جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سقوط امپراتوری ساسانی و ورود مسلمانان عرب به ایران، سبب اختلاط طبقات مختلف جامعۀ ایرانی با جامعۀ اسلامی گردید. یکی از این طبقات مهم، دبیران اند که حامل رسوم و سنت های سرزمین خود خاصّه در زمینۀ امور اداری و نهادهای سازمانی و حکومتی بودند. با نفوذ ایرانیان در دستگاه خلافت عباسی، خلفای آن سلسله، از آداب و سنن ایرانی الگو گرفته و آن را در ادارۀ حکومت خود به کار بستند. از این رو موالی و ایرانیان نو مسلمان در رأس تشکیلات اداری و سازمان دولت عباسی قرار گرفتند. آنان که در دورۀ اموی فعالیت خود را در تشکیلات حکومتی آغاز کرده بودند، در دوران عباسی، جایگاه ویژه ای در ادارۀ حکومت به دست آوردند. در حقیقت، حرکتی که موالی ایرانی با عنوان کتّاب در دورۀ اموی آغاز کرده بودند، با روی کار آمدن خاندان های دیوانی در عهد عباسی ادامه یافت. شکل گیری منصب وزارت، تأکید بر همسانی دین و دولت و در نهایت انتقال وظایف و اختیارات وزراء به کتّاب، از تحولات و دگرگونی های منصب کتابت در دورۀ عباسی بود. این پژوهش بر آن است تا بر اساس روش توصیفی - تحلیلی و به استناد منابع و مآخذ تاریخی فرایند حضور کاتبان را در تشکیلات اداری عباسیان بررسی کرده و نقش آنان را در تحوّل و تطوّر نظام اداری آن دولت بیان نماید.

بررسی متون تاریخ نگاری اسلامی، می تواند به عنوان مسیری برای فهم شیوه تفکر مسلمانان درباره گذشته در سده های نخست اسلامی تلقی شود. برای این امر می توان با انتخاب رویکرد نظری تفسیرگرایی و ره یافت معناکاوی، منظری متفاوت به این متون داشت. بر این مبنای نظری، داده های مولفان این متون، «گزارشی از واقعه» بر مبنای تفسیر و درک آن ها از رویدادهای گذشته است که در قالب «گزارش واقعه» - با ادعای برابری با عینیت رویداد - به مخاطب منتقل می شود. بر این اساس، شیوه گزارش دادن آن ها از رویدادهای گذشته، نشان دهنده نظام ارزشی و باورهای ایشان و آن مقوله ای است که به یک معنا ایدئولوژی مورخ نامیده می شود. بدین ترتیب، این نگاه ایدئولوژیک از گذشته، تصویری خاص و معنایی ویژه از آن را به مخاطب منتقل می کند و تاریخ گذشته در این بازنمایی/بازسازی، معنایی دیگر به خود می گیرد. این عمل – آگاهانه یا غیر آگاهانه – بر اساس درک ضرورت و نیازهایی در زمانه و زمینه ای که مورخ در آن قرار دارد، انجام می شود. بدین سان، با بازشناسی معنا و مضمون بازنمایی مورخ از گذشته، می توان به درک دشواره/مساله وی نزدیک شد،که محرک او برای مراجعه به تاریخ و نگارش آن بر اساس نگرش و روش معینی بوده است. از آن جا که هر مورخ، متعلق به یک بافت فکری و نیروهای اجتماعی باورمند به آن است، بنابراین، منافع و باورهای عقیدتی/سیاسی آن نیروها نیز در بازنمایی گذشته در نظر گرفته می شود. بنابراین، تاریخ از منظر روایتی که نیروهای اجتماعی از گذشته دارند، بازخوانی و بازنمایی می گردد.در این مقاله، کتاب تاریخ خلیفه بن خیاط، به عنوان نخستین نمونه تاریخ عمومی اسلام، بر اساس این رویکرد بررسی می شود. یافته های مقاله نشان می دهد، ابن خیاط بر مبنای شیوه تفکر اهل حدیث به تاریخ گذشته خلافت اسلامی نگریسته و به همین دلیل به حاشیه رانی، غیریت سازی و طرد خوارج، ایرانیان و ترکان در تاریخ خلافت پرداخته و هویت عربی/اسلامی و اقتدارگرایی خلافت اسلامی را برجسته ساخته است.

اين نوشتار به مساله انحطاط دولت عباسيان در آغاز سده چهارم هجری قمری می پردازد که با تصرف بغداد به دست معزالدوله (334ه‍.ق) به نهايت خود رسيد. يکي از مراحل مهم در روند انحطاط اقتدار سياسي - نظامي اين دولت، در زمان مقتدرباله روي داد و آن، بر هم خوردن تعادل و توازن ميان اجزاي نظام عباسی بود. در اين نوشتار با ايجاد پيوند ميان سطوح تحليلی زمان مند (تاريخی) و هم زمانی (ساختاری)، عوامل و زمينه هايی که به مختل شدن کارايی نظام سياسی عباسيان انجاميد، در سه سطح زمان تاريخی تشريح می شوند. تمرکز اين نوشتار بر مرحله هايی از فرايند پيش گفته است که در دوره خلافت مقتدر روی داد. به عنوان نتيجه می توان گفت تنگناهای اقتصادی ای که عوامل آن در درازمدت شکل گرفت و تداوم يافت، به همراه تحول در ساختارهای نظامی و اداری، سرانجام به ايجاد بحران انجاميد. عدم کارامدی ديوان سالاری، و عدم توانمندی کنش گران غيرنظامی در مهار کردن آن، منجر به بر هم خوردن تعادل و توازن ميان اجزای نظام حکومتی عباسيان، و نهايتا ناکارامدی آن در رويارويی با چالش های پيشِ رو منتهی گرديد. اين امر راه را برای دخالت گسترده نظامی پيشگان و ايفای نقش فعال از سوی آنان گشود.

هدف اصلی این نوشتار، بررسی بینش و روش تاریخ‌نگاری ا‌بن‌طقطقی در کتاب تاریخ فخری است. این روش‌شناسی ما را با یکی از الگوهای تاریخ‌نگاری روشمندِ متکی بر پشتوانه‌های نظری و مبرا از اغراض و تعصب‌ها آشنا می‌سازد. ا‌بن‌طقطقی از کسانی است که گرایش به دادن قاعده در تاریخ دارد. نگرش او در آغازین فصل کتابش، نگاه فیلسوف تاریخ است. آوردن براهین و استدلال‌های تاریخی در این فصل و بهره‌گیری از آن‌ها هنگام ذکر وقایع، نشان‌دهنده منطق‌یابی او در تاریخ است. در پیدایی و نگارش تاریخ فخری، اوضاع اجتماعی و بستر سیاسی فرهنگی زمانه تاثیرگذار بوده؛ اما شرط کافی به‌شمار نیامده؛ بلکه کنار این عامل، قریحه نویسنده، گرایش‌های فردی و خلاقیت ذهنی وی نیز نقشی کارساز دانسته است. بررسی این مطلب، مستلزم پژوهشی مستقل آن هم با رویکرد روان‌شناسی اجتماعی است که این بررسی مجال دیگری می‌طلبد.

با ظهور شاه اسماعیل صفوی و تأسیس حکومت صفویه، در ایران و ایجاد حکومتی متمرکز بر اساس عقاید شیعی، شریعتنامه نویسی بار دیگر مورد توجه قرار گرفت. یکی از افرادی که برای مقابله با صفویان اندیشه تجدید خلافت و جمع کردن آن با سلطنت مطلقه را در قالب شریعتنامه نویسی مورد توجه قرار داد، فضل بن روزبهان خنجی است. مقاله حاضر به بررسی آرا و نظریات وی در این زمینه در دو دوره از زندگی اش، یعنی در عصر آق قوینلوها و پس از ظهور صفویه در دربار خوانین ازبک در ماوراء النهر، پرداخته و او را به عنوان آخرین میراث دار شریعتنامه نویسی که این جریان را به انحطاط کشیده معرفی کرده است.