جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امامت و مسائل پیرامون آن از جمله مباحث مهم و اختلافی در حوزه معرفت و تفکر دینی فرقه‌های شیعی، خصوصاً زیدیه و امامیه، است. زیدیه گرچه به دلیل آیه تطهیر و روایات خاص، قائل به عصمت اصحاب کسا هستند ولی شرط و وصف عصمت را برای امام لازم ندانسته و به دلایل مختلفی از جمله فقدان دلیل عقلی و نقلی بر عصمت امام، تبیین حقیقت و معنای عصمت، عدم وجوب نصب امام معصوم بر خداوند تمسک کرده‌اند؛ علاوه بر اینکه از نظر مصداقی نیز با امامیه اختلاف نظر دارند. هدف اصلی تحقیق، ضمن برشمردن دلایل نفی عصمت ائمه از منظر زیدیه، اثبات عصمت ائمه و پاسخ‌گویی به شبهات زیدیه در این زمینه است. طبعاً مطالعه مقایسه‌ای دلایل هر دو فرقه و واکاوی و بررسی این دلایل تأثیر مهمی در تبیین و نقش جایگاه امام در جامعه خواهد داشت. نوشتار حاضر تحقیقی است به روش کتاب‌خانه‌ای و با رویکرد توصیفی و تحلیلی که حول برخی از دلایل و مباحث هر دو فرقه راجع به اشتراط یا عدم اشتراط عصمت برای امام صورت گرفته است. مهم‌ترین یافته این تحقیق، برخلاف مدعای زیدیه مبنی بر عدم اشتراط و وصف عصمت برای امام، از نظر امامیه علاوه بر دلایل نقلی مختلف، دلایل عقلی متعددی از جمله فلسفه وجودی امام، از دست دادن جایگاه و روی‌گردانی مردم، نقض غرض، حفظ دین و پاسداری از آن، تلازم در مسئله عصمت و جانشینی پیامبر (ص) دال بر عصمت امام است.

وجدانی بودن، استعداد ویژه‌ای است که خداوند در نهاد بشر قرار داده است تا در کنار دیگر تجهیزات، عهده‌دار کنترل، تنظیم و هدایت تکانه‌ها گردد. موضوعی که دو روان‌شناس مک‌کری و کوستا ، در طرح 5 عاملی شخصیت به بخشی از آن تحت عنوان شاخص وجدانی بودن پرداخته‌اند و رویه‌هایی را جهت شناسایی این شاخص پیشنهاد نموده‌اند. تطبیق دو دیدگاه نهج‌البلاغه و روان‌شناسی می‌تواند چشم‌انداز دقیق و اثربخشی را به وجود آورد.هدف این پژوهش بررسی تطبیقی رویه‌های شاخص وجدانی بودن شخصیت از منظر نهج‌البلاغه و روان‌شناسی است. در این پژوهش توصیفی- تحلیلی، شاخص وجدانی بودن از منظر نهج‌البلاغه بر اساس مدل پنج عامل شخصیت مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌ها نشان داد جامع‌نگری در تعیین مقیاس‌های این شاخص مهم‌ترین وجه تشابه دو دیدگاه است و مهم‌ترین تفاوت‌ها این است که در نظریه روان‌شناسی، به‌واسطه غفلت از ارتباط انسان با خداوند، نگاهی انسان محورانه ارائه‌شده است و بهزیستی فردی و اجتماعی محور قرار دارد. درحالی‌که نهج‌البلاغه ضمن توجه به بهزیستی مادی، و طرح مسئله در ابعاد وسیع‌تر، نگرشی خدامحورانه دارد و به تعالی روحی و ارتباط با خدا توجه ویژه دارد. با توجه به نتایج تحقیق ارتباط و پیروی از فرامین الهی نه‌تنها کمک‌کار این شاخص است بلکه پشتوانه و ضامن دوام آن خواهد بود.

«شخصیت اخلاقی»، موضوعی مرتبط با روان و مبحثی مهم در روان‌شناسی اخلاق است. مسئله اینجاست که آیا شکل‌گیری شخصیت اخلاقی، امری ذاتی و غیرقابل تغییر است؟ چنانچه اکتسابی باشد چه عواملی بر آن اثرگذار است؟ اگر شخصیتی رذیلتمند گشت آیا اصلاح آن امکان‌پذیر است؟ نظربه اهمیت سؤالات مذکور ضرورت دیده شد تا در نوشتار پیش رو موضوع «شکل‌گیری و اصلاح شخصیت اخلاقی» و مقایسه عوامل مؤثر برآن از دیدگاه کریسجینسون، بتلی و مطهری مورد بررسی قرارگیرد. کریسجینسون معتقد است رذایل را می‌توان توسط عامل درونی حکمت نظری، اصلاح نمود. تأکید بتلی بر تأثیر شگرف عامل بیرونی الگوپذیری است. اما افق دید مطهری، گویای آن است وی علاوه بر پذیرش موضوع ساخت و اصلاح شخصیت اخلاقی، برخلاف دو فیلسوف غربی، وجود هر دو عامل حکمت نظری و الگوپذیری را در کنار هم ضروری می‌داند و از این منظر، دیدگاه وی از جامعیت ویژه‌ای نسبت به دو رویکرد غربی، برخوردار است.

«آیات اَلست» از مشکل‌ترین آیات در حوزة تفسیر شمرده می‌شوند، به گونه‌ای که اندیشة روشنی از آن‌ها در میان مفسران دیده نمی‌شود. از بحث‌های بنیادین در این زمینه، عمومیت یا اختصاص خطاب در این آیات است. برخلاف مشهور که خطاب «اَلست بربّکم» را با تکیه بر روایات به عموم انسان‌ها نسبت داده‌اند، دو تن از مفسران و صاحب‌نظران به‌نام تشیّع و تسنّن، سید مرتضی علم‌الهدی و جارالله زمخشری، با کنار نهادن روایات، معنایی خاص و معیّن از این آیات ارائه داده‌اند. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی‌ـ تحلیلی به بررسی و تبیین دیدگاه دو مفسر نامبرده پرداخته‌است. نتایج پژوهش بیانگر فقدان اعتبار برخی از روایات معطوف به آیات محل بحث است. اختصاص خطاب آیه به مخاطبان ویژه و نفی عمومیت خطاب‌ـ آن گونه که بسیاری از مفسران گفته‌اندـ از دیگر نتایج مهم این پژوهش است. نتایج این پژوهش در حل مشکلات متعدد تفسیری ذیل آیة اَلست کاربرد دارد و با تکیه بر آن می‌توان برخی از ابعاد مبهم تفسیر آیة اَلست را روشن ساخت.

زهد، فضیلت اخلاقی و از اصول محوری و سرچشمه‌های تصوف است که خواجه عبدالله انصاری (396-481ق)، عارف مسلمان، در «منازل السائرین» و بحیابن‌باقودا، عارف یهودی معاصر وی، در «الهدایة الی فرائض القلوب»، آن‌ را از جمله ابواب سلوکی قرار داده‌اند. یافته‌های اين پژوهش که بر پایة مطالعات کتابخانه‌ای و با روش توصیفی ـ تطبیقی، مرتبة زهد را در نزد دو عارف بررسی کرده است، نشان می‌دهد که اين دو عارف با وجود اشتراک در تعریف زهد، دربارة جایگاه، شرح و تقسیم‌بندی آن اختلاف دارند. خواجه زهد را در جایگاه شانزدهم از منازل یک‌صدگانة سلوکی به‌سوی توحید قرار داده است؛ حال آنکه ابن‌باقودا آن را باب نهم از ابواب ده‌گانه به‌ محبت الهی معرفی کرده است. خواجه که بنیان سلوکی خود را بر نقل و کتاب استوار نموده، در بیان موجز خود، درجات زهد را بر اساس رتبة سالکان، به سه درجة شرعی، اخلاقی و عرفانی تقسیم کرده است؛ ولی بحیا با استفاده از عقل، نقل و کتاب و بهره‌گیری از منابع اسلامی، در قالب بیانی مبسوط، با نگاهی اخلاقی و با تأکید بر ملاک اعتدال شرعی، به تبیین و ارزیابی زهد در سالکان پرداخته است.

در برخی مواقع، دختر باکره بدون اذن پدر اقدام به ازدواج می کند که در مورد صحت و یا عدم صحت چنین نکاحی بین فقها اختلاف نظر وجود دارد. به طور کلی می توان گفت که در مذاهب اهل سنت، دو رأی وجود دارد؛ یک دیدگاه که نظر بیشتر فقهاست، مبتنی بر بطلان نکاح است و دیدگاه دیگر که نظر احناف است، قائل به صحت این عقد می باشد. فقهای امامیه در این زمینه پنج رأی دارند که عبارت است از: استمرار ولایت برای پدر و جد پدری، استقلال باکره رشیده در نکاح، تشریک ولایت میان دختر و ولی، ثبوت ولایت دائم در عقد نکاح دائم و سقوط آن در نکاح منقطع و سقوط ولایت در نکاح دائم و ثبوت آن در نکاح منقطع. اما در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران اذن پدر، شرط تنفیذ عقد نکاح می باشد و بنابراین تنها اگر پس از ازدواج یاد شده، پدر یا جد پدری نکاح یاد شده را تنفیذ کنند، ازدواج صحیح است.

موضوع حقوق طبیعی از بحث‌های مهم و قدیمی در اندیشۀ متفکران و فیلسوفان بوده است. اولین سؤال این است که مفهوم و جایگاه حقوق طبیعی در نزد مطهری و جان لاک چیست؟ دیدگاه‌های این دو حکیم دربارۀ چهار موضوع مهم حقوق طبیعی (آزادی، عدالت، مالکیت، حقوق بشر) و اختلافات و اشتراکات آن‌ها چیست؟ در این مقاله تلاش شده است که مبانی این دو متفکر در زمینۀ حقوق طبیعی و حقوق بشر بررسی شود. همچنین در این مقاله به مبانی این دو متفکر نیز پرداخته می‌شود و دربارۀ مبانی آن‌ها، که خداشناختی است یا انسان‌شناختی و یا هر دو، بیشتر می‌نویسیم. در ادامه، افتراقات و اشتراکات این دو حکیم را که متعلق به دو سنت فلسفی هستند، در مورد حقوق طبیعی و حقوق بشر و تأثیرات و پیامدهایی که می‌تواند در جامعۀ بشری داشته باشد، بیان می‌کنیم. در نتیجه‌گیری مقاله خواهیم دید که اختلافات دو حکیم و دو سنت فلسفی می‌تواند به ارائۀ دو مسیر متفاوت برای تکامل و پیشرفت بشریت منجر گردد.

حسین بین منصور حلاج - عارف دلسوختۀ قرن سوم هجری- در ادبیات تصوف جایگاه والایی دارد. در بیشتر رساله‏ها و کتاب‏های عرفانی، سخنان، حالات و آرای وی ذکر شده و عمدتاً به دلیل بیان شطح‏گونه‏اش- اناالحق- مورد انتقاد قرار گرفته است. هجویری در کشف‏المحجوب و عطار نیشابوری در تذکره‏الاولیا فصلی از کتاب‏هایشان را به ذکر او اختصاص داده‏اند. این مقاله سعی دارد با شیوۀ توصیفی- تحلیلی و با نگرش تطبیقی چهرۀ حلاج را در این دو کتاب بررسی کند. پژوهش حاضر به این نتیجه دست یافته است که هجویری با توجه به اعتقاد به صحو چهره‏ای از حلاج ترسیم می‏کند که با تأیید کلّی همراه نیست. او تنها دیندار بودن و کرامات حلاج را تأیید می‏کند و می‏پذیرد که او حلولی نبوده و سخنانش قابل تأویل است. در مقابل، عطار به دلیل تمایل قوی‏ خود به تصوف و عرفان، چهرۀ مقدسی از وی ترسیم می‏کند و تلویحاً تنها ایراد وی را فاش کردن اسرار الهی می‏داند.

مسئلة «ادراك» همواره يكي از مباحث مهم فلسفي از روزگار باستان تا به امروز بوده است. فيلسوفان يونان باستان بويژه افلاطون و ارسطو، بطور مبسوطي دربارة ادراك ـ ابزار و شرايط آن‌ـ سخن گفته‌اند. در اين ميان، ارسطو با تدوين دو رساله دربارة نفس‌ ‌و حاس و محسوس‌ ‌به تبيين ادراك ظاهري و باطني نفس پرداخته است. در ميان قواي ادراكي حيوان و انسان، ادراك حسي از جايگاه ويژه‌يي برخوردار است زيرا نخستين مواجهة ما با عالم خارج بوسيلة اين حواس صورت ميگيرد. ارسطو براي تبيين ادراك حسي از قواي ظاهري نفس (لامسه، باصره، ذائقه، سامعه و شامه) و معرفت‌بخش بودن داده‌هاي آنها سخن ميگويد. وي معتقد است ادراك حسي بايد با عقل در‌هم‌تنيده شود تا براي ما معرفت‌بخش باشد. فيلسوفان مسلمان نيز به بحث از ادراك حسي پرداخته‌اند و عمدة مباحث آنها همان نظرياتي است كه ارسطو بيان كرده است. ملاصدرا با مطرح‌كردن انشائي‌بودن صور توسط نفس، از ديدگاه ارسطويي فاصله گرفت و توانست طرحي نو را در علم‌النفس فلسفي دراندازد. در اين مقاله به بررسي و مقايسة رويكرد ارسطو و ملاصدرا به مسئلة ادراك حسي ميپردازيم. بدين منظور، ابتدا از تعريف نفس و قواي آن بحث ميكنيم و سپس قواي ظاهري را از ديدگاه هر دو فيلسوف مورد بررسي قرار خواهيم داد. در پايان نيز به بحث مهم معرفت‌‌بخشي ادراك حسي ميپردازيم.