جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سقوط اصفهان در آخرین سال های فرمانروایی صفویان به آشفتگی سیاسی در ایران منجر شد. مهمترین ویژگی ساخت سیاسی ایران در این عهد، سر بر آوردن مدعیان فرمانروایی در ولایات و ایالات بود و در این میان، خراسان به دلیل همجواری با افغانان از حساسیت زیادی برخوردار بود. از جمله رویدادهای مهم خراسان و شرق ایران در این دوره ظهور ملک محمود سیستانی و اقدامات او بود. این رویداد تاکنون بیشتر بر اساس روایت تاریخ نویسی افشاری مورد بررسی قرار گرفته است. پژوهش حاضر روایتی نویافته را در باره آغاز و انجام فرمانروایی ملک محمود سیستانی معرفی، و آگاهی های آن را با تاریخ نویسی افشاری مقایسه و ارزیابی می کند.

جامع التواریخ از منابع معتبر تاریخی دوره ایلخانان محسوب می شود. رشیدالدین فضل الله همدانی هدف از ثبت رویدادهای تاریخی را عبرت عالمیان و آیندگان می داند؛ که بر آگاهی آنان افزوده، در زندگی راهنمایشان شود. او در شیوه تاریخ نگاری خود، در وهله اول، به مشاهده ارج می نهد و، به همین جهت، شرح رویدادهای دوره هر مورخ را معتبرتر می شمارد و برای درک صحیح تر رویدادها از شیوه مقایسه استفاده می کند و در مورد تاریخ گذشتگان روایات متواتر را ترجیح می دهد. رشیدالدین به قضاوت آیندگان توجه دارد و، با اینکه از کارگزاران ایلخانان است، سعی در نگارش حقایق دارد. از ابتکارات رشیدالدین پرداختن به تاریخ تطبیقی است. رشیدالدین معتقد است که مورخ برای نوشتن تاریخ به آگاهی از علوم دیگر؛ ازجمله: جغرافیا، نجوم و ... نیاز دارد و باید تاثیر عوامل روانی را در شکست یا پیروزی دولت ها و ملت ها در نظر گرفت. در عقیده عموم مورخان این دوره، سیر مشیتی تاریخ - که از غلبه مغول با توسل به زور و شمشیر بر ملت با فرهنگ ایرانی نشات می گرفت - متجلی است. دیدگاه تاریخی رشیدالدین نیز، با اندکی تمایل در جهت توجه به عملکرد انسان ها، مشحون از اعتقاد به سیر مشیتی تاریخی است؛ زیرا او در دوره ای می زیست که غلبه فرهنگ ایرانی بر مغولان تحقق یافته و وضع سیاسی در ایران به آرامش گراییده بود. به همین جهت، رشیدالدین در قدرت و عظمت و سقوط و زوال افراد و دولت ها، علاوه بر مشیت الهی، به عامل اراده انسان ها نیز اشاره می کند.

بخش مهمی از آگاهی موجود درباره دو سلسله ایرانی آل بویه و آل زیار ماخوذ از تاریخ دودمانی بویهیان موسوم به کتاب التاجی فی اخبار الدولة الدیلمیة اثر معروف ابو اسحاق الصابی (د ح 381 ﻫ.) است که نسخه ای از آن در دست نیست، اما منقولاتی از آن را در آثار متاخرتر می توان یافت. تلخیصی از کتاب التاجی به خامه مجدالدین ابوالفتح فضل الله بن عبدالحمید الکرمانی (د ح 620 ﻫ.) نیز موجود است که در شرح او بر الیمینی، موسوم به جوامع الِفقَر و لوامع الفِکَر، آمده است. این خلاصه تاکنون مورد مطالعه قرار نگرفته است. مقاله حاضر بر آن است با ارایه متن ویرایش شده تلخیص الکرمانی و توضیح محتوای آن، منشا درونی سقوط آل بویه را روشن تر سازد. بررسی خلاصه کتاب التاجی نشان می دهد که مشروعیت حکومت بویهیان و توجیه سیاست های عضدالدوله قدرتمندترین حاکم بویهی (د 372 ﻫ.) در قبال خاندانش ملاحظات اصلی در تاریخ دودمانی بودند که صابی مجبور به نوشتن آن شد.

دوره دوم تیموریان هند (1118-1274هـ) از جمله دوره هایی است که تالیف کتب تاریخی در آن رونق داشته و به لحاظ کمی، بسیار پرشمار است. کتاب تاریخ قبچاق خانی به دست قبچاق خان، از امرای نظامی دستگاه تیموری/بابری، در همین دوره نوشته شده و در بردارنده اطلاعاتی نو از رویدادهای روزگار اوست. کتاب در زمره تاریخ های عمومی است و سبکی ساده، روان و بی تکلف دارد و به زبان فارسی نگاشته شده است. نویسنده تلاش کرده است با مختصرنویسی، چکیده ای از تمامی تاریخ بشری را در یک مجموعه تاریخی تک جلدی بگنجاند. در تاریخ پس از اسلام، نگاه او بیشتر به شرق معطوف است و به ویژه رویدادهای سه منطقه همسایه، یعنی، ایران، آسیای میانه و هند، پر اهمیت تر به شمار می رود. از این کتاب، اطلاعاتی مفید درباره قزاقان، قرقیزها و ازبکان به دست می آید. مخصوصا، با توجه به قلت منابع در باره حکومت شیبانیان، گزارش های دقیق قبچاق خان از دو شعبه ایشان (ابوالخیریان و عربشاهیان/جانیان) که در ماوراء النهر حکمرانی داشتند، اهمیت تاریخی بسیاری دارد.

کنزالدرر و جامع الغرر کتابی است در تاریخ عمومی، تالیف یکی از ترکان نه چندان پرآوازه در دوره ممالیک مصر به نام ابن آیبک دواداری، که آن را در نه جلد فراهم آورده است و از این طریق یک دوره تقریبا کامل از تاریخ سلسله های مصر پس از اسلام را تا زمان خود ارائه کرده است. آگاهی دقیق نویسنده از رویدادهای دوره ممالیک که ناشی از ارتباط ویژه نویسنده با حکومت و حضور او در دربار و دسترسی وی به استاد دولتی بوده، در دو جلد واپسین کتاب انعکاس یافته است. مسائل سیاسی، ادبی و نظامی محورهای عمده نویسنده در طرح گزارش های تاریخی اند، ولی از موضوعات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز غفلت نکرده است. در این مقاله ویژگی ها، نقاط قوت و ضعف کنزالدرر بررسی شده است.

ابوالحسن علی بن حسین مسعودی (د. 345 هـ)، گزارشی را در دو اثر معروف خود، مروج الذهب و التنبیه و الاشراف، آورده که طبق آن ایرانیان باستان، من جمله ساسان بن بابک با هدایایی به زیارت کعبه می رفته اند. بر اساس این روایت، نام چاه زمزم نیز از زمزمه ایرانیان اقتباس شده است. این مقاله با بررسی نکات اساسی روایت مسعودی، به مقایسه آن با روایاتی که در منابع دیگر درباره تاریخ ایران و تاریخ مکه پیش از ظهور اسلام آمده، می پردازد. در این نوشتار معلوم می شود خبر توجه ایرانیان به کعبه در دوران پیش از اسلام، در آثار مورخان پیش از مسعودی و مورخانی که پس از وی با دید نقادی تاریخ را نوشته اند، نیامده است، بلکه این روایت، روایتی شاذ است که فاقد اصالت بوده و نشات گرفته از اندیشه های شعوبی گرانه ایرانیان در دوران اسلامی می باشد.

در این نوشتار نخست به پیشینه تاریخی فلسفه نقدی تاریخ اشاره شده است، سپس سه مساله اصلی فلسفه نقدی تاریخ مورد بررسی قرار گرفته است. مساله نخست آن نوع تبیین یا تبیین هایی است که در پژوهش های تاریخی لازم یا قابل قبول است. مسأله دوم این است که با توجه به نقش ساختاری ای که ارزشداوری ها غالبا در گزارش های تاریخی دارند، تا چه اندازه استدلال های تاریخی باید یا می توانند فارغ از ارزش باشند. مساله سوم نقش روایت در بیان نتایجی است که مورخ به آن دست یافته است. بخش پایانی این نوشتار بیان خدمتی است که فیلسوفان می توانند به مورخان عرضه دارند .

تاریخ­ نگاری اسلامی فراز و نشیب بسیاری داشته و از شرایط و ویژگی­های اجتماعی و تاریخی بسیاری تأثیر پذیرفته است، تا آنجا که می­ توان از مؤلفه ­هایی یاد کرد که به مثابه مجموعه یک گفتمانِ تاریخی، تاریخ نگاری یک دوره را رقم می زند.آثار دکتر عبدالحسین زرین­ کوب درباره تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، طی نیم قرن گذشته در حوزه دانشگاهی از مقام و مرجعیت شایانی برخوردار بوده است. دو قرن سکوت، محصول دهه سی خورشیدی، اثری که بیش از آثار دیگر وی زبانزد عام و خاص است، روایتی متفاوت با روایت کارنامه اسلام، محصول دهه پنجاه خورشیدی، ارائه می­ دهد. در روایت نخست بر دستاورد تمدن اسلامی در قرون نخست می­تازد و ورود اعرابِ مسلمان را منشأ نگون­بختی ایرانیان می ­نامد و در روایت دیگر به آن می­ بالد و این تلاقی را موجب باروری و شکوفایی دو تمدن می ­داند. مقاله پیش­رو سعی دارد به مقایسه این دو روایت از تمدن اسلامی و واکاوی تناقض پیش ­آمده از منظر هرمنوتیک بپردازد.

تاریخ نگاری نمی تواند فارغ از تاثیرات علوم دیگر یا حوزه های اجتماعی و سیاسی به درستی مطالعه و فهمیده شود. بر همین اساس، نویسنده کوشیده است در این جستار و در بازه زمانی عصر صفویه، رابطه کیهان شناسی و در زمینه ای محدودتر، تنجیم را با تاریخ نگاری، با اتخاذ رویکردی توصیفی- تحلیلی بررسی کند. نویسنده ابتدا مقدماتی در باب «قران»به عنوان یکی از مبادی ستاره شناختی مرتبط با بحث اصلی این نوشتار به دست داده و در بخش های بعدی، ضمن شناسایی چگونگی پیوند ستاره شناسی و تنجیم با تاریخ نگاری، تاثیر و تاثر این حوزه ها را بر اساس منابع شاخص تاریخ نگارانه و ستاره شناسانه بررسی کرده است؛ سرانجام در بخش پایانی این جستار که «بلاغت تنجیمی» نام یافته، نویسنده با رویکردی فرم گرا کوشیده تا ریطوریقای تاریخ نگارانه صفوی را در ربط با تنجیم تحلیل و بررسی کند.

ابن ابی الحدید در سال 568 در مدین متولد شد ودر سال 656 بعد از سقوط بغداد فوت کرد، او پیرو مکتب معتزلیان می باشد وبه عنوان مردی اهل قلم و دانشمند و مورّخ و شاعر شناخته می شود.ابن ابی الحدید دانشمندی سنّی و با تفکر معتزلی است که به شرح نهج البلاغه دست زده است. وی تلاش کرده است تا براساس منابع اولیه ،اطلاعات تاریخی صدر اسلام و جانشینان پیامبر اکرمصَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ را ارائه کند .وی سعی کرده است مطالب تاریخی را به صورت مستدل و منطقی بیان کند ودر بیان آنها از روش های مختلف برای کشف حقایق و بازسازی وقایع تاریخی و رخدادها استفاده کند.وی سعی کرده است اطلاعات تاریخی را از منابع اولیه انتخاب کند بدون آنکه دخل و تصرفی درآن آنجام دهد. بدون شک شخصیت،افکار ومذهب ابن ابی الحدید بر شرح نهج البلاغه وی تأثیر بسزایی گذاشته است.واین موضوع ،در جاهای مختلف شرح به وضوح دیده می شود. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه با تکیه بر ساختار فکری وروشی منسجم و به کارگیری مناسب ابزار های کشف هویت اخبار و با استفاده از منابع موجود که دراختیارداشته ،به صحت و سقم گزارش ها وداده های تاریخی می پردازد .همچنین دانش های کمکی وشواهد وقراین دور ونزدیک به خبر وتأثیرپذیری از گرایش های کلامی و اعتقادی،از جمله ابزار هایی است که ابن ابی الحدیددر شناخت و بیان وقایع در شرح نهج البلاغه از آنها بهره می گیرد.درمورد جانشینی پیامبر اکرم صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ اطلاعات وداده های بسیاری را ارائه می کند.وی به وجود نص از طرف پیامبر اکرم صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ معتقد نیست و اعتقاد دارد که امام علیعلیه السلام پس از بیعت پیامبر وصی ایشان خوانده شد ،اما نه وصی به معنای خلیفه ؛بلکه وصی درحوادثی که پس از ارتحال پیامبر اکرم به وقوع خواهد پیوست وابن ابی الحدید این قالب فکری را در تمام گزارش های خود حفظ می کند.