جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطامع روس ها در قفقاز و دست اندازی به آن و تقابل این امر با سیاست قاجارها و نخبگان ایرانی برای احیای مرزهای تاریخی ایران در این منطقه، سبب ساز آغاز دوره اول جنگ های ایران و روس گردید. این نبردها با بی خبری حکم رانان ایرانی از سیاست بین المللی، ضعف نظامی و دخالت انگلیسی ها، به قرارداد گلستان و جدایی بخش وسیعی از مناطق ایرانی - شیعی از قلمرو سرزمینی ایران منجر گردید. اما حکومت قاجار، به ویژه رجال دارالسلطنه تبریز و عباس میرزا، که خود را بازنده و فریب خورده در قرارداد گلستان می دانستند، تلاش های دیپلماتیک خود را برای بازپس گیری سرزمین های از دست رفته آغاز نمودند. شکست دیپلماتیک در این مسیر، سبب روی آوری قاجارها به تلاش نظامی با پشتوانه اندیشه جهادی روحانیان برای بازپس گیری مناطق از دست رفته گردید.در این مقاله، با بهره گیری از روش تحلیلی - تاریخی به تبیین علل و عوامل آغاز دوره دوم جنگ های ایران و روسیه در سال 1241 ق پرداخته می شود. آغاز این نبردها به دلیل تلاش قاجارها، به ویژه عباس میرزا، برای بازپس گیری مناطق از دست رفته بر اساس معاهده گلستان بود. لذا، فتحعلی شاه و عباس میرزا، با دعوت روحانیان به ایران و گرفتن فتوای جهاد از آن ها و دخالت مستقیم ایشان در نبردها، خواستند حمایت و پشتیبانی مالی و نظامی نخبگان و مردم عادی جامعه ایران را در این جنگ ها به دست آورند و با فرمان دهی خود، به نبردشان علیه روس ها مشروعیت بخشند.

تحولات اروپا در سده نوزدهم ميلادی همه شئون زندگی را در جوامع مرتبط با آن تغيير داد. اقتصاد ايران نيز از اين تحولات مصون نماند و در مواجهه با اقتصاد نوظهور سرمايه داری از يك اقتصاد درون زا و سنتی به يك اقتصاد برون زا تغيير يافت. اقتصاد ايران در شكل جديد خود، در طول نيم سده به الگوی استعمار كلاسيك نزديك و به يكی از توليدكنندگان اصلی مواد خام برای بازار جهانی تبديل شد. ترياك به عنوان ماده خام، كه در اقتصاد سنتی ايران يك كالای غير تجاری و متناسب با ويژگی های اقتصاد معيشتی به مصرف خانوادگی و محلی مي رسيد، از نيمه دوم سده نوزدهم با تغيير شكل اقتصاد ايران، در چارچوب اقتصاد وابسته، ترياك به يك كالای تجاری تبديل شد. نتايج اين پژوهش نشان می دهد كه ترياك در نيمه سده نوزدهم و به طور مشخص در دهه شصت ميلادی به يكي از اقلام صادراتی ايران تبديل شد و تاثير زيادی در تجارت خارجی ايران گذاشت. اين ماده خام يك روند صعودی نوسان دار تا سال (1880م/1297ق) كه اوج توليد ترياك ايران بود، پشت سرگذاشت. دهه هشتاد ميلادی صادرات ترياك ايران ثابت و داراي شيب نزولی كمی بود. در اواخر سده نوزدهم ميلادی صادرات ترياك ايران با يك شيب تند تنزل پيدا كرد و در اوايل سده بيستم جايگاه استراتژيك خود را در صادرات ايران از دست داد و فرش، جای آن را گرفت. هم چنين، چين بزرگ ترين وارد كننده ترياك ايران و انگلستان در رتبه دوم بود و مصر، عثمانی، ايتاليا و برخی كشورهای عربی و اروپايی ديگر در رده های بعدی قرار داشتند.

رواج اعتیاد بین ایرانیان در عصر قاجار را می توان یکی از مشخصات اجتماعی این دوره به حساب آورد. علل و عوامل مختلفی در افزایش اعتیاد به تریاک در بین ایرانیان در عصر قاجار نقش داشته اند. از مهم ترین آن ها می توان به در دسترس بودن و فراوانی این ماده، تلقی نادرست مردم، کم اطلاعی پزشکان سنتی این دوره و تجویز تریاک توسط آنان برای هر نوع بیماری، اشاره کرد. همچنین، برخی مشکلات روانی ناشی از سرخوردگی های اجتماعی و مفید پنداشتن به مصرف این ماده، در این روند تاثیر نسبی داشته اند. با توجه به ویژگی اعتیاد به تریاک و قدرت تخریب کنندگی بالای آن، این ماده در جامعه عصر قاجاریه تبعات منفی زیادی به دنبال داشته است. از مهم ترین این مشکلات می توان به کم کاری، ایجاد برخی محیط های غیرمتعارف و زننده، از هم پاشیدگی خانواده ها و ناموس فروشی به منظور تهیه مواد، اشاره کرد. هر چند باید یادآوری کرد که تایید این که اعتیاد تاثیر کلان بر اقتصاد عصر قاجار داشته و موجب عقب ماندگی های جامعه آن دوره شده است، بسیار پیچیده می نماید، زیرا چنین به نظر می رسد که دست یابی بدان چندان امکان پذیر نباشد.

در این مقاله زندگی، تحصیلات و فعالیتهای تبلیغی هنری مارتین، کشیش و مبلغ انگلیسی که در اوایل عصر قاجار به منظور تبلیغ آیین پروتستان به ایران آمد، مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است. یکی از اهداف مارتین از سفر به ایران تصحیح و نشر ترجمۀ عهد جدید بود که پیش از این، یعنی از آغاز اقامتش در هند بدان دست زده بود. مارتین پس از ورود به ایران با برپایی جلسات مناظره با علما، تبلیغ در میان مردم کوچه و بازار، و نگارش رساله هایی در رد نبوت خاصه و اعجاز قرآن، سخت می کوشید تا ایرانیان را به مسیحیت درآورد. این اقدامات با واکنش علما، مردم و حکومت قاجار مواجه شد و علمای مسلمان این دوره با نگارش جوابیه در مقام پاسخگویی به شبهات و ردیه های مارتین برآمدند.

از مکتب‌ شیخیه‌ از زمان‌ پیدایش‌ تاکنون‌ میراث‌ مکتوب‌ گسترده‌ای‌ به‌ جا مانده‌ است‌. با غور و تأمل‌ در این‌ میراث‌ می‌توان‌ جنبه‌های‌ مختلف‌ این‌ مکتب‌ را شناخت‌. این‌ شناخت‌ ضمن‌ آنکه‌ فی‌ نفسه‌ ارزشمند است‌، به‌ نوبه‌ی‌ خود می‌تواند در شناخت‌ هرچه‌ بیشتر مذهب‌ تشیع‌ نیز کمک‌ موثری‌ کند. هرچند در سالهای‌ اخیر پیرامون‌ تشیع‌ و به‌ ویژه‌ اندیشه‌ سیاسی‌ شیعی‌، تحقیق‌ و پژوهش‌ بسیاری‌ صورت‌ گرفته‌، اما تحقیق‌ پیرامون‌ تشیعِ شیخی‌- به‌ ویژه‌ اندیشه‌ سیاسی‌ آن‌- متأسفانه‌ مورد غفلت‌ قرار گرفته‌ است‌. از این‌ رو، هر نوع‌ پژوهش‌ پیرامون‌ موضوع‌ اخیر، ولو جنبه‌ مقدماتی‌ داشته‌ باشد، می‌تواند به‌ هرچه‌ غنی‌تر شدن‌ ادبیات‌ شیخیه‌ شناسی‌ کمک‌ کند.تمام همت شیخ احمد احسایی، احیاء تشیع به وسیله تعالیم ائمه اطهار بوده و بر این امر اصرار می ورزید. وی در غالب علوم متداوله اسلامی عصر خود استاد و صاحب نظر و از نظر جامعیت، کمتر نظیری در معاصرین خود داشته است. وی در کسوت فقاهت، ‌به ادعای خود بر خلاف طریقت حکما من جمله ملاصدرا و برخلاف عرف من جمله محی الدین عربی،‌ با واردات قلبی و از راه شهود باطنی به بیان مسائل فلسفی و عرفانی پرداخته است.شیخ احمد احسایی خود فقیه بود و روش اصولیین را در پیش گرفت ولیکن به علت اعتقادات خاص به شدت از جانب روحانیت اصول گرا تحت فشار قرار گرفته و سرانجام از آنها شکست خورد.اینکه شیخیه و بابیه از قشر روحانیت سر برآوردند و توسط برخی از آنها حمایت گردیدند، دلالت بر تعارضات و حکایت از دسته بندی‌های درون سازمان روحانیت و ضعف حوزه‌های علمیه می کرد. اما با پیروزی روحانیت اصول گرا بر شیخیه، آنها به نوسازی سازمان خویش پرداخته و از زمان محمد شاه به خصوص تنش رسمی بین روحانیت با دولت قاجاریه آغاز و رسماً به مداخله در سیاست پرداخته و موجبات پیشرفت فقه سیاسی گردید و زمینه برای به دست گرفتن رهبری نهضت‌های اجتماعی اواخر دوران قاجار فراهم گردید.

در این تحقیق وضعیت موسیقی کلاسیک در قزوین از دوران صفوی تا انتهای دوران پهلوی مورد بررسی قرار می گیرد. روش تحقیق مبتنی بر تحلیل محتوا با استفاده از اسناد کتابخانه ای و مصاحبه است. دوران مورد بررسی را می توان به دو صورتبندی تقسیم کرد. صورتبندی نخستین بر اساس گفتمان های دو نیروی مهم اجتماعی متاثر از مذهب تشیع دوازده امامی صورت گرفت. وضعیت موسیقی در نگرش و رفتارهای اجتماعی این صورتبندی در محدوده ی احتیاط یا ممنوعیت قرار می گرفت. ممانعت برای لایه های برتر اجتماعی کمتر و برای دیگر سطوح اجتماعی بیشتر بود. پارادایم مذکور در شان اجتماعی اهل موسیقی‏‏ طبقه بندی اجتماعی کارکرد موسیقی آوازی و سازی و نظام تئوریک تاثیرات ژرفی را بر جای گذاشت. موسیقی قزوین در دوران پایتختی و رواج تعزیه در دوران ناصری از روند پویا برخوردار شد. با شکل گیری جنبش مشروطه و تمایل برخی از جریانات این جنبش به مدرن شدن با تمایل غربی صورتبندی دیگری شکل گرفت. در این صورتبندی موسیقی دیگر در گفتمان محدودیت یا ممنوعیت های حکومتی قرار نداشت. در نگرش و رفتارهای اجتماعی روند دیگری در حال شکل گیری بود. نیروهای مذهبی به طور غیر مستقیم بر تحولات تاثیر داشتند. دو جریان نوگرا و سنت گرا در این صورتبندی نقش ایفا کردند. نخستین بر پایه ی تمایلات غربی و دومین بر پایه ی حفظ ارزش های سنتی. تفوق گفتمان نوگرا در قزوین چندان عمیق نبود و تحولات سنتی کماکان ادامه داشت. در این دوران مناسبات اجتماعی اهل موسیقی طبقه بندی آنها و کارکرد موسیقی دستخوش تغییرات بنیادی شد. نقش رسانه ها در موسیقی آوازی و سازی تاثیرات مهمی را بر جای گذاشت. نظام تئوریک موسیقی بر همان روند سنتی بود و متاثر از استادان تهران. به طور کلی موسیقی این دوره در روندی ایستا جریان داشت. در هر دو صورتبندی نفس موسیقی و کارکرد اجتماعی آن به نوعی تفسیر شد و حقیقت این هنر تنها در بازخورد دانش و قدرت تعریف می شد.

کتاب «نور الانوار» یکی از مجموعه کتاب هایی است که در دوران قاجاریه و از سوی یکی از روحانیون مقیم تهران نگارش شده است. این کتاب در مورد امام مهدی نگارش گردیده و یکی از منابع اصلی کتاب های پس از خود در این موضوع مانند مظهر الانوار شیخ ابوالحسن مرندی، علائم ظهور ناظم الاسلام کرمانی و وقایع الظهور عباسعلی گورتانی بوده است. در کنار وجوه قوت این کتاب، مطالبی در مورد نشانه های ظهور درج شده که بدون سند بوده و از اقوال شاذ و برداشت های اشتباه نشات گرفته است. از این رو، لازم است با بررسی و ریشه یابی مطالب این کتاب، برخی از انحراف برداشت ها و نقل در فضای مهدویت را که امروزه در میان عموم جامعه وجود دارد، اصلاح کنیم. روش این مقاله توصیفی- تحلیلی بوده و هدف آن بررسی سندی و دلالی دیدگاه های این فرد در زمینه نشانه های ظهور است.

رساله حاضر بر پنج فصل و یک فصل مقدماتی تنظیم گشته است که فصل مقدماتی شامل پیشینه تاریخی و منشاء فتوت و عیاری می‌شود و بطور مختصر رابطه فتیان و جوانمردان را بررسی می‌کند. فصل اول به توضیح و تشریح پایگاه اجتماعی لوطیان در دوره مورد نظر، نحوه معاشرت و مشاغل و تفریحات و اخلاق و عادات و شیوه‌های رفتاری آنان می‌پردازد. خاستگاه اجتماعی و موقعیت اقتصادی لوطیان نیز بطور مفصل در همین فصل به بحث و بررسی کشیده شده است . همچنین نقش لوطیان در تحولات سیاسی آن زمان خاصه وقایع مشروطیت و حمایت یا مخالفت ایشان با قیام مذکور و تاثیری که بر روند این واقعه و دیگر رخدادها از جمله قیام تبریز و فتح تهران داشته‌اند از نظر دور نمانده است . فصل دوم این پژوهش کلیه فعالیتهای مذهبی این قشر را، از شرکت ایشان در مراسم عزاداری و زیارت اماکن مقدسه تا فعالیتهای اجتماعی-مذهبی، همچون پشتیبانی از روحانیون و علما، رویدادهای مختلف سیاسی و اجتماعی از جمله واقعه تنباکو یا قیام مشروطه و یا ماجرای قیام لوطیان اصفهان به سرکردگی سید محمد باقر شفتی دربر می‌گیرد. فصل سوم که یکی از مفصل‌ترین فصول این کار را تشکیل می‌دهد تحت عنوان "پهلوانی و لوطی‌گری" مشتمل بر قرابت میان آیین تصوف و زورخانه و همچنین پیوندهای جدی میان پهلوانان و لوطیان در دوره قاجار می‌باشد. در کنار مطالب فوق، مباحثی همچون مقررات و اصول اخلاقی و مراتب و درجات پهلوانان در زورخانه‌های این عصر نیز مورد تحقیق قرار گرفته است . این فصل با بحثی پیرامون چرایی و چگونگی انحطاط و زوال این آیین کهن که تا این زمان فراز و نشیب بسیار داشته است و توضیحاتی راجع به لوطیان معرکه‌گیر، خاتمه می‌یابد. فصل پنجم آخرین فصل از این تحقیق است ، به نقش لوطیان در شکل‌پذیری ادبیات این عصر می‌پردازد. بی‌شبهه این فصل نمی‌تواند به اشعار و آثار ادبی این جماعت که برخاسته از طبقات محروم جامعه بودند، پرداخته باشد، چرا که خلق چنین آثاری، رفاه و آرامش نسبی می‌طلبد که نصیب این جماعت از خودشان در آثار ادبی نویسندگان چیره‌دست و توانای این دوره همچون جمالزاده و صادق هدایت و ... بجا گذاشته‌اند، پرداخته شود.

از گذشته های دور ودرگذر تاریخ کهن ایران شاهد حضور دین درجامعه ایران بودیم. همانند سایر جوامع هیچ دوره ای نبود که ایران از وجود دین ونقش آن برخوردار نباشد. همواره دین به منزله یکی از مقوله های قدرتمند و با نفوذ اجتماعی درجامعه ایرانی حضور داشته که از کارکردهای متفاوتی اعم از اثرگذاری یا اثرپذیری برخوردار بوده است. حضور دین به گونه ای بود که از جامعه ایرانی به عنوان یک جامعه ای دینی یاد می گردد که دین درآن نقش کلیدی داشته و از خصیصه های این جامعه دین محوری می باشد. درکنار حضور دین، در تاریخ این سرزمین همواره تغییر وتحولات زیادی رخ داده است وجنبش های سیاسی- اجتماعی متعددی با علل وزمینه های متفاوت در شکل گیری، به وقوع پیوستند.بررسی چگونگی نقش دین درجنبش های اجتماعی ایران از دوره قاجار تا انقلاب اسلامی ایران هدف تدوین این پایان نامه بود. در این راستا سوالات مختلفی مطرح شد اینکه نقش دین درجنبش های اجتماعی ایران از دوره قاجار تا انقلاب اسلامی چه بوده است؟دین چگونه نقش محرک و پیش برنده در جنبش های اجتماعی ایران در این دورهداشته است؟ و اماکن وکارگزاران دینی از چه نقشی درجنبش های اجتماعی این دوره زمانی برخوردار بودند؟ با توجه به هدف ومسئله ایجاد شده و به جهت اینکه مطالعه برپایه یک اصول علمی قابل قبول بنا نهاده شود چارچوب نظری از تلفیق رویکرد ساختی – کارکردی (نظریات پارسونز، اسملسر، دورکیم، گیدنز) و دیدگاه بسیج منابع چارلز تیلی تهیه شد که براساس آن مدل نظری وفرضیه های تحقیق بدست آمدند. به شیوه تحقیقات کیفی و با مطالعات اسنادی وکتابخانه ای داده هایی در رابطه با جنبش تنباکو، جنبش مشروطه، نهضت ملی شدن صنعت نفت وقیام پانزده خرداد جمع آوری شدند و با روش تاریخی، موردتحلیل و بررسی قرارگرفتند. از بحث وتحلیل و بررسی یافته ها و نتایجی که به دست آمده فرضیات این مطالعه مورد تایید قرار گرفتند. مشخص گردید که بین دین وجنبش های اجتماعی ایران دراین دوره زمانی رابطه مستقیم وجود دارد. روحانیت به عنوان کارگزاران دینی با بهره گیری از اماکن مذهبی وضمن استفاده از ایدئولوژی دینی و منابع مادی، معنوی وسمبلیک موجود توانستند با آگاهی بخشی به توده نسبت به شرایط اجتماعی روز، آنها را در یک اجتماع واحد منسجم نمایند. این روشنگری و انسجام بخشی توده و برجسته سازی اقدامات مخالف دین وضد ارزشی دولتها از سوی کارگزاران دینی، زیرسوال رفتن مشروعیت نظام، ایجاد بی اعتمادی مردم به نظام، از بین بردن پیوستگی مردم و نظام، پایین آوردن سطح مشارکت مردم وقطع همکاری آنها با نظام را به همراه داشت. موارد ایجاد شده موجب مختل سازی نظام فرهنگی گشته و هم افزایی کل وانسجامی که بین نظام ومردم وجود داشت را از بین برد که در نهایت منجر به شکل گیری جنبش های اجتماعی مختلف در این برهه زمانی از تاریخ ایران گردید.

تاریخ تفکر فلسفی،یکی از مقوله های مهم مطالعات تاریخ فرهنگی محسوب می شود.فلسفه در ایران سابقه ای طولانی دارد و ریشه های تفکر فلسفی را می توان در ایران باستان و در افکار زرتشت،جستجو کرد.در دوره ی اسلامی نیز مکتب های فلسفی ای چون مکتب مشاء،اشراق و حکمت متعالیه شکل گرفتند و هر یک از این مکاتب چهره های خاص و مبتکر در بعد ارایه ی مباحث جدید فلسفی دارا بودند.بررسی اندیشه ی فلسفی در عصر قاجاریه به دلیل شاخصه های فرهنگی،سیاسی و اجتماعی این دوره دارای ویژگی های خاصی است.در این دوره،فلاسفه ای چون سبزواری،حکیم مدرس،جلوه و ... ظهور کردند.سبزواری،یکی از فلاسفه ی مهم این دوره بود که با نوشتن شروحی بر کتاب های ملاصدرا و حکیم مدرس نیز با نوشتن تعلیقات بر اسفار ملاصدرا گامی بزرگ در تفهیم حکمت متعالیه برداشتند.بررسی آثار فلسفی فیلسوفان این عصر،نشان گر تاثیر پذیری شدید آنها از حکمت صدرایی،فقدان مباحث فلسفه ی سیاسی و نوآوری اندک آنها در بسط حکمت متعالیه است.نکته ی دیگری که در بحث تفکر فلسفی در این پایان نامه مورد بررسی قرار گرفت،آرای فلسفی روشنفکران این دوره است.روشنفکران این دوره،به دلیل آشنایی با زبان های خارجی و رفت و آمد در کشور های اروپایی،با برخی از آرای فلاسفه ی اروپایی آشنا شدند و به ویژه در بعد فلسفه ی سیاسی در آثار این روشنفکران می توان تاثیر پذیری از فلاسفه ای چون ولتر،روسو و ... را مشاهده نمود.یکی از عوامل مهم دیگر در روند فلسفه ی عصر قاجار،ترجمه های فلسفی است.در کنار این عوامل می توان به تاثیر پیروزی مکتب اصولیون عقل گرا بر اخباریون نقل گرا،در ایجاد فضایی آرام برای شکل گیری مکتب های فلسفی تهران و سبزوار اشاره نمود.شیوه ی نگارش پایان نامه به روش توصیفی_تحلیلی است.مطالعات انجام شده نشان داد فلاسفه ی این عصر به شدت متاثر از حکمت صدرایی و با مسامحه می توان گفت همگی شارح فلسفه ی صدرایی بودند.از جهتی دیگر،از آن روی که حکمت متعالیه در باب فلسفه ی سیاسی سخن چندانی نداشت،فلاسفه ی قاجار نیز در باب فلسفه ی سیاسی هیچ نظریه ای ارایه نکردند.از سویی بررسی آثار ترجمه شده در دوره ی قاجار بیانگر ضعف ترجمه ی کتب فلسفی اروپایی به فارسی است.مطالعات نشان داد پیروزی اصولیون عقل گرا بر اخباریون نقل گرا،در ایجاد یک فضای آرام برای فلاسفه ی قاجار موثر بود و فلاسفه ی این دوره به نسبت ملاصدرا و سهروردی که مدام مورد آزار و اذیت فقها قرار می گرفتند،ووضعیت بهتری داشتند.در پایان،بررسی وضعیت زیر ساختی جامعه ی عصر قاجار نشان داد که برای ظهور فلاسفه ی خلاق،شرایطی نیاز است و آن ویژگی های بهداشتی،تعلیم و تربیت و رفاهی یک جامعه است و تا زمانی که افراد یک جامعه نیاز های اولیه ی خود را تامین نکنند،مجالی برای پرداختن به امور تعقلی را نخواهند داشت.