جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن در بسیاری از آیات، از «ختم» و «طبع» بر قلب سخن گفته است. آن گونه که از آیات برمی ‎آید، خداوند این دو تعبیر را در مورد کسانی به کار برده است که قلب‌هایشان در احاطه گناهانشان است و به دلیل کثرت معاصی، از اصل فطرت خود برگشته اند و در نتیجه ایمان نمی‎‎ آورند. البته در آیاتی از قرآن، واژه‎ های مختلف و ظریف دیگری از قبیل «رین»، «غلف»، «قفل»، «قساوت» و «اکنّه» که در واقع واژه ‎های هم‎ گروه با «طبع» و «ختم» هستند، در مورد محروم شدن انسان از فطرت خود به کار رفته است. هر کدام از این واژگان، به مرحله ‎ای از انحراف فکری انسان و محرومیت او از شناخت اشاره دارد، به گونه ‎ای که از مراحل ضعیف‎ تر شروع می‌شود و به مراحل سخت و خطرناک می‎ رسد، آن چنان که به کلی حسّ تشخیص از انسان گرفته می‎ شود. این مقاله بر آن است تا ضمن اشاره ‎ای کوتاه به مفهوم قلب در قرآن، با توجه به واژگان هم‌گروه «ختم» و «طبع»، به معناشناسی این دو واژه بپردازد و هم‎ معنایی نسبی میان آن دو را بیان کند. به این منظور، در اولین گام به کاوش در معناشناسی این دو واژه نزد اهل لغت پرداخته شده تا ضمن توجّه به معنای لغوی این واژگان، معانی قرآنی آنها نیز به دست آید. در ادامه ضمن بحث از عدم ترادف و هم‌معنایی کامل میان این دو واژه، به مخاطبین ختم و طبع و عواملی که باعث این بیماری‌های خطرناک روان انسان می‎ شود، پرداخته شده است. در پایان از آنچه که مانع از این عارضه‎ های قلب معنوی انسان می‎ گردد نیز سخن گفته خواهد شد.

یکی از سوالاتی که دربارۀ واقعۀ غدیر خم ذهن بسیاری را به خود مشغول کرده و گاهی هم از آن سوء استفاده می شود، این است که با وجود انبوه حاضران در غدیر خم چرا بعد از پیامبر به فرمان او در غدیر توجه نشد؟ چه بسا کسانی در مواجهه با این پرسش چنین نتیجه بگیرند که یا آمار بالای حاضران در غدیر اشتباه است یا انتصاب علی(ع) به مقام ولایت دروغ است و این دو قابل جمع نیستند. کسانی که چنین نگاهی به ماجرای غدیر دارند، در ذهن خود پیشاپیش نوعی تقدس را نسبت به صحابۀ پیامبر مفروض گرفته اند؛ به این معنا که اگر واقعا این جمع کثیر از صحابه در روز غدیر حاضر بودند و اگر پیامبر(ص) علی(ع) را به عنوان جانشین خود معرفی کرده بود، محال بود اصحاب او پس از وفاتش با فرمان او مخالفت کنند.

بررسی و کاوش در زمین? روش‌شناسی سیر? نبوی به ویژه در عصر حاضر اهمیّتی ویژه یافته است و می‌تواند راهنمای برخورد با افکار و گروه‌های معارض اندیش? توحیدی و اسلامی باشد. تحقیق حاضر تلاشی علمی است که به منظور دستیابی به روش‌های متنوع پیامبر (ص) در برخورد و مواجهه با مخالفان سامان یافته، و سعی دارد زوایای ناشناخت? تبلیغ نبوی را به خصوص با توجه به مخاطب شناسی عمیق پیامبر (ص) و وسعت و تنوع جبه? مخالفان روشن سازد. بر اساس یافته‌های این پژوهش مهمترین روش‌های برخورد پیامبر (ص) با مشرکان صراحت در ابراز عقاید توحیدی، برهان فطری، مدارا و نرمش در برخورد و معاشرت شخصی، حقیقت گرایی و پرهیز از مصلحت گرایی، قاطعیت در اصول اعتقادی است؛ همچنین از مهمترین روش‌های برخورد پیامبر (ص) با اهل کتاب، دعوت به مشترکات، پاسخ به پرسش‌ها و شبهات اهل کتاب، مدارا و گذشت، سازش ناپذیری در اصول و دفاع در صورت تهاجم است؛از مهمترین روش‌های برخورد پیامبر (ص) با منافقان پاسخ به شبهات منافقین، مدارا همراه با موعظه، افشاگری فعالیت‌های منافقین و مبارز? مسلّحانه با منافقین مکّه را می توان ذکر کرد.همچنین با توجه به اهمیّت شناخت محور‌ها و اصول و مبانی برخورد پیامبر (ص) به عنوان رابط میان عقاید اسلامی و سیر? نبوی، این موضوع در بحثی تحت عنوان اصول حاکم بر برخورد‌های پیامبر (ص) به تفصیل تبیین شده و آگاهی، حق محوری، محبّت و رحمت، متانت و سع? صدر و سازش‌ناپذیری از جمل? آنها قلمداد شده است.از مجموع مطالب این پژوهش می‌توان نتیجه گرفت که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با تکیه بر وحی الهی و آگاهی خود بهترین روش ها و موثرترین را برای برخورد یا تعامل با مخالفان و کاهش مخالفت و جذب آنها به آغوش توحید و ایمان اتخاذ نموده است.

«نفاق» به معنای ورود به دین اسلام از یک در و خروج از آن از در دیگر می‌باشد. نفاق فعل منافق است، «منافق» کسی است که کفر خود را در دل پنهان می‌دارد ولی به زبان اظهار ایمان می‌نماید و همواره به دنبال فرصتی جهت ضربه زدن به مسلمانان و حکومت اسلامی است. پیچیده بودن جریان نفاق و پنهان‌بودن چهره واقعی منافقان از ویژگی‌های مهم این پدیده خطرناک به شمار می‌آید.قرآن کریم به طور دقیق و کامل به مسأله نفاق پرداخته تا آنجا که سوره‌ای با این نام در قرآن کریم آمده است، و ضمن تشریح افکار و اندیشه‌ها و فعالیت‌های منافقان، و روش‌های مقابله با آنان ، شاخصه‌ها و ملاک‌هایی جهت شناسایی منافقان از جنبه‌های گوناگون معرفی می‌کند و مسلمانان می‌توانند با بهره‌گیری از رهنمودهای قرآن و احادیث پدیده‌ نفاق و مصادیق آن را در هر زمان به ویژه درعصر حاضر، به درستی و به موقع شناسایی کنند و چه بسا «عدم بصیرت» در شناخت به موقع جریان نفاق و برخورد به موقع با عاملان آن، وقایع تلخی را در جامعه اسلامی به وجود می‌آورد.درک صحیح مفهوم نفاق در قرآن و پیشینه پیدایش آن در اسلام، تبیین مهم‌ترین شاخصه‌ها و ملاک‌های منافقان و تبیین نفاق و منافق در حکومت حضرت علی (علیه‌السلام) اقسام دشمنی و معرفی منافقین و علل دشمنی منافقین در حکومت علی (علیه‌السلام) و آشنایی با روش برخورد حضرت امیربا دشمن و بیان راه نجات از شیوه‌های اغفالگرانه دشمن و ضرورت دشمن‌شناسی و اهمیت اطلاعات در دشمن شناسی، از موضوعات مهم در این رساله می باشد.کلیدواژه: نفاق، شاخصه‌های منافقان، نفاق در حکومت حضرت علی (علیه‌السلام)

این پژوهش به تبیین انگیزه مخالفت‌هایی که نسبت به پیامبر اسلام(ص) صورت می‌گرفت و بررسی سیره آن حضرت در برخورد با این مخالفت‌ها پرداخته است. انگیزه مخالفان پیامبر اسلام(ص)را می‌توان در جهل و تعصب، ترس از فقدان آرامش، ترس از سقوط موقعیت اجتماعی، هراس از فروپاشی نظام قبیله‌ای، جبرگرایی، رقابت‌های قبیله‌ای، عدم شناخت از پیامبر(ص) و تعارض اندیشه توحید با شرک دانست. روش پیامبر(ص) در برخورد با مخالفان، مبتنی بر مدارا، محبت، حکمت، اندرز نیکو و استدلال و مناظره به نیکوترین روش بود. این روش در اوایل بعثت، باعث تحریک عواطف و احساسات مردم مکه شده و آنان را به اسلام ترغیب می‌کرد. اما هنگامی که مشرکان، به اصل دین حمله می‌کردند، برخورد پیامبر همراه با صلابت و قاطعیت بود. به همین دلیل، برخورد پیامبر(ص)، نسبت به مخالفت‌های یهودیان مدینه، در ابتدا بر اساس استدلال و مدارا، و اتعقاد پیمان‌های صلح بود، اما هنگامی که یهودیان پیمان‌شکنی کردند، و با مشرکان مکه شروع به همکاری نمودند، حضرت دستور جنگ با آن‌ها، و محاصره و اخراج آنان را از مدینه صادر کرده و بعضی از سران فتنه را نیز اعدام نمود. آن حضرت در برخورد با منافقان فتنه‌انگیز هم تا جایی که ممکن بود مدارا می‌کرد، اما اگر فتنه‌ها در مورد مسایل اصولی بود، به‌شدت با آن برخورد می‌کرد. دعوت دولتهای بزرک از طرف پیامبر به خاطر فراهم نمودن زمینه دعوت و دفع تجاوز آن‌ها بوده است. ایشان با مخالفان فکری و عقیدتی نیز، بر اساس دعوت به اقامه برهان، پند و اندرز و مناظره به شیوه نیکو برخورد می‌کردند.

سکونتگاه یثرب پیش از هجرت پیامبر محل استقرار طوایف و قبایل متعددی بود که روابط بینا طایفه‌ای آنها می‌توانست بر روند تحولات تاثیر قابل توجهی بگذارد. امروزه مطالعه تاریخ پیامبر بیانگر عملکرد طوایف یثرب نیست.باشد، در نتیجه شناخت عملکرد قبایل در دوره پیامبر نه تنها بخش قابل توجهی از این تاریخ را روشن می‌کند بلکه بُعد طایفه‌ای رفتار یاران پیامبر را نیز مشخص می-سازد.بررسی طوایف یثرب در صدر اسلام نشان داد که چندین طایفه اوسی و خزرجی در یثرب وجود داشتند که مستقل عمل می‌کردند. تضاد و دشمنی میان طوایف اوسی و خزرجی در نبرد بعاث اندکی پیش از هجرت پیامبر، به منتهی الیه خود یعنی تصمیم هر دو طرف در حذف نهایی طرف مقابل از سرزمین یثرب رسیده بود. در این نبرد شکاف دیگری میان خزرج پدید آمد که بخشی از طوایف خزرج را در گروه‌بندی جدیدی وارد کرد. زمانی که پیامبر وارد یثرب گردید، با چنین ساختاری به لحاظ اجتماعی مواجه بود. در نتیجه بخش اعظم مسلمانان بومی یثرب در سالهای نخست از خزرجیان بودند و از سال پنجم هجری به بعد اوسیان اسلام را پذیرفتند که آنهم نه از روی میل و رغبت بلکه برای حفظ موقعیت و از روی ترس بود. در نتیجه مناسبات میان طوایف گوناگون اوسی، خزرجی و طوایف مهم یهود در یثرب، بر روابط آنها با پیامبر تاثیر مستقیم داشت که آن را می‌توان در دو مقطع پنج ساله نخست و پنج ساله پایانی حکومت پیامبر در یثرب به صورت جداگانه بررسی کرد. در نیمه اول این حکومت سه گروه شکل گرفتند که عبارت بودند از مومنان شامل طوایف خزرج، کافران شامل طوایف یهود و بخش اعظم اوس و منافقان که عمدتا بخش اعظمشان خزرجی بودند. در نیمه دوم حکومت پیامبر گروه کافران دیگر وجود نداشتند. منافقان خزرجی هم مدیرت شده بودند ولی کافران دوره قبل به منافقان این دروه تبدیل شده بودند. از این رو در این دروه ما با دو گروه مومنان و منافقان مواجه هستیم و بخش اعظم منافقان در این دوره اوسی هستند. این گروه‌بندی هرچند مذهبی به نظر می‌رسد، ولی باید گفت سیاسی است و به عضویت طوایف در سازمان سیاسی پیامبر و میزان اطاعت پذیری آنها بازمی‌گردد.

از ارزشمندترین رهنمودهای قرآنی، همانا شیو? گفتار و رفتار با مخاطبان خویش، به ویژه با مخالفان است. در سنجشِ نسبتِ دشمنی مخالفانِ انبیا علیهم السلام از منظر قرآن کریم، دشمنی یهود و مشرکان نسبت به انبیا علیهم السلام و امّت اسلامی، از دشمنی ترسایان بیشتر است؛ امّا عداوتِ مطلق از آنِ منافقان است. بر اساس آن چه بیان گردید؛ می‌توان مخالفین انبیا علیهم السلام را در سه گروه جای داد: «منافق»، «یهود» و «مشرک». هر یک از این سه گروه خود، در سرسختی و دشمنی متفاوتند. به گونه‌ای که آن دسته از منافقین، یهود و مشرکینی که به مقام و ثروتی نرسیده‌اند؛ [گروهِ کم خطر] نسبت به آنانی که صاحب مقام و ثروتی هستند؛ [گروهِ پر خطر]؛ دشمنیِ کمتری در تعامل با انبیا علیهم السلام دارند. خصوصیّت عامّ منافقین، «دو رویی و دو چهره گی» است و قرآن به آن‌ها، نسبت کذب داده است. کذب منافقان در تعامل با آیات خداوند متعال، پیامبر و مومنان رخ می نماید. امّا از بارزترین ویژگی‌های منافقان، تحتِ لوای دورویی و دو چهره گی شان، «فساد در لباس اصلاح» است. این فساد، در چهار عرص? اندیشه و با شبهه افکنی، عواطف و با ایجاد تفرقه، سیاست و با ایجاد سازمان موازی و جاسوسی، و اقتصاد و با نابودی حرث و نسل، بروز می نماید. در رویکردِ گفتاری و رفتاریِ پیامبر با منافق، آن‌چه بیش از همه به چشم می‌خورد «مدارا همراه با دوراندیشی» آن حضرت است.از جمله ویژگی‌های عامِّ یهود، همانا حس‌گرایی، راحت‌طلبی و عهدشکنی است و از جمله ویژگی‌های خاصِّ گروهِ پرخطراز آنان، همان فساد در عرص? اندیشه و امر به منکر و هتک حرمت رهبری و شبهه افکنی در حقانیّتِ رهبری، فساد در عرص? عواطف با تفرقه، فساد درعرص? سیاست با اتّحاد بر ضدِّ اسلام و فساد در عرص? اقتصاد و ربا‌خواری می باشد. بیشترین منازعاتِ یهودیان در قرآنِ کریم، عمدتاً با حضرت موسی علیه السلام و پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله صورت پذیرفته است. رویکردِ گفتاریِ آن دو بزرگوار با یهودِ کم خطر، همانا «حکمِ منع از ساختن خدایی محسوس» و «درخواست بازگشت به درگاه الهی» است و رویکردِ گفتاری با یهودیانِ پر خطر با «اصلاح در عرص? اندیشه» و رویکرد رفتاری با یهودیانِ کم خطر همانا، «حذفِ بتِ محسوس» و «واگذاری به حال خود» و با یهودِ پر خطر به صورتِ «افشای فساد در عرص? اندیشه» با لعن و نفرین آمرانِ به منکر و لعن هتّاکان حرمت رهبری و « رفعِ فساد در عرص? عواطف، سیاست و اقتصاد» بر محورِ اعمال خشونت و جنگ مسلّحانه بود.ویژگی های عامِّ مشرک همان ادّعای ربوبیّتِ ربُّ الارباب، تحجّرگرایی، پندارگرایی و منفعت‌طلبی است و ویژگی خاصّی گروهِ پرخطر از آنان همان فساد در عرص? اندیشه با ادّعای رهبری بر مردم و ایجاد شبهات در حقّانیتِ رهبر و پیروانش، فساد در عرص? عواطف و با تفرقه، فساد در عرص? سیاست و با اتّحاد و همبستگی بر ضدّ اسلام و فساد در عرص? اقتصاد است. رویکردِ گفتاریِ پیامبران اولوا العزم علیهم السلام با مشرکین کم‌خطر و پر‌خطر با احتجاج با مدّعیانِ ربوبیّتِ ربّ‌الأرباب و مدّعیان رهبری بر مردم، رفعِ شبهات آنان بود.

این تحقیق به یک مقدمه و پنج فصل تقسیم شده است و در پایان ضمائم و فهرست منابع و ماخذ آورده شده است . در مقدمه طرح مسئله، سوال اصلی، سوالات فرعی و منابع تحقیق را بیان نموده‌ایم . در فصل اول اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شهر مدینه را قبل از هجرت پیامبر اسلام بدان شهر و در زمان ایجاد جامعهء اسلامی مورد بررسی قرار داده‌ایم فصل دوم به سلسله اقدامات رسول اکرم (ص) برای تامین وحدت سیاسی مدینه اختصاص دارد و در فصل سوم به امنیت مدینه و عوامل تهدید کنندهء امنیت مدینه پرداخته شده و در فصل چهارم شیوه‌های برخورد پیامبر با عوامل تهدید کنندهء امنیت مدینه را مورد بررسی قرار داده است فصل پنجم به نتیجه‌گیری اختصاص دارد که شامل سه قسمت است -1 نوشتن ترتیبی نتایج فصول -2 نتیجه‌گیری موضوعی (نتیجهء کلی بحث) -3 نتیجه‌گیری مفهومی . در پایان تحقیق نیز بترتیب ضمائم و فهرست منابع و ماخذ آورده شده است .

در یک نگاه جامعه شناختی، اخلاق اجتماعی آن دسته از منش ها و رفتارهایی است که در تعاملات اجتماعی به منصه ظهور و بروز می رسد و چهره و نمای فرهنگی و اخلاقی جامعه را به تصویر می کشد. حسب بررسی نویسنده طیف ها و لایه های اخلاقی در یک جامعه و شاخصه های آنها در قالب مدلی ارائه می شود که در آن چهار طیف و منطقه اخلاقی وجود داشته و تمامی گونه های اخلاقی موجود در جامعه را در خود جای می دهد: 1. ایمان اخلاقی، 2. عصیان اخلاقی، 3. کفر اخلاقی، 4. نفاق اخلاقی. این چهار حوزه اخلاقی براساس دو محور 1. عقیده و پذیرش، 2. رفتار و گفتار شکل می گیرد که محور عقیده و پذیرش (محور عمودی مدل) در دو جهت ایجابی (بخش بالایی) و سلبی (بخش پایینی) قابل توسعه و تشدید بوده و محور رفتار و گفتار (محور افقی مدل) نیز در دو جهت ایجابی (سمت راست) و سلبی (سمت چپ) توسعه پذیر است. تحلیل و تجزیه این مدل، در بردارنده نکات جامعه شناختی و روان شناختی دیگر است که در مقاله بدان پرداخته شده است.