جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

البرهان فی تفسیر القرآن یکی از ارزشمندترین و جامع ترین تفاسیر روائی، اثر سید هاشم بحرانی از علمای شیعی اخباری مسلک قرن دوازدهم است. این تفسیر، مشتمل بر مجموعه ای از روایات اهل بیت علیهم السلام در توضیح آیات قرآن کریم است. هر چند مولف به طور صریح مبانی تفسیری و مقدمات فکری خویش را در تنظیم این اثر بیان نکرده است، تلاش شده با بررسی این اثر، بالاخص مقدمه این مجموعه روائی و بعضی آثار دیگر او وسایر هم فکران، به برخی از مبانی فکری و اعتقادی ایشان دست یابیم. چیزی که مولف به موجب آن اقدام به تالیف این اثر و جمع آوری روایات آن نموده است. این مجموعه روائی تفسیری به روش نقلی محض جمع آوری شده است؛ اما مولف در انتخاب روایات و گزینش و استفاده آنها در بحث تفسیری مبانی و پیش فرض هایی را مدنظر قرار داده است که در این مقاله به نمونه-هایی از آن ذیل عناوینی چون: مبانی قرآنی، روائی و مبانی اعتقادی، کلامی بیان شده است.

تفسیر تسنیم تألیف آیت الله جوادی آملی از جمله تفاسیری است که به زبان فارسی و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نوشته شده است .تفسیر تسنیم جامع سه روش تفسیری «قرآن به قرآن»، « قرآن با سنّت » و «قرآن با عقل» است. نگارنده این مقاله به معرفی مؤلف و تفسیر تسنیم و شیوه تفسیری در آن پر‌داخته و نمونه‌هایی از روشهای مؤلف را در تفسیر مورد پژوهش نشان داده است .

در کنار تلاش‌های ستودنی پژوهشگرانی که نقش قرآن را در آثار شیخ مفید، برجسته نموده‌اند، هنوز مشی تفسیری او، آن‌گونه که شایستۀ این شخصیت بزرگ است، معرّفی نشده است. او عقل‌مدارانه و با تکیه بر معارف ناب اهل بیت:، روایات تفسیری را در تبیین قرآن به‌کار بست و در هر جا که نیاز بود، به تحلیل و نقد آنها پرداخت. طبیعی است که این الگوی تفسیری نظام‌مند، بدون داشتن مبانی درست و پایبندی به آن در فرآیند تفسیر، امکان‌پذیر نبوده است. در این مقاله، برخی از مهم‌ترین این مبانی مورد بررسی قرار گرفته است.

پس از رحلت پیامبر‌اکرم (ص)، امام علی(ع) و پس از وی دیگر ائمه اهل‌بیت(ع) به حفظ، احیا و آموزش سنّت نبوی، که همان تفسیر و تبیین و تعلیم قرآن‌کریم و تبلیغ معارف و احکام آن بود، همّت گماردند و در این‌باره اقدامات لازم را انجام دادند که پاره‌ای از مهمترین آنها عبارت است از: دعوت و فراخوان عمومی برای پرسش از تفسیر قرآن؛ که طی آن از همه‌ی مردم دعوت شد تا از امام(ع) در باره‌ی تفسیر قرآن پرسش کنند، برگزاری جلسات آموزش قرآن و تفسیر؛ که وقت معیّنی داشت و مردم نزد امام علی(ع) گرد می‌‌آمدند و ایشان فقه و قرآن به آنان می‌آموخت. این روش توسط دیگر امامان معصوم (ع) بخصوص امام باقر و امام صادق(ع) نیز در قالب مجالس عمومی و خصوصی استمرار یافت، پاسخ‌گویی روشنگرانه به سؤالات؛ در پی اعلان عمومی ائمه‌ی اهل‌بیت(ع) برای پرسش در باره‌ی معانی قرآن و معارف و احکام آن، عدّه‌ی زیادی به ائمه‌‌ی اهل‌بیت(ع) روی آوردند و به طرح سؤالات خود نزد ایشان پرداختند. بخش زیادی از روایات اهل‌بیت(ع) به پاسخ سؤال پرسش‌کنندگان اختصاص یافته است.تربیت شاگردان مفسّر و دانشمنددر حوزه‌های مختلف تفسیر معارف و احکام قرآن، اقدام دیگر ائمه(ع) بود. برخی از آنان به عنوان مفسّر شهرت دارند. برخی نیز روایات تفسیری قابل توجّهی از ائمه(ع) اهل‌بیت(ع) روایت کرده‌اند. وجه دیگری از سیره‌ی امامان(ع) در آموزش تفسیر نبوی، بیان مبانی تفسیر صحیح است. به این ترتیب ائمه(ع) یک نظام آموزشی جامع و تأثیرگذار پی‌ریزی کردند که حاصل آن حفظ اسلام در میان بحران‌‌های متعدّد اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و رساندن آن به نسل‌های بعدی بوده است. این نظام آموزشی می‌تواند امروز نیز مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

این پایان نامه در گام نخست، با تکیه بر مقدمات تفسیر صافی، به معرفی مبانی تفسیر قرآن از دیدگاه فیض کاشانی پرداخته است. در نتیجه این بررسی، هفت مبنای تفسیری ذیل استخراج شده است: 1 رعایت نظمی شایسته و اسلوبی دقیق در تفسیر،2 الفاظ قرآن حقیقت است نه مجاز، 3 تعمیم معنا در حقایق قرآنی، 4 پرهیز از تفسیر مذموم، 5 تحریف قرآن در حد حذف مطالب غیر مخل به مقصود، 6 مبارزه با قشری گرایی در تفسیر و7 عدم عرضه مطالب غیر تفسیری. منظور از نظم شایسته تفسیری از نظر فیض، رعایت این مراحل در تفسیر است: 1 شرح الفاظ و مفاهیم آیات، 2 توجّه به موارد مطرح در علوم قرآنی، 3 استفاده از علوم روز برای تفسیر، 4 رعایت اولویتها در تفسیر دسته اول آیات که برای تفسیر نیاز به سماع از معصوم دارند؛ که این اولویتها به ترتیب، عبارتند از: استفاده از محکمات قرآن، روایات تفسیری امامیه، روایات تفسیری اهل سنت و تأویلات غیر معصومین واجد شرایط؛ و 5 ذکر نظرات مفسران دیگر در دسته ی دوّم آیات که بدون سماع از معصوم نیز قابل فهم و تفسیرند. در گام بعد نویسنده، به بررسی وفاداری فیض کاشانی به مبانی مورد ادعای خود، در متن تفسیر صافی پرداخته و در نهایت درباره ی این وفاداری نتیجه گیری نموده است.

هدف از تدوین این رساله آشنایی با عملکرد عاملی در نحوه استفاده ازمبانی و گرایش های تفسیر ی می باشد، استفاده ازمبنای قرآن در دو قسمت یعنی توسط شخص مفسر و با استفاده از عملکرد دیگران و استفاده از مبنای سنت در دو بخش سند ومتن عرضه شده است ، استفاده از مبنای قرآن کم ، ساده و ابتدایی است و استفاده از سنت در مقایسه با قرآنبیشتر و متنوعتر است .وی استفاده ازانواع گرایش های :فقهی ،کلامی ،فلسفی،عرفانی، ادبی، علمی و تاریخی را مدنظر داشتهاما در بیشتر گرایش ها ، رویکردی خاص و تخصصی ندارد و به نوعی بیان او اطلاعاتی عمومیدر این گرایش هاست ، در مقایسه با دیگر گرایش هافقط در استفاده از گرایش کلامی –تاحدودی حق مطلب ادا شده است ، اشاره به مو ضوعاتی از اصول دینو مباحثی از قبیل : توحید ذاتی ویا نبوت خاصه،اعجاز و معراج جسمانی و نیز معاد، شفاعت ، ملاکتشخیص گناه صغیره و کبیرهو هم چنینموضوعاتی از اصول مذهب با عناوینی هم چون: امامت امام علی (ع) و ظهور امام مهدی(ع) و نیزعدل و جبر و اختیاروبررسی انتقادی در بعضی از موارد ، نمونه هایی برای اثبات این مدعاست.

قرآن کریم به عنوان آخرین و کامل ترین برنامه هدایت و سعادت بشر، در زمان و مکان خاصی، از طرف خداوند بر حضرت محمد ? نازل شده است. جَرَیان و تعمیم مفاهیم و آموزه های قرآنی فراتر از زمان و مکان نزول، و انطباق آن‌ها در طول زمان بر شرایط، حالات و مصادیق جدید، یکی از قواعد مهم تفسیری است که در لسان قرآن پژوهان به «جَری و تطبیق» شهرت دارد. اختصاص شماری از روایات امامیه به این موضوع از یک سو، و نقد و طعن این روایات توسط منتقدانِ مکتب تفسیری امامیه از سوی دیگر و پیوند این قاعده با خاتمیت، جامعیت و جاودانگی قرآن، اهمیت تبیین مبانی این قاعده را ضروری و مضاعف می‌نماید. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، مبانی، دلایل و شواهد این قاعده تفسیری از جنبه ادبی، قرآنی و روایی، استخراج، دسته بندی و بررسی شده‌ است. مهمترین مبانی و شواهد به دست آمده برای قاعده جَری و تطبیق عبارتند از: پایان ناپذیری معانی و مصادیق متن، استعمال لفظ در بیش از یک معنا، العبر? بعموم اللفظ لا بخصوص السّبب، وضع لفظ برای روح معنا؛ جاودانگی و جهانی بودن قرآن، آیات قرآنی، روایات و سیره عملی معصومین ? و اجماع مفسران امامیه. تبیین و تحلیل درست و مستند مبانی و دلایل این قاعده روشن می‌کند که ایرادات وارده از طرف منتقدان، یا از روی عدم آگاهی و دقّت در مسئله بوده و یا ریشه در تعصّبات مذهبی و سیاسی دارد، چرا که تدبّر و تأمّل منصفانه در اطراف این قاعده و بررسی دلایل آن نشان می‌دهد که اولاً این روش تفسیری، با رسالت جهانی و جاودانگی قرآن سازگار و امری طبیعی است و ثانیاً به اشکال گوناگون در علوم دیگر از جمله زبان شناسی، اصول، علوم قرآنی و ادبیات مطرح و مورد قبول است و معصومین ? به عنوان مبتکران این سنّت تفسیری، راهی را برای خروج مفاهیم و تعالیم قرآنی از حصار زمان و مکان، و نو بودن آن‌ها در هر عصری به آیندگان معرفی و آن را آموزش داده اند.

در میان روایات تفسیری که از اهل‌بیت پیامبر: به دست ما رسیده است، حجم زیادی اختصاص به گونه روایات تأویلی دارد. مراد از تأویل حقایق خارجی هستند که این روایات از آنها حکایت دارند و به آنها راهنمایی می‌کنند.این‌گونه روایات کمتر مورد توجّه و تحلیل مفسّران قرار گرفته است. مسئله‌ای که روایات تأویلی را مورد بی‌مهری قرار داده است، عدم شناخت مبانی و منطق این تأویلات است که از اهل‌بیت صادر شده است. خلط معانی تنزیلی و تأویلی و منطق نقد و ارزیابی و فهم آنها مشکل اصلی در برخورد با این روایات است. اهمیّتاین موضوع آنگاه روشن‌تر می‌شود که محور اساسی تفاوت مکتب تفسیری اهل‌بیت را با سایر مکاتب در پذیرش تأویل می‌یابیم. تأکید اهل‌بیت: بر این ویژگی از آن روست که از دیدگاه ایشان، مبنای تأویل یعنی آن حقیقت خارجی که در بطن آیات به آن توجّه شده، معرّفی و دلالت به امام است. این امر به جهت آن است که طریق عبودیّت و شناخت و طاعت خداوند، اطاعت و پیروی از امام است زیرا امام مظهر اسماء حسنای الهی است و راه شناخت و عبودیّت خداوند تبعیّت از اوست. بر این پایه، فهم تفسیر تأویلی نیز نیاز به مبانی دارد تا کنه تأویل و دلالت‌های فرا زمانی و مکانی آن را سازمان بخشد.مبانی فهم تأویلات استنباط شده از روایات عبارتند از: اول: الفاظ عام در قرآن عمدتاً دارای مصادیق خاص هم هستندکه آن مصادیق، ائمه هستند. دوم: امام مجرای اراده الهی در تبیین و اجرای هدایت است.سوم: احکام الهی، احکام جزیی و فرعی و زمانی نیستند بلکه بر حقایق نوعی و کلّی قابل تسرّی هستند.چهارم: حلال و حرام الهی در قرآن بر امام و شیعیانش و دشمنان او بر پایه همان طریقیّت دلالت دارد. پنجم: راه دین‌شناسی ،شناخت امام است. ششم: ظاهر آیات که به‌صورت ماضی آمده بر حقایقی قابل تطبیق است که در آینده تحقّق خواهد یافت.اما در این میان ،تفسیر تأویلی آسیب‌هایی هم دارد که باید با بررسی‌های سندی و محتوایی بازشناسی شوند.عمده آسیب روایات تأویلی در سه حوزه مرحله صدور حدیث، به جهت عدم درک صحیح معارف بلند توسط برخی راویان، و مرحله نقل، به جهت تصرف‌های غالیان در برخی نقل‌ها و مصادره آنها به نفع خود با دست اندازی به آنها، و مرحله فهم احادیث تأویلی ، به جهت خلط حوزه‌های زبانی، خلط تفسیر و تطبیق، و امثال این‌ها رخ می‌نماید.

در نگاهی تجویزی، اعجاز قرآن به‏مثابه مبنایِ تفسیر، بدین معناست که باور به اعجاز قرآن در فرایند و سمت‏وسوی تفسیر، اثری تعیین‏کننده دارد و چنین باوری، لازمه هر تفسیر معتبری است. این مدعا در میان قرآن‏پژوهان موافقان و مخالفانی دارد. نوشتار حاضر بر این باور مبتنی است که این مدعا از دو حیث دارای ابهام و اشکال اساسی است: «اعجاز قرآن» در مقام تحلیل، چیزی نیست جز نظریه‏های اعجازکه با هم یکسان نیستند. مبانی تفسیر نیز نمی‏تواند برگرفته از تفسیر یا به تعبیر دیگر، ماهیتِ تفسیری داشته باشد. مقاله حاضر با در میان آوردن دو نکته فوق، «نظریه‏های اعجاز» را به تیغ ملاک‏های بازنگری‏شده مبانی تفسیر می‏سپارد و نشان می‏دهد که پاره‏ای از این نظریه‏ها نسبتی با مقوله تفسیر پیدا نمی‏کنند و پاره‏ای دیگر، خود مسبوق و مبتنی بر تفسیر هستند. از دیگر سو، تفسیر گونه‏های مختلفی دارد و برخی از نظریه‏های اعجاز مبنای برخی از گونه‏های تفسیری خواهد بود.

در مقطعی از حیات امام صادق(علیه‌السلام)، فضایی پدید آمد که در آن امام، توانست به تبیین معارف الهی، مشغول شود. ابعاد کار فرهنگی امام صادق(علیه‌السلام)، بسیار گسترده و وسیع است. یکی از ابعاد این حرکت، پدید آوردن مدرسه تفسیری است. شناخت این حرکت، ثمرات معرفتی بسیاری را در بردارد. دسته‌ای از این معارف قرآنی، مربوط به مبانی تفسیری ایشان می‌باشد. معارفی که تاکنون به طور منسجم به آن پرداخته نشده است. این رساله، در پی آن است بعد از تبیین مختصری از مدرسه قرآنی امام صادق(علیه‌السلام)، به مبانی نظری و کاربردیتفسیر امام(علیه‌السلام) بپردازد. مبنای نظری صرفاً در مقام نظر و یک تصور ذهنی می‌باشد، اما مبنای کاربردی در مقام یا هنگامه تفسیر و عمل تفسیری خودنمایی دارند. استنباط مبانی تفسیری امام صادق(علیه السلام) از روایات ایشان ما را در پی‌ریزی و ارائه تفسیری شیعی یاری می‌دهد. عمده مسأله‌ای که در این تحقیق مورد توجه است مصداق کاوی و مفهوم پژوهی مبانی تفسیر از روایات امام صادق(علیه السلام) است. در فرمایشات امام صادق (علیه السلام) به مبانی نظریِ الهی و وحیانی بودن قرآن، جامعیت و جاودانگی قرآن، عدم اختلاف قرائت قرآن، الهی بودن چینش و ترتیب آیات، عدم تحریف قرآن، نیازمندی قرآن به تفسیر، امکان و جواز آن و چگونگی زبان قرآن دست یافته‌ایم. از سیره عملی امام، مبانی کاربردی قرآن محوری، سنت مداری، مولف محوری، عقل مداری، معیارهای داوری و رعایت اخلاق تفسیر را تبیین نموده‌ایم. روش ما در این تحقیق اکتشافی ـ توصیفی، همراه با نظام‌دهی مبانی است.بر اساس آنچه در این‌جا مورد بررسی قرار می‌گیرد،این مبانی را می‌توان در قالب مبانی نظری و عملی دسته بندی نمود: اگر یک مبنا صرفاً در مقام نظر، اندیشه و تصور مفسر باشد، می‌توان این مبنا را یک مبنای نظری دانست؛ اما آن دسته از مبانی که در مقام یا هنگامه تفسیر و عمل تفسیری خودنمایی دارند از آن‌ها با عنوان مبانی کاربردی یا عملی یاد می‌شود.مبانی نظری تفسیر امام صادق(علیه‌السلام) عبارتند از:1.