جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بسیاری از خاورشناسان با نگاه برون دینی به قرآن کریم و آموزه های آن، بر پیش فرض «غیر وحیانی و غیر الهی بودن قرآن» تأکید کرد و بسیاری از تحقیقات خود را بر یافتن مصدر قرآن و قصص آن متمرکز کرده اند. ایشان قرآن را کتابی بشری تصور کرده، آن را متأثر از سایر کتب آسمانی، به ویژه تورات و انجیل دانسته و قصص آن را برگرفته از کتب مقدس پیشین می دانند. ازجمله دلایل آنان، شباهت قصه های عهدین با قصه های قرآن کریم است. از آنجاکه پاسخ منطقی و مستدل به این شبهات، وحیانی بودن قرآن کریم را به اثبات می رساند، این مقاله برآن است با استناد به شواهد درون دینی محتوای گزاره های تاریخی قرآن و عهدین و تمایز جلوه های هنری در قصه های قرآن با عهدین، و دلایل معتبر برون دینی یافته های باستان شناسان در تأیید محتوای قصص قرآن و انکار برخی عبارات عهدین، انگاره اقتباس قصه های قرآن از عهدین را مردود اعلام کند.

ذوالقرنین به عنوان شخصیتی قدرتمند و مؤمن در سورة کهف ظاهر شده است. داستان با محوریت شخص او و اقداماتی است که در سفرهای خود انجام می دهد. در این قصه از عناصر داستانی به شیوه ای ادبی و هنری مخصوصاً مکان هایی که ذوالقرنین به آنجا سفر کرده است و گفتگوهایی که با مردم مناطق مختلف داشته است بهره گرفته شده و در غالب آن ها مفاهیم ارزشمندی از صفات کارگزاران حکومتی مانند ایمان، تواضع، و... و وظایف آن ها همچون اجرای عدالت و مدیریت شایسته بیان شده است. مقالة حاضر با هدف نشان دادن ساختار ادبی قصه و فهم عمیق تر آیات آن نگاشته شده که در ابتدا عناصر داستانی قصه مورد تحلیل قرار گرفته و سپس به ویژگی های شخصیتی ذوالقرنین و اقداماتی که وی در فرماندهی خود در مناطق گوناگون و در ارتباط با مردم انجام داده است اشاره شده است.

قرآن کریم به عنوان نخستین و مهم ترین منبع احکام شرعی، پاسخگوی تمام نیازهای بشر در تمام زمینه هاست؛ از این رو، اکثر احکام فقهی این معجزه الهی بدون تفصیل است و همواره در قالب امر و نهی نیست؛ بلکه گاهی در لابه لای دیگر معارف قرآن، مانند مباحث اعتقادی، اخلاقی و امثال و قصص قرار می گیرند. قصص، یکی از موارد و مضامین سراسری، تکرارشونده و تاثیرگذار قرآن کریم محسوب می شوند و افزون بر اینکه دربردارنده نکته ها و عبرت های فراوانی هستند؛ در بسیاری از موارد در نقل و لابه لای آنها احکامی بیان شده است و شاید میدان استنباط و تفقه باشند.به کارگیری قصص قرآن در راستای استنباط احکام، دستاوردهای فراوانی در مسائل مختلف از جمله در زمینه معاملات و امور اجرایی و قضایی دارد؛ چنانکه این امر در آثار علمای مذاهب مشهود است و آنان احکام زیادی از آیات قصص استخراج کرده اند؛ از جمله: مشروعیت قرعه و جعاله و ضمانت و وکالت و اجاره، اطلاق اسم فرزند بر دخترزاده و حرمت غنا و موسیقی.

مطایبه جهان طرفه ای از واقعیت های معکوس است که همزمان به واقعیت و ضد آن می پردازد. بنابراین برای بررسی دقیق متن مطایبه آمیز باید به اشکال، انواع و شگردهای مطایبه توجه کرد. مطایبه می تواند به شکل هزل، هجو و یا طنز ظاهر شود و شوخی های مبتنی بر هر یک از این اشکال را می توان در قالب های لطیفه، حکایت، قصه و... بیان کرد.در این مقاله ضمن تعریف انواع و اشکال مطایبه و ذکر نمونه هایی از قصه های مطایبه آمیز هزار و یک شب، ابتدا این حکایت ها از لحاظ عنوان به سه دسته طبقه بندی گردیده، سپس از منظر صفات نوعی تیپ- قهرمان قصه ها مطالعه شده و در نهایت شگردهای خنده آور این قصه ها، از جمله واژگونگی موقعیت، عدم تجانس، تضاد و اغراق و تصادف، پایان غیرمنتظره، اعمال غیرعادی اشخاص و ... مورد واکاوی قرار گرفته است.

برای اینکه بتوان به راز خلاقیت ادبی آناتول فرانس در حوزه قصه هایش دست یافت، ابتدا باید به شناخت این نویسنده توانا پرداخت. البته آثار او که همچنان سزاوار بازخوانی است با پیش داوری های بسیاری از نویسندگان به فراموشی سپرده شده است، ولی چاپ کامل آثار این نویسنده بزرگ در مجموعه پلئیاد و نیز اکران فیلم هایی با الهام از آنها سبب می شود تا توجه ما دوباره به سوی او سوق داده شود.برای دوری از اطناب کلام و نیز رعایت اختصار، بررسی در باب قصه های او را به بخش اول یکی از آثارش با نام کتاب دوست من محدود کرده ایم که شش قصه را در بردارد. تمامی این قصه ها خاطرات کودکی آناتول فرانس را که در چهارچوب زمان مشخصی نمی گنجد، به تصویر می کشد. این قصه ها که روایتی منفرد هستند و با روایت های قبل و بعد از خود پیوستگی ندارند- و شاید این عدم پیوستگی ناشی از فراموشی باشد- فقط بر یک ماجرا و یک واقعه متمرکز شده اند. در قصه های او با روایت حوادث تخیلی روبرو نیستیم؛ بلکه شاهد رخدادهایی رئالیستی و رگه هایی طنزگونه هستیم که راوی-نویسنده پس از گذشت زمانی طولانی آنها را برای ما تعبیر و تفسیر می کند. قصه های آناتول فرانس حادثه ای را بازگو و سازوکارهای آن حادثه را در طی مسیری کوتاه و دقیق تحلیل می کند. این حادثه، گرچه برای خواننده تا حدی شگفت انگیز به نظر می آید، حاصل تخیل نویسنده نیست؛ بلکه حادثه ای است که خود را به روشنی همچون واقعیت به ما می نمایاند.این جنگ قصه ها ما را منزل به منزل با خود به سفری می برد که لحظه روایت آنها، چه از لحاظ زمان و چه از لحاظ مکان، با وقوع حادثه بسیار فاصله دارد. این زمان و مکان بر اساس خاطرات نویسنده که با اندوهی دلنشین رنگ گرفته است، بازسازی می شود.