جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

طرّاحی هوشمند، به عنوان ایده قائل به وجود طرح و تدبیر در پس شگفتی های طبیعت، شیوعی فراگیر در تاریخ اندیشه بشر داشته و مشاهده شگفتی های طبیعت همواره انسان را با این پرسش مواجه می کرده که آیا این ویژگی های غریب، دلالت بر وجود طرح و تدبیر و در نتیجه، طرّاح و مدبّر می نماید یا این که تنها یک تصادف کور منجر به شکل گیری چنین ویژگی هایی شده است؟ امروزه عنایت به این ایده، با توجّه به یافته های علوم جدید، به خصوص علوم زیستی و کیهان شناسی، افزایش نیز یافته است؛ به گونه ای که شاید بتوان درگیری در این حوزه را جدّی ترین نزاع معاصر میان متألّهین و ملحدین به حساب آورد. در طول تاریخ اندیشه بشر، نقض و ابرامات بسیاری ناظر به ایده طرّاحی هوشمند روی داده و از این میان، یکی از متأخّرترین و جدّی ترین انتقادهای مطرح بر این ایده، متعلّق به الیوت سابر -فیلسوف علم مشهور معاصر- است. سابر، طرّاحی هوشمند را واجد شرط آزمون-پذیری و در نتیجه ورود به عرصه علمی و تحقیقاتی نمی داند. او در اثبات این مدّعا، طریقی جدید نسبت به راه متعارف تجربه گرایان را پیموده و حتّی در این مسیر با پاسخ به برخی از انتقادات جدّیِ تاریخی به برهان طرّاحی هوشمند، به انتقاد اصلی خود منتقل می شود. اگر بتوان با ارائه تقریری قیاسی از برهان طرّاحی هوشمند، ضرورت وجود طرّاح هوشمند را نشان داد، پاسخی مبنایی و شکننده به موضع سابر داده شده است. همچنین، ارائه تقریر احتمالاتی معتبر و مبرّای از انتقادهای سابر می تواند پاسخی دیگر به رویکرد و مواضع او در نظر گرفته شود. علاوه بر این دو، طبیعت گرایی روش شناختی و داروینیسم، به عنوان ارکان موضع ایجابی سابر در قبال طرّاحی هوشمند، با مشکلات و ایراداتی مواجه هستند که توجّه به این اِشکالات، آنها را از جایگاهی که سابر برای آنها قائل است، به زیر خواهند کشید. به نظر می رسد با توجّه به آموزه های حکمت اسلامی و استفاده از تلاش های معاصر در این زمینه، می توان ایده های سابر را در مواضع یاد شده به چالش کشید.

متألهان بسیاری در سال های اخیر کوشیده اند مسأله تعارض علم و دین را حل کنند. در این میان، آلوین پلانتینگا، فیلسوف کالوینیست آمریکایی، تعارض علم و طبیعت گرایی را چونان راهی برای حل این مسأله مطرح میکند. کوشش پلانتینگا بیشتر ناظر به بررسی و ارزیابی مصادیق تعارض ادعایی است؛ هر چند در خلال این مباحث و برای برون رفت از چالش های موجود، بخشی از مبانی جهانشناسی، معرفتشناسی و روش شناسی علم معاصر را نیز به نقد می کشد. پنداشت تعارض علم و دین، به زعم پلانتینگا، برآمده از تفسیر غلط و زیاده خواهانه از علم، و تصاویر مبالغه آمیز از مصادیق تاریخی و نمونه های تعارض است. او مدعی است بواقع رویارویی و تعارضی میان علم و دین وجود ندارد (مانند تعارض مطرح شده میان آموزه های خلقت در سِفر پیدایش و نظریه تکاملی داروین) یا اگر تعارض واقعی باشد، سطحی است (مانند تعارض مطرح شده میان باور مسیحی و نظریه های مشخصی در روانشناسی تکاملی و نقد تاریخی کتاب مقدس)، بلکه ناسازگاری واقعی میان دین و طبیعت گرایی است.

با تدقیق در آثار دیوید هیوم، مشخص می‌شود هدف او از تبیین مسئلۀ شر همان هدفی است که در سراسر فلسفۀ دینش دنبال می‌کند، یعنی حمله به الهیات طبیعی و معرفی کردن آن به عنوان امری فاقد وجاهت معرفتی و غیرنظام‌مند. بنابراین، خلاف آنچه در بیشتر تقریرها بیان شده، دایر بر این که هیوم با بیان مسئلۀ شر قصد دارد استدلالی علیه وجود خدا بیاورد، هدف هیوم حمله به این ادعای الهیات طبیعی است که گزاره‌های دینی عقلاً غیرقابل اثبات‌اند، نه آن که این گزاره‌ها کلاً مردود باشند؛ یعنی به لحاظ معرفت‌شناختی آنها را بیرون از محدودۀ شناسایی انسان می‌داند، نه آن ‌که به لحاظ وجودشناختی فاقد هستی باشند. بر همین اساس، در این جستار با پژوهشی کتابخانه‌ای، به دنبال آن هستیم که با نشان دادن دو گونه شاهد، که یکی اذعان صریح به امکان وجود علتی برای نظم موجود در جهان در متن آثار هیوم (پایان هر دو کتاب تاریخ طبیعی و گفتگوها) است، و دیگری راه‌حل‌هایی است که هیوم برای مسئلۀ شر ارائه می‌دهد، مشخص گردد تقریر مشهور از مسئلۀ شر او، که استدلالی علیه وجود خدا قلمداد می‌گردد، با در نظر گرفتن متن آثار وی چندان صحیح نیست. بنابراین لباس الحاد را از تن هیوم درمی‌آوریم و او را به نوع خاصی از ایمان‌گراییِ قریب به رازوارگی ملبس می‌کنیم.

موضوع پژوهش حاضر بررسی نقادانه چالش استاندارد درباره صورت‎بندی نوینی از برهان نظم است؛ چالشی معرفت‎شناسانه که با تلقی فلسفی خاصی از اصل آنتروپیک (/ اصل)، به برهان تنظیمِ ظریفِ کیهانی (/ برهان) وارد شده‎ است. بر مبنای این چالش، ابراز شگفتی ما از مشاهده جهانی پذیرای حیات، که احتمال پیشینی آن بی‎اندازه ناچیز است، بی‎مورد است، چراکه انسان نمی‎تواند خود را در جهانی که با شرایط حضورش وفق ندارد، ببیند. بنابراین، برهان متهم به استنتاج نتایجی است که صرفاً «معلول مشاهده گزینشی» است و ارزش دیگری ندارد (چالش آنتروپیک). در مقام دفاع از برهان، دو خطا را مدعی می‎شویم: 1. خطای معرفت‎شناختی: نخست، نشان ‎می‎دهیم این چالش در بُن‎مایه‎های انتقادهای هیوم به برهان تمثیلی نظم وجود دارد و آن این است که منشأ انتزاع نظم، وهمی (و نه واقعی) است. آنگاه، از برهان در برابر این چالش دفاع می‎کنیم. نشان ‎می‎دهیم اصل امری نه صرفاً نظری، بدیهی و همان‎گویانه، بلکه تحقیق‎پذیر، ناظر به ‌واقع، وابسته به استش (/ وضعیت) جهان است. استدلال به سود نظم را بر اساس این مقدمات شکل می‎دهیم؛ 2. خطای روش‎شناختی: جست‎زدن از استدلال بر مبنای نظم به استدلال به سود نظم را خطای روش‎شناختی می‎نامیم و آن را درباره ردیه معرفت‎شناختی سوبر (Sober) در چالش آنتروپیک وارد می‎دانیم. در نهایت، از معقولیت برهان در برابر چالش استاندارد دفاع می‎کنیم.

در فصل اول که مربوط به کلیات مباحث می باشد عناوینی چون : ضرورت موضوع، هدف و انگیزه، تعریف و اقسام نظم بیان و همچنین براهین دیگری که در مورد خداشناسی وجود دارد مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. فصل دوم که مربوط به گذا اجمالی به تاریخچه برهان نظم می باشد. فصفل سوم که عهده دار تقریر برهان نظم می باشد در این فصل به انواع تقریرات مورد ارزیابی قرار گرفته ، تفاوتها، نتایج و استدلالهای هر تقریر بیان گردیده است. فصل چهارم که اشکالات در آن مطرح گردیده به مهم ترین اشکالات که در مورد برهان نظم وجود دارد پرداخته شد. در فصل پنجم این رساله به عنوان شاهد موضوع، به نمونه های از نظم در عالم اشاره گردیده است. ششمین فصل این پایان نامه اختصاص دارد به نوع نگاه کتاب و سنت به این برهان و اینکه چگونه آیات و روایات از نظم حاکم بر جهان در ابعاد مختل به پدیدآورنده این نظم استدلال می کند.

براهین تجربی از عام‌ترین استدلالاتی است که توسط دانشمندان علوم از جمله در سده‌های 17 تا 20 و همچنین علامه طباطبایی، در اثبات وجود خدا بکار گرفته شده است. در میان انواع براهین تجربی، برهان نظم از استدلال‌های مشترک مورد تمسک آنان می‌باشد. البته نحوه تقریرهایی که از این برهان ارائه شده و میزان استفاده‌ای که از آن به عمل آمده، سبب گردیده برهان مذکور رنگ و شکلی متفاوت بیابد. برای نمونه برهان نظم مطرح شده در سده 17 توسط برخی، ملقب به نظریه خدای رخنه‌ها می‌گردد. در سده 18 بنابر انحرافی که در تفکر این قرن شکل می‌گیرد و خود طبیعت به جای الهیات برآمده از آن مورد پرستش واقع می‌شود، برهان نظم جز در بخش محدودی از این سده، مشاهد‌ه نمی‌شود. در قرن 19، با رواج نظریه تکامل این برهان و اعتقاد به خدا توسط کسانی که تکامل را برای تبیین پدیده‌ها کافی می‌دانند، به کنار نهاده می‌شود و برخی نیز در این سده، تکامل را تقریر تازه‌ای از برهان نظم معرفی می‌کنند؛ و اما در سده 20 برهان نظم با تقریرهای بسیار متنوع‌تری مورد توجه واقع می‌شود به طوری که این تقریرها با تقریرهای علامه از این برهان، اشتراکات بسیار بیشتری می‌یابد. اما حوزه اشتراک براهین تجربی اثبات وجود خدا میان تفکر قرن 20 و علامه به برهان نظم ختم نمی‌شود، بلکه برهان حدوث البته با تقریرهای متفاوت، از دیگر براهین مشترک آنان می‌باشد. برهان حرکت ازدیگر براهینی است که توسط علامه بکار گرفته می‌شود و در قرون مذکور کاربرد ندارد.

در این مقاله، استدلال بر وجود خدا از راه پیچیدگی‌های تقلیل‌ناپذیر که در مقابل تکامل داروینی و برای یافتن موارد نقض آن مطرح شده، بررسی شده است. در ابتدا با اشاره به اینکه استدلال از راه پیچیدگی تقلیل‌ناپذیر در رسته برهان‌های غایت‌شناختی قرار می‌گیرد، چنین استدلال شده است که همه این برهان‌ها از ساختار واحدی برخوردارند؛ از روش تمثیل استفاده کرده‌اند و همه از نوع برهان‌های استقرایی‌اند. در ادامه، دیدگاه سازگارگرایی تکامل داروینی با باور به وجود خدا- که طرفداران سرسختی دارد- مورد تردید قرار گرفته و بر این نکته تأکید شده است که تبیین از راه تکامل داروین (با اصول انتخاب طبیعی) جایگزین الهیات و خداباوری تلقی می‌شود.

کلی جیمز کلارک فیلسوف غربی معاصر در این کتاب «رجوع بر عقل»، تلاش می‌کند تا ارتباط بین عقل و ایمان را مشخص سازد؛ ارتباطی که از قرن 18 میلادی، در ذهن روشنفکران قرینه‌گرا، متزلزل شده و بدین سان بذرهای الحادی را بر نسل امروز پاشیده که یادگار و میراث گذشته است. قرینه‌گرایی ؛ اعتقاد به عقلانیت یک امر، صرفاً در پس پرده استدلال است و عقیده به خدا را فاقد گواه یا ادلّه کافی می‌داند. در مقابل این تفکر سه رویه وجود دارد: 1 ـ الهیات طبیعی که می‌کوشد تا عقلانیت باور دینی را از طریق استدلال ثابت کند. 2 ـ ایمان گرایی که در ضمن پذیرش ضرورت وجود قرینه‌در زمینه عقلانیت باور، به نبود دلیل کافی در اثبات خدا، اذعان دارد. 3 ـ معرفت شناسی اصلاح شده که عقلانیت را به گونه‌ای غیر از استدلال خواهی، تفسیر می‌کند و بر پایه آراء پلنتینگا استوار است. مولف شقوق اول و دوم را مردود می‌داند و در طی دو بخش کتاب به اثبات گزینه سوم می‌پردازد. وی در بخش اول به نقد براهین الهیات طبیعی نشسته و مسأله شر را به عنوان قرینه‌ای علیه خدا، اقامه می‌کند و در بخش دوم، دلایل خویش را بر پذیرش آراء پلنتینگا و نقدهای وارد بر قرینه‌گرایی ذکر می‌کند و بدین سان تصویر جدیدی از عقلانیت ارائه می‌دهدکه نیازمند استدلال نیست. ما در این مختصر به ترجمه و نقد بخش اول کتاب به طور خاص و بیان فشرده‌ای از ترجمه و نقد بخش دوم می‌پردازیم. آنچه کلارک از کل بحث خود نتیجه می‌گیرد، پایه بودن باور خداست. او معتقد است که اشخاص، در رویارویی با استدلال‌ها، نتیجه‌ای را می‌پذیرند که با مبانی از قبل پذیرفته شده آنها هماهنگ است. به عبارت دیگر افراد در استدلال بر اثبات یا ردّ یک گزینه، بی‌طرفانه قضاوت نکرده و سعی در قبولاندن و پذیرش نظر اولیّه خود می‌کنند.بدین ترتیب، برهان نسبی بوده و به اشخاص و پیش فرض آنها بستگی دارد. کلارک در تأیید نظر خود، به براهینی استناد می‌کند که از مشهورترین براهین بوده و همچنان موافقان و مخالفانی دارد. وی، این را دلیلی بر عدم قدرت برهان در اقناع همگان می‌داند. ما در این رساله درصدد اثبات بی‌نیاز نبودن باور به خدا از استدلال و بیهوده نبودن آن بوده‌ایم و کوشیده‌ایم تا ثابت کنیم براهینی که کلارک به ذکر اشکالات آن می-پردازد، صرفاً ناشی از نارسایی مفاهیم فلسفی غرب بوده و این مسأله، ایرادی به قدرت برهان در ارائه یک نتیجه یقینی، وارد نمی‌کند. در نتیجه، استدلال بر وجود خدا نیز هیچ اشکالی ندارد و پایه بودن باور خدا، آن گونه که کلارک معتقد است، پذیرفتنی نیست. در قبال مسأله شر نیز راه حل‌هایی ارائه می‌شود که نشان دهنده سازگاری وجود خدا با بحث شر است. مولف، در پاسخ گویی به این مشکل، از دفاعیه مبتنی بر اختیار پلنتینگا دفاع می‌کند، لیکن با بررسی‌های انجام شده در این موضوع، نارسایی دفاعیه پلنتینگا نیز روشن می‌شود که کلارک از آن غفلت کرده است. و در مقابل مجموعه‌ای از پاسخ‌هایی مطرح می‌شود که مجموعاً، می‌تواند پاسخ گوی مسأله شر باشد.آنچه ذکر شد تلاشی است که تحت عنوان مقدمه مترجم، ارائه می‌شود و ادامه رساله، ترجمه صرف بخش اول کتاب بوده و در راستای امانت داری، سعی در ارائه متنی سلیس و متناسب با توان مترجم، ضمن حفظ معنا و منظور مولف در نگارش متن بوده است و از آنجایی که این کار، اولین قدم در مسیر ترجمه محقق و کارهای آغازین می‌باشد، حتماً از کاستی‌هایی نیز برخوردار بوده که دیده عفو و بزرگی، قلم بخشش بر نقصان و نارسایی‌های طبیعی کار می‌کشد تا در پرورش و رشد محقق در این زمینه کار علمی، تأثیر بسزایی داشته باشد ان شاء الله.

محور سخن همان‌گونه که از عنوان پایان نامه برمی‌آید بررسی فلسفه‌ی دین از نگاه هیوم و کانت است. بررسی آراء دین‌پژوهی این دو از آن رو مهم است که از نخستین فیلسوفانی هستند که با شیوه‌ای نو و برون دینی مفاهیم و آموزه‌های دینی را برمی‌رسند. هدف از این رساله آشنایی با نگرش این دو فیلسوف بزرگ باختر زمین است تا دریابیم که چرا پژوهش آن‌ها را شیوه‌ای نو در دین‌پژوهی می‌نامند. برای دست‌یابی به این مهم ضمن نگاه به آثار خود هیوم و کانتکتاب‌های شارحین را نیز می‌نگریم و این پرسش را پی خواهیم گرفت که آیا با توجه به مبانی فلسفی این دو نفر امکان خداشناسی نظری از نگاه ایشان وجود دارد؟ و آیا هیوم و کانت دین طبیعی را می‌پذیرند و اگر پاسخ مثبت است به چه معنا؟این رساله سه بخش اصلی دارد که در پاره‌ی نخست به بررسی آراء هیوم می‌پردازیم. این بررسی را با کتاب تارخ طبیعی دین هیوم می‌آغازیم و سپس با نگاه به کتاب گفتگوهایی درباره‌ی دین طبیعی و پژوهش در بنیان‌های فهم بشر سنجش‌های فلسفی هیوم را درباره برهان‌های نظم و کیهان شناختی و مساله‌ی شر می-نگریم. در آغاز پاره دوم نگاهی به مبانی شناخت‌شناسی کانت و ایده‌آلیسم استعلایی‌اش می‌اندازیم و سپس با توضیح فلسفه‌ی اخلاق و بیان ویژگی‌های خرد عملی کانتی به فلسفه‌ی دین او وارد می‌شویم. در پاره‌ی پایانی به صورتی گذرا برخی همانندی‌ها و ناهمانندی‌های این دو را بیان می‌کنیم.همان‌گونه که در روند نوشتار خواهیم دید شناخت نظری مفاهیم و اثبات عقلانی گزاره‌های فراطبیعی با توجه به مبانی هیوم و کانت ناممکن می‌نماید و این دو نمی‌توانند سخن از شناخت مفاهیم دینی بزنند. البته با این تفاوت که کانت با جدایی بود از نمود گونه‌ای دین طبیعی برای خود می‌سازد که نمایی کاملاً اخلاقی دارد. این رساله تنها آغاز راه بررسی و مقایسه‌ی آراء این فیلسوفان است و هنوز پرسش‌های فراوانی می‌ماند که باید در آینده (البته با نگاه به این رساله) بدان پرداخت.