جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان­شناسی در شاخۀ نوپای روانشناسی، ذیل عنوان «نظریه­های شخصیت» توانسته ­است در عرصۀ مطالعات رفتاری و ارتباط متقابل افراد کارآمد باشد. ضرورت تبیین و تحلیل ماهیت حقیقی انسان در حوزۀ «بود» - برخلاف نظریه­های شخصیت روانشناختی که عموماً به شناسایی ماهیت انسان در حوزۀ «نمود» می­پردازند- موجب شد این مقاله بر اساس آراء انسان­شناسانۀ صدرا و با نگاهی به نظریۀ صفات آلپورت که خود یکی از پیشتازان رویکرد صفات است، با روش توصیفی- تحلیلی سامان ­یابد. رویکرد فردنگرانۀ مبتنی بر صفات، شاخصۀ اصلی نظریۀ شخصیت آلپورت و ملاصدرا ست؛ بنیاد شخصیت در هر دو نظریه بر عمیق­ترین ویژگی­های فرد نهاده شده­است که این ویژگی­ها در نگاه آلپورت به صفات بنیادی، مرکزی و پیرامونی- بدون بیان چرایی پیدایش آنها و رشد شخصیت بر اساس این صفات- تقسیم می­شوند؛ حال آن که در تحلیلِ متون فلسفیِ ملاصدرا، کیفیت پیدایشِ این صفات و چراییِ تأثیر آنها در ساختار شخصیت و به تبع آن رفتار آدمی تبیین شده است. «خود» یا نفس نیز برخلاف مفهوم انتزاعیِ آن در نگرش آلپورت، در نظام صدرایی امری حقیقی و وجودی است. به طوریکه پویایی و وحدت شخصیت آلپورتی به واسطۀ قاعدۀ «اتحاد عالم و معلوم» و «حرکت جوهری ارادی» قابل تبیین و توجیه عقلانی است.

میشل فوکو (1984-1926) فیلسوف پست مدرن فرانسوی در آثار مختلف خود به تامل در ماهیت فلسفه و مناسبات آن با تجدد پرداخته است. این مقاله با توجه به طرح مناقشات معاصر در باب سرشت و سرنوشت فلسفه که ذیل ادبیات «متافلسفه» از دهه 1970 به این سو مطرح شده است و با مراجعه به آثار کلیدی فوکو هم‌چون نظم اشیاء، دیرینه‌شناسی دانش، تاریخ جنسیت، قدرت- دانش به بازخوانی مناسباتِ فهم فوکویی از فلسفه (متافلسفه فوکو) در پیوند با خوانشی که وی از اومانیسم به مثابه بنیاد تجدد دارد می‌پردازد. آن‌چه در آرای فوکو به منزله حلقه وصل متافلسفه و تجدد است کوشش نظری وی در بسط و تعمیق ادبیات فکری «ضد اومانیسم» در سنت فلسفه قاره‌ای می‌باشد.

کتاب تاریخ فلسفه اسلامی حدود یک ربع قرن پیش از این، با ویرایش دو چهره سرشناس در زمینه فلسفه اسلامی یعنی سید حسین نصر و اولیور لیمن، از سوی انتشارات راتلج (Routledge) منتشر شد. جمعی از پژوهشگران در نگارش اثر به زبان انگلیسی دخیل بوده‌‌اند؛ در ترجمه فارسی اثر نیز پژوهشگران و استادانی حضور داشته و همه اثر در پنج جلد از سوی انتشارات حکمت طی سال­های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۸ به چاپ رسیده است. موضوع این نوشته بررسی موردی ترجمه فارسی دو فصل از جلد نخست است؛ منظور فصل­‌های یازدهم و دوازدهم است که به ترتیب به گزارش فیلسوف عرب یعنی کِندی و ابونصر فارابی می‌پردازند. مترجم فارسی هر دو فصل نامبرده استاد فلسفه، روح‌الله عالمی است. در این بررسی پس از بیان مسأله و معرفی اثر (اعم از اصل انگلیسی و ترجمه فارسی)، روی ترجمه فارسی دو فصل کِندی و فارابی، متمرکز شده و کوشیده‌­ایم موارد گوناگونی از ایراد­های ویرایشی و محتوائی آن­ها را گزارش کنیم. در ادامه به تحلیل و نتیجه‌گیری پرداخته‌ایم. به طور کوتاه می‌­توان گفت، مترجم در ترجمه فارسی دچار برخی سهوهای جدّی شده است. سهوهایی که البته می‌­توانست بسی کمتر باشد. ریشه‌های امر بیشتر عبارتند از دقت نکردن در معانی برخی اصطلاحات یا عبارت­ها، عدم تخصص در موضوع بحث و مراجعه نکردن به متون اصلی مربوطه (در اینجا متون خود کِندی و فارابی)، بهره نگرفتن ناشر از ویرایش علمی برای بررسی صوری و محتوائی ترجمه فارسی جلد نخست. نشر چنین آثاری با کیفیت محتوائی مخدوش، نشان می‌دهد که کار فکری و فرهنگی چه بسا از سوی خود ما که بدین امور می‌پردازیم، کم­ارزش گرفته می‌شود! و سپس همین آفت فکری، به سطح جامعه نیز سرایت می­‌‌یابد. امیدواریم نوشته‌­هائی از این دست که به بررسی انتقادی پرداخته است، جدّی گرفته شده و برخی از کسانی را که مستقیم یا غیرمستقیم عهده‌­دار فعالیت­‌های فکری - فرهنگی‌اند، بکار آید. باشد که از این راه و مانند آن، شأن و وضع تألیف و ترجمه متون فلسفی نسبت به وضع کنونی، اندکی بهبود یابد.

واقع­گرایی علمی همواره با انتقادات مستمری از سوی پادواقع­گرایان روبه­رو بوده است. استدلال «بدیل­های تصور نشده» کایل استنفورد را می­توان نسخه متأخر و دردسرساز این چالش­ها دانست. در این مقاله ابتدا اجمالاً اشاره­ای به واقع­گرایی علمی و برهان­های مؤید آن خواهیم داشت. سپس اصلی­ترین چالش­هایی را که واقع­گرایی علمی با آن مواجه بوده است، برخواهیم شمرد. در ادامه نگاهی به استدلال استنفورد می­اندازیم و بررسی می­کنیم که چگونه برای واقع­گرایی چالش به وجود می­آورد و همچنین پاسخ­های واقع­گرایانه مطرح شده به چالش مذکور را توصیف خواهیم کرد. همچنین خواهیم کوشید از نگاه واقع­گرایی انتقادی روی بسکار توضیح دهیم که چگونه نگاه لایه­مند همزمان به جهان و نظریه­های علمی می­تواند ضمن ممکن دانستن دستیابی به شناخت واقعیت از خلال فعالیت علمی، اساس استدلال پادواقع گرایانه استنفورد را سست کند.

عشق از معدود مباحث مشترکِ موثر در فلسفه‌‌،‌‌ هنر‌‌،‌‌ عرفان می‌باشد. می­توان باور داشت بزرگ‌ترین فیلسوف یونان که به جد و وسیع در مورد عشق سخن گفت افلاطون است. نگاه او نه تنها بر فلسفه جهان غرب‌‌،‌‌ بلکه بر فلسفه اسلامی نیز تأثیر مستقیم نهاد. در فلسفه‌ اسلامی نیز عشق‌‌،‌‌ در آثار سهروردی نقش محوری دارد. آنها نقش معرفت‌شناسانه نیز به عشق داده‌اند. اهمیت دیگر این موضوع از این وجه است که عشق در دین و اندیشه‌ غرب و شرق توسط هر دو فیلسوف بسیار وارد گشته و ایفای نقش نموده است. هر دو فیلسوف شهر مطلوبی ارائه نموده‌اند که بدون درک مفاهیمی نظیر عشق‌‌،‌‌ قابل تصور و درک درست نیستند. از سویی دیگر‌‌،‌‌ بخش قابل توجهی از عشق‌ورزی‌های کنونی مسیری انحرافی سپری نموده و موجب فاصله زیاد شهرهای کنونی و شهر مطلوب در منزلت انسان شده که ارائه الگویی صحیح را می‌طلبد. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی بر آن است تا روشن نماید افلاطون و سهروردی در مبحث عشق به چه می‌اندیشیدند‌‌،‌‌ چگونه می‌اندیشیدند‌‌،‌‌ چه نتیجه می‌گیرند و عشق‌ورزی در شهر مطلوب آنان چگونه است و چه اشتراکات و تفاوت‌هایی دارد؟

مقاله حاضر تلاش کرده است تا از طریق مواجهۀ اندیشۀ هانا آرنت و میشل فوکو به بازاندیشی و بازنگری رادیکال و ریشه‌­ای از مفاهیم قدرت، مقاومت و سوبژکتیویته بپردازد. در وهلة نخست ممکن است تصور شود که اندیشۀ این دو متفکر بنا بر مبانی فلسفی و نظری متفاوتی که دارند، نه همسو با یکدیگر، بلکه در تقابل باشند و از همین منظر احتمال هرگونه گفتگو غیرممکن فرض شود؛ اما مدعای اصلی مقاله رهیافتی غیر از این است و بر همین اساس نه تنها زمینه‌ها و مبانی مشترکی در ساخت­‌گشایی قدرت و به تبع آن بازاندیشی مفاهیم سوبژکتیویته و عاملیت انسانی در اندیشة این دو متفکر وجود دارد، بلکه باید برخی از نتایج مهم آرای سیاسی آن­ها را همسو و مکمل هم دانست که نه تنها به تعمیق و توسعۀ اندیشة یکدیگر، بلکه به خلق رویکردهای جدیدی در عرصة سیاست یاری می‌رسانند. بدین­‌ترتیب، پرسش‌­­های راهبر نوشتار حاضر عبارتند از: ساخت­‌گشایی از قدرت در اندیشة آرنت و فوکو چه عاملیت و کارگزاری به سوژۀ معاصر خواهد بخشید؟ چگونه قدرت به جولانگاه مقاومت بدل و هم‌زمان امکان­‌های نوینی به سوی سوژه گشوده می­‌شود؟ یافتۀ اصلی نوشتار حاضر این است که قدرت در اندیشۀ متفکران مذکور برخلاف خوانش‌­های سنتی و مدرن، مفهومی مثبت، خلاق و مولد است و بر پایۀ همین مفروضات در بطنِ خود مقاومت و شیوه‌­های جدیدی از مبارزه و ایستادگی را برای سوژه به همراه دارد. اگرچه باید انتظار داشت که به دلیل تفوق امر سیاسی یا امر اجتماعی در اندیشة این دو، تفسیرشان از مقاومت، عاملیت و حتی قدرت متفاوت از یکدیگر باشد.

کانون بحث هرمنوتیک فلسفیِ گادامر مسئله فهم و به‌نحو دقیق‌تر، نحوۀ رخدادِ فهم در مواجهۀ ما با جهان همچون یک «متن» است. گادامر درصدد پدیدارشناسیِ فهم، بیان شرایطِ امکانِ فهم و چگونگیِ رخ‌ دادنِ آن است. ادعای تحریک‌برانگیز او این است که «هرگونه» مواجهۀ ما با جهان، که از آن به فهم (یا تفسیر) تعبیر می‌کنیم، با وساطت زبان انجام می‌شود. فرایند تفسیر همانا فهمِ زبانیِ ما از جهان است. جهانشمولیِ این درک زبانی از جهان تا آنجاست که حتی در مواقعی که به‌ظاهر زبان «تعلیق» می‌شود، باز برای بحث از این نارسایی ناچاریم که به خود زبان پناه ببریم. این یکی از ابعاد «رازآلودِ» زبانمندی آدمی است. بُعد دیگر به این واقعیت بازمی‌گردد که زبان همانند جهان هیچ‌گاه به‌طور کامل تن به «عینیت‌بخشی» نمی‌دهد و به‌مث5ابه یک کلِ یکپارچه به آگاهی ما داده نمی‌شود، چراکه خودش شرط هرگونه آگاهی و فهم است. پرسش‌هایی که محور بحث این نوشتار را تشکیل می‌دهند، بدین قرار است: آیا گادامر با تأکید بر درهم‌تنیدگیِ زبان و فهم (زبانمندی فهم)، صرفاً می‌کوشد همان ادعای دیرینه در باب نسبت زبان و تفکر را به ما یادآوری کند، یا ادعایِ بنیادی‌تری در ذهن دارد؟ آیا او با تمرکز بر زبانمندی ذاتیِ فهم آدمی می‌خواهد ناکرانمندی مرزهای زبان را به ما گوشزد ‌کند یا بر مرزها و محدودیت‌های آن تأکید دارد؟ نهایتاً اینکه این ناسازگاری ظاهری در عبارات گادامر را چگونه می‌توان حل کرد که یک‌بار فهمِ زبانی و ویژگی زبانمندی را به خود انسان هنگام مواجهه با جهان نسبت می‌دهد و یک‌بار به‌شیوۀ پدیدارشناختی، زبان را «زبانِ خود چیزها» می‌داند؟ ما در طی این نوشتار، ضمن روشن‌نمودنِ دلالت زبان و فهم و نسبت آنها با هم نزد گادامر، کوشیده‌ایم به پرسش‌های مذکور به‌نحو ضمنی پاسخ دهیم با تأکید بر اینکه مقصود گادامر از زبانمندی به صرف به قالب کلمات درآوردنِ (به ‌بیان‌درآوردن) تجربه‌ها محدود نمی‌شود، بلکه این امر تنها نمود بیرونی و انضمامیِ بُعد زبانمندیِ فهم ما را شامل می‌شود.

موضوع این تحقیق، بررسی و تحلیل صلح بنیادین است که در پرتو مواجهه با «دیگری» در نهاد سوژه امپریالیست رخ می‌دهد. لویناس سوژه‌ای را به نمایش می‌گذارد که در راستای بنیان بهشتی زمینی خواسته‌هایش را بر جهان تحمیل نموده و به بلعیدن اغیار و فروکاستن آنها به خویش سرگرم است. سوژه خودکامه که هویتش را با خشونت و در ارتباط با اغیار شکل داده، با «دیگری» مواجه می­شود که در برابر تمامیت‌خواهی او مقاومت می‌کند. ایده لویناس جهت پایان خشونت، ریشه در سوبژکتیویته‌ای دارد که غیرقابل فروکاست به آگاهی است و مسئولیتی نامتناهی بر سوژه تحمیل می­‌کند. مواجهه با چهره «دیگری» از ابتدا صلح‌آمیز است. چهره، با متنبه ساختن سوژه برای صلح و همبستگی، او را بر انجام وظیفه‌ بر می‌انگیزد و پیش از هر پرسش و انتخاب، سوژه را شخصا مسئول صلح با «دیگری» می­‌کند؛ مسئولیتی که پیش از این در آن مستقر شده‌ است و نمی­تواند خود را از آن کنار بکشد. صلح موردنظر لویناس صلح بنیادین، اصیل و فراتر از صلح و جنگ متعارف است.

آلستون با تمایز دو دیدگاه توجیهی تجربه حسی؛ یعنی دیدگاه توجیهی مستقیم و غیر مستقیم بر این باور است که تجربه حسی متعلقات خودش را به صورت مستقیم توجیه می‌کند؛ یعنی در تجربه حسی ما مستقیما با عین خارجی در ارتباطیم. آلستون به تبع تجربه حسی، تجربه دینی را نیز از همین سنخ می‌داند و در نتیجه بر این باور است تجربه دینی نیز مستقیم متعلق خودش را توجیه‌پذیر می‌کند. با توجه به دیدگاه آلستون در باب توجیه‌پذیری تجربه حسی و تجربه دینی، چه اشکالات و مناقشاتی در این زمینه مطرح است؟ از دیدگاه آلستون با توجه به تشابهات موجود میان ادراک حسی و ادراک دینی، تجربه حسی و تجربه دینی هر دو از یک ماهیت در نقش معرفتی و توجیهی خودشان برخوردارند، اما در این زمینه مناقشاتی مطرح شده است که به آنها پاسخ داده شده است، مناقشاتی مانند: تجربه حسی نمی‌تواند هیچ باوری را به طور مستقیم توجیه کند. بنا بر نظریه پدیدار، تجربه‌های حسی ما برخی باورهای ما را به طور مستقیم توجیه می‌کند. کسی که قبلا هیچ گونه تجربه‌ای از خداوند نداشته است، چگونه می‌فهمد که متعلق ادراک او خداوند است؟