثیر می گذارد. رویکرد ادبی از آن جهت حائز اهمیت است که قرآن، ادبیات و فصاحت و بلاغت خویش را موضوع معجزه و آیت بودنش معرفی می کند و دیگران را نیز در این زمینه به مبارزه می طلبد. بنابراین برای مفسران بسیار ارزشمند خواهد بود تا پرده از اعجاز ادبی و بلاغی قرآن بردارند. با توجه به اهمیت این موضوع، دو تفسیر ادبی مهم (تفسیرالکشاف و التفسیر البیانی للقرآن) را که یکی مربوط به دوره های نخست و دیگری مربوط به دوره معاصر می باشد، مورد مقایسه قرار گرفته است. مهمترین نتیجه این پژوهش اینست که رویکرد ادبی با شیوه بیانی جایگاه والایی در فهم و تفسیر کلام الهی دارد و با پیشرفت علوم بلاغی تفاسیر ادبی هم رو به تکامل گذاشته تا آنجا که برخی از مفسران معاصر بر متقدمان تفوق یافته اند که از میان آنها می توان عائشه عبدالرحمن را نام برد که با بهره بردن از تلاش های استادی چون زمخشری، تفسیری به مراتب کامل تر و زیباتر از قرآن کریم ارائه داد.

بدون شک هر کس بخواهد به تفسیر قرآن بپردازد و به مقصود واقعی خدای متعال از آیات دست یابد، نیازمند آن است که قواعد و اصولی را در نظر بگیرد و شیو? تفسیری خود را بر آن استوار نماید، این قواعد که به قواعد تفسیر معروف می‌باشند عبارت است از مجموعه‌ای از ضوابط و قوانین کلی‌ برخاسته از مبانی عقلی، عقلایی و نقلی که وسیله استنباط معانی قرآن قرار می‌گیرند و رعایت آنها، مفسر را از دام گرفتار شدن به تفسیر به رأی رهایی بخشیده و از خطا و اشتباهات وی می‌کاهد. یکی از تفاسیری که آیات قرآن را تا حدودی بر اساس قواعد تفسیری تبیین و تفسیر کرده است، تفسیر کشاف اثر محمود بن عمر زمخشری است. در این نوشتار، تفسیر مذکور از جهت رعایت شش قاعد? اساسی در تفسیر یعنی قاعده توجه به قرائت صحیح، قاعده توجه به مفردات و تبیین آنها در تفسیر، قاعده توجه به ادبیات عرب، قاعده در نظر گرفتن قرائن، قاعده مبنا بودن علم و علمی و قاعده در نظر گرفتن انواع دلالت‌ها مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. یکی از قواعدی که زمخشری بر اساس آن به تفسیر قرآن پرداخته است، قاعد? توجه به قرائات قرآن است. در تفسیر کشاف، با اینکه متن آیات بر اساس قرائت حفص از عاصم آمده است، اما زمخشری در تفسیر آیات قرائت‌های دیگر حتی قرائت‌های شاذ و قرائت‌های غیر موثر در معنا را نیز بیان می‌کند و در بعضی موارد قرائتی را بر قرائت دیگر ترجیح داده است. همچنین وی در بیان معانی مفردات قرآن معمولاً به آیات، روایات، اشعار و جمله‌های معروف عرب و اقوال برخی از صحابه و تابعین استناد کرده و گاهی نیز معنایی را با اجتهاد شخصی و بدون ذکر مستند بیان می‌کند. همچنین پرداختن به مباحث ادبی و بلاغی از ویژگی‌های بارز تفسیر کشاف می‌باشد به گونه‌‌ای که می‌توان این تفسیر را یک شاهکار ادبی به حساب آورد. توجه و بهره گیری از قرائن مختلف که مفسر را در فهم صحیح آیات کمک می‌کند مانند توجه به فرهنگ عصر نزول، آیات دیگر قرآن، روایات و.. در تفسیر کشاف نیز جلوه‌ آشکاری دارد، در ضمن باید گفت با اینکه مستندات تفسیر زمخشری در مواردی علم و علمی می‌باشد، اما وی در تفسیر بسیاری از آیات به این قاعده پایبند نمانده، و در بسیاری از موارد به امور ضعیف و تحقیق نشده استناد کرده است. همچنین زمخشری گرچه نامی از انواع دلالت‌ها در تفسیرش به میان نیاورده است ولی در مواردی به برخی نکات که با دلالت‌های غیر مطابقی از آیات استفاده می‌شده، اشاره کرده است.

نظریه‌ی نظم عبدالقاهر جرجانی نمایان گر چهار سده پژوهش عمیق و گسترده در فرهنگ اسلامی، برای درک راز و رمز اعجاز قرآن کریم و فصاحت و بلاغت آن است، نظریه ای که با پایان دادن به جدال دیرینه‌ی برتری لفظ یا معنا و نیز لفظ ومعنا - با هم - اساس نقد و تحلیل آثار ادبی شد. دوام و بقای هر نظریه‌ی ادبی، پس از به وجود آمدن آن به اثبات و اجرای آن در متون ادبی بستگی دارد. عبدالقاهر اگرچه خود واضع و نیز تکمیل کننده‌ی نظریه‌ی خویش است اما کسی باید این نظریه را در تمام ابعادش به طور کامل شرح و بسط می‌داد. به نظر می‌رسد پس از عبدالقاهر، این زمخشری بود که توانست نظریه‌ی نظم را به طور کامل در تفسیر «کشاف» خود به اجرا درآورد و اعجاز آخرین کتاب آسمانی را با نظم به اثبات برساند.واژگان کلیدی: عبدالقاهر جرجانی، نظریه نظم، نقد ادبی، علم معانی، زمخشری، تفسیر کشاف.

پژوهش کنونی تحقیقی است تحلیلی ـ توصیفی با عنوان: «بررسی فضایل امام علی ـ علیه السلام ـ از منظر مفسران اهل سنت با محوریت نظرات زمخشری و فخر رازی» که در آن تلاش شده است انواع فضیلت های امام علیـ علیه السلام ـ که در برخی از آیات قرآن به آنها اشاره شده و مصداق بارز آن آیات می باشند، مورد بررسی قرار گیرد.در آیاتی از جمله آیه ولایت، آیه مباهله، آیه منزلت به فضایل و برترهای امام علیـ علیه السلام ـ اشاره شده. اثبات این امر نه تنها از سوی مفسران شیعه صورت گرفته، بلکه از سوی اغلب مفسران اهل تسنن نیز اثبات گردیده است. دو مفسر بزرگ اهل تسنن بنام «فخر رازی» در کتاب «مفاتیح الغیب» و جار اله «زمخشری» در «تفسیر الکشاف» در تفسیر آیات مذکور به فضیلت و مصداقیت امام علی ـ علیه السلام ـ در آن آیات ضمن ذکر روایت های مشهور به آن اشاره کردند.هر دو مفسر(زمخشری و فخر رازی) به حقانیت حضرت علی ـ علیه السلام ـ اعتراف و اقرار کرده و به روایاتی از این بزرگوار استناد کرده اند. افزون بر این زمخشری وفخر رازی احادیث و روایاتی را در تأیید فضایل وکرامات حضرت علی ـ علیه السلام ـ ذکر نموده اند و شأن نزول بعضی از آیات را به حضرت علی ـ علیه السلام ـ نسبت داده وجانب انصاف را رعایت کرده اند، اگر چه در بعضی دیگر از آیات تعصّب بی جا و غرض ورزی ها مانع از اعتراف آنها درباره شأن نزول آیه ها در حق حضرت علی ـ علیه السلام ـ شده است.کلیدواژه ها : امام علیـ علیه السلام ـ زمخشری، فخر رازی، کشّاف، الکبیر