جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گفتار حاضر به بررسی کاستی‌ها و آسیب‌های علم کلام شیعی و راهبردهای پویاسازی آن از دیدگاه استاد علی‌اکبر رشاد می‌پردازد. ایشان نخست علم کلام را تعریف می‌کند و ضمن بررسی اقسام گزاره‌ها، موضوع علم کلام را گزاره‌های متعلَّقِ ایمان و هدف آن را اثبات و انتظام بخشی این گزاره‌ها می‌داند. در مرحلۀ بعد ایشان با تأکید بر کلام شیعی به بررسی و تبیین کاستی‌ها و آسیب‌های علم کلام می‌پردازد. از دیدگاه وی، ازجمله مهم‌ترین کاستی‌های علم کلام شیعی؛ عبارت است از: خلط فلسفه با کلام، عدم وجود روش‌شناسی مستقل و متناسب و همچنین نادیده‌گرفتنِ نقش فطرت در استنباط و اثبات گزاره‌های دینی. در پایان نیز راهکارهای پویاسازی علم کلام شیعی بیان می‌گردد که عمدۀ آنها عبارتنداز: جدایی حوزۀ فلسفه از کلام، چینش جدید مباحث و موضوعات، پرداختن به مباحث و موضوعات جدید، و سرانجام، مقابلۀ با آرای کلامیِ غیراسلامی.

سیلابس اولیه استاد عبارت است از: علّیت عدمی در زبان، اهمیت بحث از علّیت عدمی، مسایل مرتبط با علّیت عدمی، مسئله واقع‌گرایی و ناواقع‌گرایی و توضیح‌ آنها، توضیح‌ مشکلات طرفداران واقع‌گرایی. اما فراخور طرح در جلسه، استاد از بحث زبان شروع کرد و به مشکلات واقع‌گرایی ختم نمود. ایشان در ابتدا به مفهوم‌شناسی علّیت عدمی پرداخت و به اهمیت این بحث اشاره کرد. و در بخش دوم هم براساس مقتضای بحث، مطابق سنت فلسفه و کلام اسلامی، یک مرور سریع بر این سنت داشت. به تعبیر ایشان در مقدمه، ازجمله جاهایی که این بحث، در آن به کار رفته، اصولِ اهل‌سنت در بحث قیاس است که فخر رازی به آن پرداخته ‌است. استاد می‌گوید یک‌سری افعال در زبان داریم که اساساً افعال علّی هستند و جالب این است که درعین‌حال عدمی هم هستند، ما در این بحث اجمالاً به اینها می‌گوییم علّیت عدمی. پس قبل از اینکه وارد یک تحلیل بشویم، در سطح زبان طبیعی، علمی، حقوقی، اخلاقی وقتی حرکت می‌کنیم، عباراتی می‌بینیم که مشتمل بر نوعی علّیت است که می‌توانیم به آن بگوییم علّیت عدمی و این را در مقابل علّیت وجودی بگذاریم. به قول استاد، چند دهه‌ای است که توجه فیلسوفان تحلیلی به این موضوع جلب شده است. آدم‌های زیادی در این زمینه کار کردند، مثل دیوید لوئیس، آرمسترانگ وغیره. استاد در ادامه و به مقتضای بحث، از میان شیعه نیز به مدعیات آقای فیاضی در باب علّیت عدمی پرداخت که بنابر تعریف فیاضی، مهم‌ترین مصداق آن این است که عدم وجود العله، علهٌ لعدم المعلول و دیگری اینکه گفته‌اند: علت امتناع دور، امتناع توقف شیء علی نفسه است.

یکی از نظریات پرقدمت در فلسفه نظریه «ماده و صورت گرایی» است که سابقه آن به ارسطو می‌رسد. این نظریه در میان فیلسوفان مسلمان طرفداران زیادی پیدا کرد. طرفداران این نظریه که از جمله آن‌ها ابن‌سینا و ملاصدرا هستند، براساس دو برهان «قوه و فعل» و «فصل و وصل» جسم را مرکب از دو جوهر به نام «ماده» و «صورت» می‌دانند. در این دیدگاه ماده منشأ تغییرات اجسام و صورت منشأ فعلیت و آثار آن‌ها است. این نظریه که در مسائل مختلف فلسفه تأثیرگذار است مخالفانی نیز دارد. عمده سخن مخالفان این است که این ادله توانایی اثبات «هیولا» یا همان «ماده اولی» را ندارند و دلیل دیگری نیز برای اثبات این ادعا وجود ندارد. در این نوشتار سعی شده بعد از تقریر و صورت‌بندی این دو برهان نشان داده شود که از طریق این ادله نمی‌توان مرکب بودن جسم از دو جزء جوهری را نتیجه گرفت، نهایتا می‌توان دو حیثیت و دو جهت تحلیلی برای جسم درنظر گرفت.

مقدمه: خودآگاهی می‌تواند به مثابه یک بحث روان‌شناسانه یا یک بحث فلسفی مطرح شود و مشخص است که الآن در جایگاه فلسفی می‌خواهیم از چیستی و هستی خودآگاهی بحث کنیم. همچنین در بحث فلسفی، می‌توانیم معرفت‌شناسانه یا وجودشناسانه وارد بحث شویم. به نظر می‌رسد حداقل در برخی از جغرافیای فلسفه اسلامی، مسئله خودآگاهی هر دو جهت معرفت‌شناسانه و وجودشناسانه را داراست؛ از این جهت که با ادراک ارتباط دارد معرفت‌شناسانه است و از جهتی که با نحوه‌ای از وجود و تحقق موجود خودآگاه ارتباط دارد، می‌‌‌توان آن را وجودشناسانه در نظر گرفت. از جمله ثمرات این بحث این است که نحوه تحلیل ما از خودآگاهی می‌تواند در دگرآگاهی و در مورد تبیینی که از علم باری ارائه می‌دهیم اثر گذار باشد.

محوریت بحث در مورد ایدۀ «آزمایش‌های فکریِ ضدّفردگرایانه» است که تایلر بِرج (Tyler Burge) در فلسفۀ ذهن مطرح کرده است. استاد مازاریان در مقدمۀ گفتارش بر آن است که ارایۀ تعریف آزمایش فکری(Thought Experiment) با حفظ شروط لازم و کافی سخت است؛ اما یک تعریف سهل‌گیرانه‌تر می‌گوید آزمایش فکری چیزی است که به ما این امکان و توان را می‌بخشد که بدون اینکه لازم باشد یک داده یا دیتا یا اطلاع تجربی جدیدی کسب و آزمایش کنیم، بدون هزینه‌های گزاف و با توجه به یک یا چندتجربۀ کنونی ‌ـ‌که ازقبل محقق‌شده‌ـ به یک‌سری یافته در مورد نیچرِ اشیا برسیم. درواقع آزمایش فکری، میکسی است از استدلال و تخیل. استاد در ادامه می‌گوید، ضدّفردگرایی با این شکل و شمایل کنونی‌اش یک رویکرد فلسفی جدید قرن بیستمی است که در قلمرو فلسفۀ ذهن و فلسفۀ زبان از آن حیث که ناظر به ذهن است از سوی تایلر برج و شاگردانش و دیگر فیلسوفان تحلیلی مطرح شده است. دکتر مازاریان دربارۀ ایدۀ کلی ضدّفردگرایی در مجموعه مقالات برج می‌گوید، یکی از اصطلاحات کلیدی برای فهم ضدّفردگرایی، ایندی ویجویشن (تفرُّد) است. ضدّفردگرایی می‌گوید که انواع ذهنی بازنمودی در مقام تبیین‌های گوناگون فلسفی و علمی در مقام‌هایی درواقع تفرد پیدا می‌کنند که از ذهن یا بدن فرد فراترند. او می‌گوید همچنین با نیچر (تشکیل‌دهندۀ اساسی یک شیء) ادراک حسی، پرسپشن مواجه هستیم که فیلد بسیار گسترده‌ای‌ است. الآن بعضی از فیلسوفان نه‌تنها روی پرسپشن بلکه فقط روی ویژن کار می‌کنند؛ یعنی فقط روی فلسفۀ بینایی یا حتی روی فلسفۀ رنگ کار می‌کنند! و البته که بحث برج در اینها تأثیر دارد. در این مکتب ضدّفردگرایی، نیچر عمل، اکشن، این تأثیر دارد. نیچر کامینیکیشن بحث‌های فلسفۀ ارتباطات یا ارتباط اثر دارد. کسانی که در بحث‌های محض‌تر علاقه دارند. نیچر معرفت پیشینی، نیچر معرفت به خود، سلف‌نالج که احتمالاً در سنت اسلامی علاقه زیاد دارد. نیچر معرفت تجربی، نیچر تبیین روان‌شناختی، نیچر پرسنال ایدنتی‌تی، این مال یک شخصی است همین‌طور. باز یکسری ریلیشن‌ها روابطی اشخاص دارند با حیوانات. پرسن چیست انیمال چیست؟ تفاوت‌ها و اشتراکاتش چیست؟mine body problem که مفصل شاید صدها جلد کتاب و پیپر در موردش نوشته شده و بحث اسکپت تیسیزن، شکاکیت در تمام اینها ضدّفردگرایی به‌عنوان یک مبنای پایه تأثیر می‌گذارد چه نفیاً و چه اثباتاً، چه بپذیریم و چه ردّ کنیم.

استاد اشتیاق به بحث‌های روز فلسفی در متافیزیک تحلیلی معاصر مانند اکنون‌گرایی را برای طلاب دینی قابل تحسین می‌شمرد و وارد بحث می‌شود. او می‌گوید در متافیزیک زمان، سه کلان‌نظریه وجود دارد که هر کدام در ذیل‌شان ریزتقسیم‌بندی‌هایی دارند. اولین نظریه اکنون‌گرایی، دومین نظریه ابدی‌گرایی و سومین نظریه بلوک فزاینده است. معمولاً اینها رقیب هم محسوب می‌شوند. ابدی‌گرایان معتقد هستند که زمان و هویات گذشته(past)، حال(present) و آینده(future) همه به‌نحو مساوی وجود دارند و همه واقعی هستند. او در خلال بحث توضیح می‌دهد که این نظریه کجاها کاربرد دارد و کسانی که در متافیزیک کار می‌کنند، به این خیلی پایبند هستند. اکنون‌گرایی هم معتقد هست که تنها زمان و هویات حال، وجود دارند و بلوک فزاینده می‌گوید که زمان و هویات گذشته و حال موجودند، ولی آینده وجود ندارد. به نظر استاد، دو مفهومی که تحت گراندینگ توضیح داده می‌شوند، فاندامنتال(بنیادین) و درایویتو (مشتق) است. او پس از توضیح اینها می‌پرسد آیا واقعاً ما گراندینگ در زمانی داریم یا نداریم؟ می‌گویند در مفهوم گراندینگ چون تعریفِ «در زمانی» اخذ نشده، یعنی نمی‌گویند که گراندینگ فقط مخصوص اشیاء و ماتریال است، پس می‌توان مفهوم گراندینگ را به زمان تعمیم داد. لذا اگر بشود تعمیم داد، می‌توان گفت گراندینگ درزمانی داریم.

در دوران تدوین دانش کلام اسلامی‌در مدرسه بغداد، چه در امامیه و چه در معتزله، مباحث دانش کلام، تقسیم به دو دستۀ اصلی می‌شود: مباحثی ذیل عنوان لطیفُ الکلام و مباحثی ذیل عنوان جلیلُ الکلام. از نظر پیشینه،‌ اولین کاربردهای این واژه، به قاضی عبدالجبّار در کتاب المنیه والامل می‌رسد و بعد هم دیگران مثل اشعری (در مقالات الاسلامیین) و شیخ مفید (در اوائل المقالات) از همین کتاب، این اصطلاح را استفاده و تکرار می‌کنند. استاد در توضیح فرق ماهوی جنس مسایل جلیل از لطیف، گریزی به کلیتِ آموزه‌های الهیاتی و اعتقادی می‌زند و اینها را در دو دسته می‌نشاند و می‌گوید یک‌سری آموزه‌های اعتقادی داریم که ضروری است و هرمسلمانی باید به آن معتقد باشد و نمی‌شود هم یک مسلمان از اعتقاد به آن مباحث شانه خالی کند و درقبالش یک سلسله مباحثی که جزو فروع اعتقادات است و لذا ممکن است مسلمانان با هم اختلاف داشته باشند و اختلاف هم منجر به تکفیر و طرد و ارتداد و اینها نمی‌شود. (مباحث جلیل) اما دسته دیگری از دانش کلام مطرح می‌شود، مسایلی است که بسته یک دین خاص نیست و من به آن مسایل عام معرفتی می‌گویم که حالت مقدّماتی و یک حالت بنیادی برای مسایل جلیل دارد. (مباحث لطیف) لذا مباحث لطیف، یکسری از مسایل‌اند که اساساً بحث درباره خدا و رسول نیست یعنی اصل بحث درباره امور الهیاتی یک دین نیست و اساساً عام‌تر از امور الهیاتی است. او در ادامه می‌گوید این مسایل و حوزه را عمدتاً متکلمان معتزلی و امامی‌ ذیل مباحث لطیفُ الکلام مطرح می‌کنند که ناظر به تئوری‌های معرفت است. و بنابراین پیشنهاد می‌کنیم در تعریف لطیفُ الکلام اینکه این مباحث جزو مباحث بنیادین و عامی‌است که متدیّن و غیر متدیّن ادیان درباره آن بحث می‌کنند. و لذا سابقه این مباحث لطیف، به تاریخ اندیشه‌ورزان طی تاریخ برمی‌گردد که کسانی علی‌رغم اینکه متدیّن به دین خاصی نبودند در رابطه با آن بحث می‌کردند (مثل فلسفه اولای ارسطو). بعداً هم مسلمین بحث می‌کردند، و هم غیرمسلمین و امروزه هم دارند بحث می‌کنند.

یکی از مسایل مشترک در سه دانش فلسفه، کلام و فقه، مسئلۀ ولایت پیامبر و اهل‌بیت: است. هر یک از این دانش‌ها از منظری خاص به بررسی این حقیقت پرداخته‌اند. در این بحث تعیین جغرافیای مسئله، تبیین هویت آن، ابعاد و نتایج حاصله و تأثیری که فلسفه و کلام بر پویایی مسئله ولایت در فقه گذاشته است، بررسی و تحلیل شده است. استاد رحمانی در بخش آخر نیز به دیدگاه شیخ مرتضی انصاری و محقق‌خوئی دربارۀ ولایت پیامبر و اهل‌بیت‌: اشاره کرده است.

بحث این گفتار، راجع به دیدگاه جهم‌ابن صفوان در نفی صفات الهی است. عده‌ای می‌گویند او (جهم‌ابن صفوان) ایده نفی صفات خودش را از مکاتب غیر اسلامی گرفته ولی سخنران بر آن است که ثابت کند این ایده داخل جهان اسلام است و خارج از آن نیست و کسانی که خلاف آن را می‌گویند، شواهدی ناقص دارند و نمی‌توانند ادعای خود را ثابت کنند. استاد در ابتدا به برخی از سفرهای جهم و سپس دیدگاه‌های اصلی او اشاره می‌کند و می‌گوید: دیدگاه جهم در مورد نفی صفات الهی این است که ما صفاتی که به مخلوق نسبت می‌دهیم نمی‌توانیم به خالق نسبت دهیم؛ چون باعث تشبیه می‌شود. برای همین صفاتی مثل علم، عالم و حی را از خداوند نفی می‌کند و قادر و فاعل و خالق را اثبات می‌کند. تعطیلی که به جهم نسبت می‌دهند هم تعطیل در هستی‌شناسی صفات و اسماء الهی هست و هم تعطیل در وجود اوصاف الهی. اما بحث اصلی سخنران این است که جهم رأی و اندیشه خودش را از کجا آورده است؟ آیا تحت‌تأثیر گروه یا فرد خاصی بوده است؟ در بعضی مذاهب آمده که او از یهودیان، مسیحیان، مانویان، زردشتیان و بودائیان اخذ کرده ولی سخنران اینها را رد می‌کند و می‌گوید او هرگز در دمشق با مسیحیان و یهودیان گفتگو نداشته لذا ما براساس اینها می‌خواهیم نفی کنیم که هم‌چین چیزی اتفاق نیفتاده است. دلیل ما مبنی بر اینکه این اندیشه از یهودیت گرفته نشده اینکه ابن‌کثیر و ابن‌اثیر و ابن‌نباته معلوم نیست از کجا مطلب را نقل کرده‌اند و فقط قایلش همین‌ها هستند. و سرانجام یکی دیگر از دلایل موافقان ورودی‌بودنِ این اندیشه به جهم، اینکه او مخالف سیاسی حکومت است و می‌گویند حکومت قدرت داشته و لذا می‌خواسته عقایدِ مخالف خود را منتسب به خارج از جهان اسلام یا مکاتب غیر اسلامی بکند. سخنران می‌گوید خیر! بحث نفی صفات الهی در داخل جهان اسلام شکل گرفته است. البته استاد در فرجام سخن این فرض را مطرح می‌کند که به‌زعم خودم فکر می‌کنم جهم تحت‌تأثیر ظواهر روایات ما بوده اما شاهد محکمی بر این ندارم.

دکتر طالقانی در این گفتار ابتدا به مفهوم­شناسی عنوان بحث خود پرداخته و توضیح می­دهد: منظور از مرجعیت علمی، منبع معرفتی با دو ویژگی قابل‌اعتماد و غیرقابل حذف است. منبع معرفت ممکن است تولید‌کنندۀ باور صادق موجه یا تولید‌کنندۀ توجیه باورهای صادق باشد که با دیدگاه سنتی که علم را مستلزم یا مساوی با یقین دانسته، متفاوت است. منظور از غیرقابل‌حذف بودن، جایگزین نداشتن منبع معرفتی است و مراد از نسبت، بررسی رابطۀ طولی یا عرضی میان آنها است. مجموعه‌ای از باورهای صادق اهل‌البیت در قالب قول یا فعل، اظهار شده است که ما آنها را مبنای معرفت قرار می‌دهیم. در انتقال از قول و فعل به معارف دو پیچیدگی‌مهم وجود دارد نخست، وجه صدور و جهت دیگر وجوه کلام است که در علوم قرآنی وجوه و نظایر نامیده می­شود. منظور از عقل، مجموعه قوای ادراکی و عمومی بشر است که دو محدودیت مهم در حوزۀ اخلاق و شناخت الهیات دارد. در بیان رابطه پیش­گفته ایشان معتقد است نسبت عقل و وحی هم طولی و هم عرضی است. مهمترین امتیازات انحصاری قرآن و حدیث، همان محدودیت‌های عقل است. همچنین نسبت مرجعیت اهل‌البیت علیهم السلام با قرآن هم طولی و عرضی است. رابطۀ طولی است به این معنا که در برخی موارد، معارف اهل‌البیت علیهم السلام مستند به قرآن و تفسیر قرآن است و رابطۀ عرضی چون بخشی از معارف اهل‌البیت علیهم السلام از غیر قرآن و به‌طور مستقیم از خود آنان به دست آمده است.