جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل فعال بعد از ارسطو به بحث محوری فلسفه تبدیل شد و تفاسیر گوناگونی در عالم اندیشه - چه سنت غربی و چه در سنت اسلامی- به خود گرفت. عقل فعال در میان فلاسفه اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار است و تقریبا نقش آن در تمام پیکرۀ اندیشۀ فلسفی ظاهر و آشکار است. زیرا فلاسفه از آن هم در معرفت شناسی بحث می‌کنند و هم در وجود شناسی به آن می‌پردازند. مهم‌ترین تفسیری که در این‌باره در عالم اسلام همه‌گیر شد، رهیافت افلوطینی به این مسأله است به طور مثال عقل فعال در اندیشه ابن‌سینا و ملاصدرا، جایگاهی مشابه عقل در دیدگاه افلوطین دارد؛ به این ترتیب که در حوزۀ وجودشناسی، حلقۀ ارتباط بین عقول مفارق (ده‌گانه) و امور محسوس و مبدأ صدور کثرت جهان مادی است و در حوزۀ معرفت‌شناسی، افاضۀ صوَر کلی و معقولات بر نفس ناطقه‌ و خروج آن از قوه به فعلیت از کارکردهای آن است . نگارنده کوشیده است تا عقل فعال را از منظر دو فیلسوف بزرگ عالم اسلامی – ابن‌سینا و ملاصدرا- بررسی کند و اشتراکات و اختلافات این دو متفکر را در این زمینه مورد بازبینی قرار دهد. به طور مثال ابن‌سینا و ملاصدرا هر دو بر این عقیده‌اند که عقل فعال صور نوعیه عالم عنصری را ایجاد می‌کند و همه صور بسط و مرکب را با خلاقیت‌اش به وجود می‌آورد. همچنین در ساحت معرفت‌شناسی عقل فعال را افاضه کننده صور علمیه به نفس ناطقه تصور می‌کنند و خواب و رویا و وحی را به آن نسبت می‌دهند. اما با این حال اندیشه آن دو در این باب دارای اختلافات بنیادی نیز هست که از جمله آنها می‌توان به اینکه ابن‌سینا اتحاد نفس ناطقه با عقل فعال را اتصالی و صدرا اتحادی می‌داند، ابن‌سینا به عقول عرضیه باور ندارد در مقابل صدرا بر این عقیده است که عقول عرضیه نیز در این باب موثر هستند. ابن‌سینا عقال فعال را جدای از نفس معرفی می‌نماید در مقابل صدرا پاره‌ای موارد عقل فعال را درونی برمی‌شمارد. این پایان‌نامه به روش توصیفی-تحلیلی نوشته شده است.

مبنای اصلی فلسفه ملاصدرا وجود است که از دیدگاه وی وجود اصیل و ماهیّت امری اعتباری است. وی در تمام فلسفه خود خصوصیاتی برای وجود ذکر کرده و بنیان مباحث فلسفی را خود را براساس وجود و اصالت وجود پایه گذاری کرده است. یکی از مهم‌ترین مباحث اصالت وجود این است که با اثبات این اصل، چه فروعی از آن منتج می‌گردد که پیش از اثبات این مسئله در بین فلاسفه مطرح نبوده است. در این نوشتار به فروع تصریح شده در اصالت وجود از دیدگاه ملاصدرا و شارحان فلسفه وی به‌طور جامع و منسجم پرداختیم و بررسی کردیم که از منظر این پژوهش چه فروعی، فروع تصریح شده در آثار ملاصدرا هستند و چگونه از اصالت وجود منتج می‌گردند. اتصاف ماهیّت به وجود، تقدّم بالحق و بالحقیقه، تشخّص وجودات، مساوقت وجود با شیئیت، وجود رابط و مستقل، وجود ذهنی، بساطت وجود، مساوقت وجود با وحدت، امکان فقری، اتّحاد عاقل و معقول، حرکت جوهری، برهان صدیقین و ..... از جمله فروع تصریح شده در آثار ملاصدرا هستند که در این پژوهش مطرح کردیم.

یکی از بحث‌هایی که به طور جدی وجود یقین منطقی را در براهین اثبات خدا به چالش می‌کشد، بحث از إنی یا لمی بودن این برهان است. برهان «لمی» برهانی است که حدوسط در آن علاوه بر علیت در مقام اثبات در مقام ثبوت و واقع هم علیت دارد. در براهین «إنی» حدوسط تنها در عالم اثبات علیت دارد. نکته‌ی بغرنج مسأله این است که با نظر به علت العلل بودن خدا، نمی‌توان برهانی لمی برای اثبات آن متصور شد و از سویی ارزش معرفت‌شناختی اقسام براهین «إنی» محل اشکال است. به دیگر سخن براهینی که بر اثبات وجود خدا اقامه شده-اند از کدام قسم هستند؟ در این نوشتار با تبیین دقیق براهین لمی و پس از آشنایی با قسم تحلیلی آن روشن خواهد شد که لمی بودن این براهین با علت العلل بودن خدا منافات ندارد؛ چرا که ممکن است علیت حدوسط در براهین لمی، علیت تحلیلی باشد و این به معنای لحاظ علتی خارجی برای خداوند نیست. از سوی دیگر با تبیین قسم یقینی برهان إن –یعنی إن متلازمان- روشن خواهد شد که ارائه براهین إنی بر اثبات وجود خدا چیزی از ارزش معرفت‌شناسانه این براهین نمی‌کاهد. این براهین نیز مانند براهین لمی هم مفید نتیجه یقینی هستند و هم علت نفس‌الأمری نتیجه را در بردارند. از این رو چندان اهمیتی ندارد که براهین اثبات وجود خدا، برهان إنی نامیده شوند یا برهان لمی؛ چرا که در هر دو صورت، از نصاب یقین منطقی برخوردارند و ارزش معرفت-شناسانه برابری دارند.

اشتراک لفظی و معنوی وجود همواره یکی از دغدغه‌های فیلسوفان متأخر اسلامی (از زمان میرداماد تا عصر حاضر) بوده است. در این میان برخی از فیلسوفان قائل به اشتراک لفظی وجود و عده‌ای دیگر قائل به اشتراک معنوی وجود شده‌اند. یکی از فیلسوفان قائل به اشتراک لفظی وجود، ملا رجبعلی تبریزی است. وی معتقد است که وجود میان واجب و ممکن به دو معنای متفاوت به‌کار می‌رود. مسئلۀ اصلی در این مقاله، بیان و تحلیل همین آموزه و دلیل‌های تبریزی است. این تحلیل هم از رهگذر نقدهای نگارنده و هم از رهگذر بیان دو تفسیر از این آموزه بیان می‌شود. تفسیر اول از آنِ ملا عبدالرحیم دماوندی و تفسیر دیگر برای یکی از شاگردان تبریزی به نام میرمحمداسماعیل خاتون‌‌آبادی است. روش بحث کتابخانه‌ای و توصیفی‌ـ‌تحلیلی است. نتیجۀ اجمالی که این مقاله به آن دست ‌یافته این است که تبریزی در بیان ادلۀ عقلی برای اثبات اشتراک لفظی وجود ناکام است و ادلۀ نقلی او نیز تنها با توجه به روش تفسیری خود او قابل اعتنا خواهند بود و از میان دو تفسیری که از آموزۀ اشتراک لفظی وجود نزد تبریزی بیان می‌شود، نظر میرمحمداسماعیل خاتون‌‌آبادی درست‌تر و درخور توجه بیشتر است.

ترجمه ماشینی: خدای خالق شرح مفصلی از تصوری از خدا به عنوان خالق همه چیز معین ارائه می دهد. این مفهوم از یک مفهوم تثبیت شده مانند تومیست، کالوینیست، یا ایده الهیاتی فرآیند دفاع نمی کند، بلکه موضوع باستانی خلقت ex nihilo را به شکلی جدید و متناسب با جهان معاصر توضیح می دهد. بخش اول، توسعه دقیق فلسفی ایده خدا به عنوان خالق از هیچ، است، با این استدلال که راه حل مناسب برای مشکل یک و بسیاری از چنین تصوری را می طلبد. این بخش شامل بررسی دیالکتیکی نظریه های هستی معاصر و کلاسیک است. بخش دوم می‌پرسد چگونه می‌توان نسبت به نوع خدایی که قبلاً توضیح داده شد، شناخت داشت. با تجربه، قیاس و دیالکتیک سروکار دارد. بخش سوم، مفهوم توسعه‌یافته در بخش اول را در مورد مفاهیم بنیادین دینی مانند موضوع عبادت، ماهیت دین، و اعمال زندگی دینی خصوصی و عمومی به کار می‌گیرد. نظریه‌های برخاسته از مفهوم خلقت بدون هیچ دلیلی را برای تفسیر نگرانی مذهبی، تبدیل، ایمان، یقین، تنهایی، سعادت، خدمت، عبادت، مشیت، بشارت، فداکاری، آشتی، برادری، انضباط، ادغام عمومی و خصوصی ارائه می‌کند. دین نسبت به سایر ابعاد زندگی، آزادی، عشق و شکوه. اگرچه این زبان از سنت مسیحی نشأت می‌گیرد و رشته‌ای ارتدکس از آن دین را بیان می‌کند، اما این بحث در سراسر نگرانی‌های بسیاری از ادیان جهانی وجود دارد. رابرت کامینگز نویل، استاد فلسفه، دین و الهیات در دانشگاه بوستون و رئیس دانشکده الهیات است. او نویسنده کتاب پشت نقاب های خدا: مقاله ای در باب الهیات تطبیقی ​​است. لبخند پیوریتان: نگاهی به بازتاب اخلاقی. بازسازی تفکر؛ بازیابی اندازه: تفسیر و ماهیت; تائو و دایمون؛ و A Theology Primer، همه توسط SUNY Press منتشر شده است.

نظریه ی تشکیک در وجود از جمله راهکارهایی است که نزد فلاسفه‌ی‌‌ عارف مسلک به منظور حفظ وحدت در هستی وایجاد ارتباط میان واحد و کثیر از دیرباز طرح و مورد نظر قرار گرفته است. نوافلاطونیان به عنوان نماینده ی اصلی تفکر فلسفی – عرفانی غرب با طرح درجات و سلسله مراتب موجود، خود را از پیشگامان ورود این نوع نگرش در فلسفه مطرح کرده‌اند. نزد آنان احد بسیط، غیرقابل-شناخت و توصیف ناپذیربوده و هیچ محدودیتی را شامل نمی‌شود. بر این اساس، افلوطین و پروکلس به استعاره فیضان و صدور متوسل شده و تکثر موجودات را بر این‌مبنا توضیح می‌دهند وکثرات را فیضان احد و هستی را صادر از احد می‌دانند. از نگاه آنان هر موجودی به علت "واحد" موجود است وکثرات عالم طبیعت را تصویر احد نامیده و پایین‌تر از وجود می‌دانند. علامه طباطبایی به عنوان یکی از برجسته ترین نمایندگان حکمت متعالیه با تکیه بر اصالت وجود، همچون حکمای متعالیه مدعی است؛ واقعیت‌ یک‌ حقیقت‌ مشککه ذو‌ مراتب‌ می‌باشدکه‌ به‌‌واسطه قوّت‌ و ضعف‌، أوّلیت‌ و ثانویت‌، تقدّم‌ و تأخّر، اختلاف‌ دارند؛ اختلافی‌ که‌ به مابه الاشتراکشان بازگشت دارد؛ و چون غیر از این‌ حقیقت‌، حقیقتِ دیگری‌ نداریم‌؛ و هر چه‌ جز او فرض‌ شود، یا عین‌ اوست‌ یا غیر او؛ و غیرباطل‌ است‌ پس‌ عین‌ او خواهد بود. این‌رساله در پی آن است که در عین بررسی تشکیک در وجود با توجه به اوصاف و ویژگی‌های احد، در نهایت با بررسی و مقایسه ی دیدگاه افلوطین، پروکلس و علامه طباطبایی در مبحث ربط وحدت و کثرت قوت و ضعف نظریات ارائه شده را مورد ارزیابی قرار دهد.

نظریه ی تشکیک در وجود از جمله راهکارهایی است که نزد فلاسفه ی عارف مسلک به منظور حفظ وحدت در هستی وایجاد ارتباط میان واحد و کثیر از دیرباز طرح و مورد نظر قرار گرفته است. نوافلاطونیان به عنوان نماینده ی اصلی تفکر فلسفی – عرفانی غرب با طرح درجات و سلسله مراتب موجود، خود را از پیشگامان ورود این نوع نگرش در فلسفه مطرح کرده‌اند. نزد آنان احد بسیط، غیرقابل-شناخت و توصیف ناپذیربوده و هیچ محدودیتی را شامل نمی‌شود. بر این اساس، افلوطین و پروکلس به استعاره فیضان و صدور متوسل شده و تکثر موجودات را بر این‌مبنا توضیح می‌دهند وکثرات را فیضان احد و هستی را صادر از احد می‌دانند. از نگاه آنان هر موجودی به علت "واحد" موجود است وکثرات عالم طبیعت را تصویر احد نامیده و پایین‌تر از وجود می‌دانند. علامه طباطبایی به عنوان یکی از برجسته ترین نمایندگان حکمت متعالیه با تکیه بر اصالت وجود، همچون حکمای متعالیه مدعی است؛ واقعیت‌ یک‌ حقیقت‌ مشککه ذو‌ مراتب‌ می‌باشدکه‌ به‌‌واسطه قوّت‌ و ضعف‌، أوّلیت‌ و ثانویت‌، تقدّم‌ و تأخّر، اختلاف‌ دارند؛ اختلافی‌ که‌ به مابه الاشتراکشان بازگشت دارد؛ و چون غیر از این‌ حقیقت‌، حقیقتِ دیگری‌ نداریم‌؛ و هر چه‌ جز او فرض‌ شود، یا عین‌ اوست‌ یا غیر او؛ و غیرباطل‌ است‌ پس‌ عین‌ او خواهد بود. این‌رساله در پی آن است که در عین بررسی تشکیک در وجود با توجه به اوصاف و ویژگی‌های احد، در نهایت با بررسی و مقایسه ی دیدگاه افلوطین، پروکلس و علامه طباطبایی در مبحث ربط وحدت و کثرت قوت و ضعف نظریات ارائه شده را مورد ارزیابی قرار دهد.

این متن تطبیقی فلسفی در باره ی بوعلی سینا که یک دانشمند مسلمان ایرانی و آکواینوس که یک دانشمند کاتولیک اهل سیلیس بوده است⸲ به مطالعه پرداخته است. این مطالعه در قالب تحلیل شباهت های متون ذکر شده به عنوان پایان نامه در مساله ی وجود خدا و دانش متافیزیک انجام گرفته است .این تحقیق دربردارنده ی پنج راه حلی است که در سوما در ارتباط با مساله ی وجود خدا ارائه داده شده است و این راه حل ها همگی مبتنی بر قواعدی هستند که آکواینوس از بوعلی سینا در کتاب الهیات شفا وام گرفته است .باید گفت پنج استدلال آکواینوس در باره ی وجود خدا بر آمده از موضوع اصلی متافیزیک بوعلی سینا یعنی وجود بما هو وجود است که بوعلی هم این موضوع را از متکلمین وام گرفته است . آکواینوس در تحلیل و جمع بندی استدلال هایش سعی در بهره بردن و جمع کردن استدلال های موجود در حکمت ارسطوئی و سینوی و فلسفه ی یهودی داشته است که موضوع تعالیم الهی نیز میباشد .این متن سعی دارد سنت علمی ادیان ابراهیمی را برای همه ی انسانها در باب وجود خدا به نمایش بگذارد و هدف از این امر تحقق همکاری و تبادل علمی بیشتر بین دانشمندان دینی ادیان ابراهیمی در باب استدلال های وجود خدا میباشد. مباحث الهیاتی در این متن علاوه بر زبان اصلی خودشان با ترجمه ی انگلیسی نیز آورده شده اند و به این جهت قابل فهم و دستیابی برای کسانی است که آگاهی و شناخت کافی نسبت به زبانهای قدیمی ندارند ولی مانند بوعلی و آکواینوس اهل تفکر هستند و روش آنها را دنبال میکنند. کسانی که علم را در هر نقطه ای با تلاش فراوان می یابند.