جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جامعه مدنی در مفهوم متداول امروز جامعه ما، در واقع بیان دیگری از توسعه سیاسی است. آنچه که از طرح جامعه مدنی برمی آید، ایجاد، ایجاد حوزه نهادهای مستقل از دولت در جامعه برای مشارکت و مسئولیت بخش های هرچه بزرگتری از جامعه و بویژه روشنفکران است.جامعه مدنی برسمیت شناخته شدن نقد مستقل روشنفکری در یک جامعه است، پذیرش حداقل لازم از کثرت گرایی برای رشد آزادانه خلاقیت ها و مشارکت های خودجوش است.

در مقاله حاضر برای بحث از جامعه مدنی و رابطه آن با اندیشه دینی و یا تبیین جایگاه جامعه مدنی در اندیشه دینی تبلور یافته در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران خواهیم پرداخت.سخن گفتن از جامعه مدنی و اندیشۀ دینی در کنار یکدیگر مبتنی بر اصلی است که ما آنرا قبلا قید مسلم فرض کرده ایم و آن عبارت است از اینکه بین دو مقوله "جامعۀ مدنی" از حوزۀ اجتماع و سیاست و "اندیشه دینی" از حوزۀ دین و اجتماع ارتباط مستقیمی وجود دارد.

در ادامه سلسله مباحث اخلاقى استاد مصباح يزدى، در اين شماره نيز شرح يكى ديگر از خطبه‌هاى اميرالمؤمنين (عليه السلام) در نهج‌البلاغه که در اینجا مربوط به نفاق است را به محضر اهل معرفت تقديم مى‌داريم. مباحث مطرح عبارتند از: نفاق، بزرگ‌ترين خطر براى جامعه اسلامى، ترفندهاى منافقان براى فريب دادن مردم، لزوم هوشيارى در برابر اقدامات منافقان.

حکم‌رانی خوب الگوی جدیدی برای توسعۀ پایدار انسانی است تا به موجب آن جوامع بتوانند از همۀ توان‌مندی‌های خود در توسعۀ همه‌جانبه استفاده کنند. جامعۀ مدنی مستحکم به هم‌راه دولتی پویا، قوی و توسعه‌خواه می‌تواند زمینه‌های ایجاد حکم‌رانی خوب و در نتیجه توسعۀ همه‌جانبه را با کم‌ترین زیان و آسیب ممکن به پیش ببرد. محققان شش عامل را برای تحقق «حکم‌رانی خوب» لازم دانسته‌اند که عبارت‌اند از: قانون‌گرایی، شفافیت، مسئولیت و پاسخ‌گویی، کارایی و اثربخشی، مشارکت‌طلبی، عدالت‌محوری، فسادستیزی و رفق و مدارا. در همین راستا، در پژوهش حاضر می‌کوشیم تا با کاوش در سیرۀ عملی و نظری امام علی (ع) شاخص‌های حکم‌رانی خوب را با روش توصیفی ـ تحلیلی استخراج کنیم و مورد بررسی و سنجش قرار دهیم.

خاستگاه رشد و تداوم فرهنگ سكولاريسم در اروپاست، به گونه اى كه امروزه وجهه غالب فرهنگ غرب را تشكيل مى دهد. در گستره فراملى، كلان، ملى و فردى مى توان از سكولاريسم بحث كرد. مجموعه مباحث اين بخش در زمينه تبيين مفهوم، روند شكل گيرى و مبانى سكولاريسم است. در اروپا طى سده هاى پس از عصر روشنگرى تحولاتى رخ داد كه منجر به شكل گيرى اين فرهنگ شد. با توجه به انباشت سرمايه ناشى از انقلاب صنعتى و فراورده هاى صنعتى، اين فرهنگ در قرن نوزدهم به استعمار و استثمار روى آورد. در مدتى اندك و به پشتوانه قدرت و توان نظامى و صنعتى، كشورهاى جهان تحت استيلا و نفوذ آن قرار گرفتند. اين تفكر در مواجهه با انديشه دينى حاكم بر جوامع اسلامى پيامدهاى گوناگونى به دنبال داشت. در بسيارى از جوامع، نوعى دوگانگى فرهنگى و در شكل فاجعه آميزتر آن، انقطاع فرهنگى شكل گرفت. امروزه براى برخورد با فرهنگ بيگانه و به عبارت ديگر، اين مهمان ناخوانده، «غرب شناسى» از ضروريات آشكار جامعه ماست. اين نوشته به سهم خود تلاش دارد تا در اين زمينه، پرتوى بر ابهامات موجود بيفكند و راه هايى براى دستيابى به پاسخ پاره اى از اين پرسش ها، كه امروزه براى نسل فرهيخته و فرهنگ دولت مطرح است، نشان دهد. نگارنده معتقد است سكولاريسم در ايران سه فرايند تحولى طى كرده است: نخست، مرحله شكل گيرى سكولاريسم از عصر قاجاريه تا حاكميت رضا شاه؛ دوم، دوران حاكميت سكولاريسم از روى كارآمدن رضا شاه تا پيروزى انقلاب اسلامى؛ سوم، مقطع افول جريان سكولاريسم از دوران انقلاب اسلامى به بعد. در اين بخش، پرسش اساسى اين است كه سكولاريسم چيست؟ فرايند شكل گيرى و مبانى فكرى آن كدام است؟ پاسخ به اين پرسش در گرو تبيين مبانى سه محور اساسى است كه در اين نوشتار، هر يك به منزله يك فصل محسوب مى شوند.

رابطه اسلامو دموکراسی در اندیشه گولن و بازرگان آنچهدر این پایان نامه به آن پرداخت می شود رابطه اسلامو دموکراسی از منظر کلان بحث علم و دین برای رسیدن به تفسیری از نظم سیاسی مدنظر این دو متفکر می باشد در هر کدام از این دو نظم سیاسی برمبنای چهار شاخص غایت نظم سیاسی ، مرجعیت اعمال حاکمیت سیاسی ، محدودیت اعمال حاکمیت و حق اعتراض بر گرفته از کتاب تاریخ تفکر سیاسی به عنوان چهارچوب نظری این پژوهش مورد بحث وبررسی قرار می گیرد هر دو متفکر به نظم سیاسی دموکراتیک اسلامی قائل اند اما نظم سیاسی مد نظر گولن از خلال اصلاح جامعه به ویژه از طریق تبلیغ ، ارشاد ، جهاد و خدمت و نظم سیاسی مد نظر بازرگان از خلال اصلاح جامعه به ویژه از طریقتعاون ، روحیه جمعی وخدمت تحقق خواهد یافت.گولن نظم سیاسی را در رستگاری و تکامل فرد و جامعه با اتکاء به اصل عدالتو بازرگان آن را در تکامل بشری در مسیر حقیقت جویی با اتکاء به اصل آزادی می بیند گولن مرجع اعمال حاکمیت سیاسی را در حاکمیت مردمی منتج از اصل خلافت و امانت در چهارچوب حاکمیت الهی می داند و بازرگان مرجع اعمال حاکمیت سیاسی در حاکمیت خداوند در حکومت مردم با تکیه بر دو اصل شورا و بیعت برای تحقق احکام الهی می داند در حالیکه گولن محدودیت های اعمال حاکمیت سیاسی در چهار چوب کنترل اخلاقی ، نهادی ، قانونیبر مبنای دو اصل عدالت و تقوا و بازرگان نیز آن را در چهارچوب کنترل اخلاقی ، نهادی ، قانونی اما بر مبنای دو اصل آزادی و تقوا بر می شمارند . در شرایطی که گولن چهارچوب حق اعتراض را بر مبنای الگوی اصلاحی و قانونی جهت تضمین حفاظت از جامعه مدنی و حفظ اصل تساهل و کثرت گرایی و بازرگان آن را برمبنای الگوی اصلاحی و قانونی جهت صیانت از جامعه مدنی و حفظ اصل آزادیخواهی و استبداد ستیزی ترسیم می کند.آنچهمی توان در مقام مقایسه تفکر این دو اندیشمند گفت این است که هردو متفکر از رهگذر رابطه سه گانه انسان،طبیعت ،خدا سعی در تبیین روند تکاملی انسان به سمت رستگاری دنیا وآخرت دارند. ضمن اینکه انسان محور این تکامل می باشد و نظم سیاسی بایستی انعکاسی از تکامل انسان و به تبع آن جامعه باشد با این تفاوت که در بازرگان طبیعت انعکاسی از توحید است ولی طبیعت در اندیشه گولن انعکاسی از عشق و محبت خداوندی است به گونه ای که در این رابطه سه گانه به منطق دیاکلتیک هگلی نزدیک می شوند که در آن انسان به عنوان سوژه از طریق طبیعت به عنوان ابژه به خداوند واصل می شوند اما برخلاف هگل تجلی روح خدا دولت نمی باشد بلکه انسان تجلی گر روح خداست .در اندیشه بازرگان آزادی و تقوا که مبنای محدودیت اعمال حاکمیت می باشند در اثر وسعتی که تقوا به آزادی می دهد در نهایت در یک رابطه ذاتی به هم می پیوندند واز این رهگذر از مفهوم آزادی منفی(رهایی از اسارت) به آزادی مثبت به معنی امکان تحقق اراده انسان در عالم می رسیم اما در اندیشه گولن دو مفهوم آزادی و تقوا مبنای محدودیت اعمال حاکمیت می باشند که در نهایت در یک رابطه ذاتی بهم می پیوندند که مفهوم عدالت به معنای کنترل بیرونی بر رفتار انسانی در راستای قانون به مفهومی اخلاقی به معنای کنترل درونی ناشی از وجدان تبدیل می شود.هر دو متفکر روایتیاصلاح گرایانه از حق اعتراض دارند و برای دستیابی به اهداف مورد نظر خود که همان تغییر کارکرد ی و رفتاری سیستم است نه تغییر ساختاری سیستم تلاش می کنند ودر این راستا اصلاحات خود را در قالب فرهنگی از پایین به بالا دنبال می کند با این تفاوت که گولن بر خلاف بازرگان جنبشی مداراگونه به صورت نرم وحتی از طریق مبارزه منفی در جهت تغییررفتاری نظم سیاسی در جهت مطلوب می باشد.

مردم سالاری دینی اصطلاح تازه ای در گفتمان سیاسی دنیاست که در بستر مبانی سیاسی اسلام و متأثر از آموزه های نبوی و علوی روییده و بر آن است تا ضمن پاسداشت حقوق مردم در حوزه سیاست و اداره امور جامعه و پرهیز از الگوهای حکومتی استبدادی، اصول و مبانی ارزشی را متجلی سازد. بدین ترتیب، نظام اسلامی از الگوهای سکولار غربی متمایز می شود. نوشتار حاضر به روش مطالعه اسنادی ـ تحلیلی، درصدد تبیین دیدگاه آیت اللّه مصباح در خصوص مردم سالاری دینی است. یافته پژوهش به این موضوع تکیه دارد که مردم سالاری دینی بر رضایت مردم، ارزش مداری، حق مداری و قانون گرایی استوار است. مردم سالاری دینی در چارچوب اصول و ارزش های اسلامی معنا و مفهوم می یابد. مردم سالاری دینی به دنبال این است که خواست مردم متوجه تحقق و تحکم مبانی و اهداف عالی دین باشد و چنان نیست که بر نفی و یا تضعیف آن تعلق گیرد. در این صورت مردم سالاری محتوای ارزشی خود را از دست داده، اطلاق وصف دینی بر آن صحیح نخواهد بود.

بیش از یک قرن است که مباحث مربوط به قانون گرایی، نهادهای مدنی و استقرار جامعه مدنی در کشور ایران مطرح است. در این مدت تحقیقات، مقالات، سمینارها و مطالعات زیادی در این خصوص صورت گرفته، اما آنچه در عمل جامعه شاهد آن بوده، عدم استقرار روابط، مناسبات و نهادهای مدنی بوده است. سؤال این است: موانع اسقرار این فرآیند در کشور کدامند؟ در پاسخ، می توان از استبداد داخلی، نفوذ خارجی، نقش نخبگان و سایر عوامل نام برد. از این میان، مقاله حاضر نقش نخبگان و تأثیر مثبت یا منفی آنان در استقرار جامعه مدنی را مورد بررسی قرار می دهد.

یکی از مباحث مهم در جامعه ما بحث جامعه مدنی است. دیدگاه اندیشه های دین موجود در جامعه، درباره جامعه مدنی چیست؟ در این باره دو اندیشه دینی سنتی‏‎‎‏ و نوگرا مشخص و تعریف شده اند که دیدگاه آنها درباره جامعه مدنی با هم متفاوت است. اندیشه دینی سنتی، جامعه مدنی را که با زمینه های فرهنگی و ارزشهای تمدنی غربی شکل گرفته است با ارزشهای دینی قابل جمع نمی داند. اما اندیشه دینی نوگرا اموری مانند فرهنگ سازی، تمدن سازی و ... را امری غیرایدئولوژیک و بشری دانسته و جامعه مدنی را به عنوان دستاورد عقلانی بشر با ارزشهای دینی قابل جمع می داند.در این پژوهش به دو مولفه مهم جامعه مدنی یعنی تکثرگرایی فرهنگی (دینی) و تکثرگرایی اجتماعی (سیاسی) توجه شده است که در تکثرگرایی دینی دیدگاه دو اندیشه دینی سنتی و نوگرا درباره تکثرگرایی بین ادیان الهی و تکثرگرایی بین مذاهب اسلامی و تکثرگرایی درون مذهبی تشریح شده است.طرفداران اندیشه دینی سنتی تکثرگرایی بین ادیان الهی وتکثرگرایی بین مذاهب اسلامی را نمی پذیرند و تکثرگرایی درون مذهبی را در محدوده مسائل اعتقادی فرعی و ظنی و همینطور احکام فقهی می پذیرند. طرفداران اندیشه دین نوگرا به دنبال تکثرگرایی در عرصه های مختلف هستند.در تکثرگرایی سیاسی دیدگاه دو اندیشه دینی سنتی و نوگرا درباره شاخصه های مختلف آن مانند امکان جابجایی قدرت، وجود احزاب سیاسی و آزادی (آزادی، قلم، بیان، مطبوعات و ...) مورد بررسی قرار گرفته است که طرفداران اندیشه دینی سنتی، جابجایی قدرت و احزاب سیاسی را نپذیرفته و رای مردم در نظر انها نقش کارآمدی برای نظام سیاسی دارد. ولی آزدی را در چارچوب ارزشهای دینی تاکید می کنند. طرفداران اندیشه دین نوگرا به شاخصه های مختلف تکثرگرایی سیاسی تاکید کرده و با تاکید بر رای مردم بدنبال حکومت دموکراتیک دینی هستند.ازدیدگاه اندیشه سنتی جامعه مدنی با ارزشهای دینی سازگاری ندارد. اما بر طبق نظر اندیشه دین نوگرا جامعه مدنی یکی از دستاوردهای عقلانی بشر بوده و با دین هم سازگاری دارد.در خلال این مباحث برای روشن شدن زوایای بحث و طرح دیدگاههای دیگر به دیدگاه برخی اندیشمندان دینی از جمله مرحوم مرتضی مطهری، اشاره شده است که در عین اختلاف نظر با دیدگاههای اندیشه سنتی و نوگرا در برخی موارد، افکار و اندیشه های آنان با جامعه مدنی مطابقت دارد.

تفسیرهای متعدد و گاه متناقضی از اندیشه‌های روسو وجود دارد، برخی او را در زمرۀ روشنگران قرار می‌دهند و برخی دیگر منتقد روشنگری. روسو فرزند عصر روشنگری بود و بی‌شک مهم‌ترین عناصر تفکر این دوره در اندیشۀ او نمایان است. با وجود این، وی به مخالفت با برخی از مشخصه‌های روشنگری برخاست. او در عصری که خرد به عنوان تنها راهنمای انسان مطرح بود، به مبارزه با خردگرایی پرداخت. دغدغۀ اصلی وی انسان است، اما انسانی که آزاد است و این آزادی از دارایی‌های او محسوب می‌شود. روسو بزرگ‌ترین خطر را در فرهنگ عقلی روشنگری، که به منزلۀ اوج انسانیت پذیرفته شده بود، می‌دید. از این جهت او درمقابل متفکران خردگرای عصر روشنگری قرار می‌گیرد. در نظر وی، محتوای این فرهنگ، سرچشمه‌های آغازین و وضع کنونی آن، همگی بی‌تردید گواه این هستند که این فرهنگ، صرفاً بر شهوت قدرت و جاه‌طلبی بنا شده و فاقد هرگونه انگیزۀ اخلاقی است. از این رو، روسو از اعتقاد ایشان مبنی بر اینکه پیشرفت علم و هنر سبب اصلاح و تعالی بشر می‌شود، انتقاد می‌کند. روسو، برای رهایی از این تباهی، به مهم‌ترین بخش نظریه‌اش که شرح وضع طبیعی و چگونگی انتقال از وضع طبیعی به جامعۀ مدنی است، می‌پردازد و تنها راه رستگاری انسان را پاکدلی و پیروی از احساسات والا می داند. در پژوهش حاضر به بررسی مبانی روشنگری در اندیشۀ روسو می‌پردازیم و آنچه را که موجب همانندی اندیشۀ وی با دیدگاه روشنگران یا سبب مخالفتش با آرای ایشان شده است، بررسی می‌کنیم.