جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ژیل دلوز (Gilles Deleuze)، فیلسوف برجستۀ پست‌مدرن، در دو اثر سینماییِ خود، سینما 1: تصویر-حرکت و سینما 2: تصویر-زمان، روایت ژرف و منحصربه‌فردی از نسبت میان فلسفه و سینما ارائه می‌کند، که به نظر می‌رسد از نظریۀ فیلم متعارف فراتر می‌رود. همین ایدۀ پیوند درونی میان تصویر و واقعیت، یا سینما و هستی‌شناسیِ تصویر است که میان دیدگاه‌های او و رویکردهای متعارف نظری-سینمایی فاصلۀ زیادی ایجاد می‌کند. تصادفی نیست که فلسفۀ او با اولویت وانمایی و تصویر در پروژه‌ای به نام «افلاطون‌گرایی وارونه» آغاز می‌شود. در این مقاله، با ترسیم تفکر سینمایی دلوز، اهمیت خاص آن را در جریان نقد فیلم و حتی در تفکر فلسفی نشان می‌دهیم، و به تحلیل این مسئله می‌پردازیم که دلوز چگونه سینما را شکلی از فلسفه‌ورزی (و بالعکس) تلقی می‌کند و چگونه این دو حوزه می‌توانند مرزهای یکدیگر را تغییر داده، بسط دهند؛ در عین حال، در این پژوهش می‌کوشیم قوت‌ها و محدودیت‌های رویکرد او را از منظر نوعی نخبه‌گرایی که در کتاب‌های او دیده می‌شود، بررسی ­کنیم. فهم تفکر سینمایی دلوز به ما اجازه می‌دهد که در مضامین سفت و سخت تفکر سنتی بازاندیشی کنیم و حتی پویایی متقابل و پیوند تفکر با پدیده‌های مدرنی مانند سینما را به عنوان زمینه‌ای که با حرکت، زمان و تصویر کار می‌کند، تشخیص دهیم.

هدف مقاله حاضر شرحِ افعال و عملکردهای تخیل از وجه هستی‌شناختی در نظر دلوز با تکیه به آثار پیش‌نقدی و نقدی کانت است. مفروض اینکه عملکردهای تخیل، در تفکر دلوز از رهگذرِ قوه صورتبخش در تفکرپیشانقدی، فعالیت سنتز و شاکله در نقد اول و نیز تولید و تکوین در امر والا و سمبولیسم در نقدسوم وضوح می‌یابد. دلوز با یک سری تأکید، سنتزهای سه‌گانه‌ی تفاوت و تکرار را بر شالوده‌ی فعل و عملکردهای تخیل کانتی استوار می‌کند. در سنتزهای کانتی به کثرات در یک زمان و مکان نظم بخشیده می‌شود. شاکله به عنوان تعین زمانی، سنتزهایی را تحت سلطه فاهمه انجام می‌دهد و به داده‌های حسی فرم می‌دهد. در دو وضعیت امر والا و نمادسازی، تخیل با فعل تولید و عملکرد تکوین با قوام‌بخشی به هماهنگی قوا می‌پردازد. سنتز زمانمند اول دلوز با تمرکز بر سنتز دریافت کانتی، متعلق به اکنون، عادت و مبتنی بر فعل انقباض است. در سنتز زمانمند دومِ دلوز، به‌موازات امر والا و تکوین شاکله‌ی کانتی، گذشته ناب، در قالب طرح پرسشی که برهم‌زننده‌ی زنجیره‌ متوالی اکنون است، تکوین می‌یابد. در سنتز سه مرحله‌ای سوم بعد از دو وقفه، فرم ناب زمان تکوین پیدا می‌کندکه با مراحل سمبولیسم و بن‌بست شاکله‌ی کانتی همخوان است. نتیجه اینکه سنتزهای زمانمند دلوزی در تفاوت و تکرار، مبتنی کنش، فعل و عمل تخیل کانتی در وضعیت‌های مختلف است.