جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کلام امام علی(ع) بی‌تکلّف، روان، سلیس و سرشار از آفرینشهای هنری است و تصویرآفرینی نیز می‌تواند یکی از پررنگ­‌ترین جلوه‌­های آفرینش هنری کلام امام به‌شمار رود. تصویرآفرینی روشی است که گوینده سخن، با استفاده از آن، سعی می­‌کند مفاهیم ذهنی مد نظر خود را مانند یک صورت در مقابل دیدگان شنونده مجسّم کند و از این طریق او را متوجه منظور خود نماید. هر اندازه تصاویر یک متن ادبی پویاتر باشند، آن متن باارزش‌­تر می­‌شود. اگر از این زاویه به نهج البلاغه بنگریم، آن را سرشار از تصاویر زنده و پویایی می­‌بینیم که فضایی محسوس و ملموس را به­‌وجود می­‌آورد و خوانندگان را به اعجاب وامی‌دارد. منشأ آفرینش تصاویر بصری در کلام امام علی(ع) را باید در قرآن کریم و احادیث نبوی(ص) جستجو کرد؛ چنان‌که بر این اساس می‌­توان دریافت که امام علی(ع) نه تنها در عمل، بلکه در اسلوب کلامی خود نیز به کلام وحی و حدیث پیامبر(ص) اقتدا کرده است. این پژوهش از این زاویه و با رویکرد تطبیقی میان کلام امام علی(ع)، قرآن کریم و احادیث نبوی(ص) به موضوع آفرینشهای تصویری در نهج البلاغه پرداخته است.

محمد عابد الجابری، متفکر نوپرداز مراکشی در حوزه مطالعات اسلامی، با گرایشی خاص به تفسیر قرآن کریم پرداخته است. از آراء و نظریات او می توان احیای تفکر اعتزالی را برداشت کرد. در مقدمه تفسیر خود با نام مدخل الی القرآن الکریم فی التعریف بالقرآن و تفسیر خود با نام فهم القرآن الحکیم به طرح مبانی و روش تفسیری خود مبادرت ورزیده است. از مبانی تفسیری جابری می‌توان به رعایت ترتیب نزول سوره‌ها همگام با فرودآمدن آن‌ها بر پیامبر اکرم(ص) اشاره داشت. با امعان نظر به این مبنا، روش تفسیری جابری را می‌توان در زمره روش تفسیری اجتهادی در نظر گرفت. جابری در این مسیر از روش‌هایی در تفسیر قرآن استفاده کرده است که عبارتند از: جداسازی متن از حاشیه، توجه به سیاق، ضرورت مرحله‌بندی آیات در فهم صحیح آن‌ها، بهره‌گیری از قصص در چارچوب سیاق، تعیین جایگاه سوره در ترتیب نزول، توجه به سیر دعوت محمدی در تفسیر آیات، تعبیر آیات قصص و امثال با هدف حجت و بیان و خدمت به اهداف دعوت، استفاده مشروط از روایات شأن نزول.

آیۀ استخلاف، پنجاه و پنجمین آیه از سوره‌ی مبارکۀ نور است که خداوند در آن به آن دسته از اهل ایمان که عملی صالح دارند، بشارت به جانشینیِ حکومت صالحان، نشر و بسط دین حق و رسیدن به آرامش را می‌دهد. این آیه، از جمله آیاتی است که از آن، به قیام حضرت مهدی تأویل می‌شود. ابوالفضل برقعی با برخورداری از پیشینۀ تعلّق به مذهب شیعه و البته با سوق یافتن به گرایش تجدیدنظر طلبانه، عقایدی بر خلاف اصول اساسی تشیّع مطرح و در این اصول تشکیک کرد. وی در کتابِ "بررسی علمی در احادیث مهدی"، ضمنِ باب "الآیات المؤوّله بقیام القائم"، سعی دارد نظر عموم مفسّران شیعه بر این مطلب، که مصداق حکومت موعود در "آیه استخلاف"، حضرت‌مهدی و اصحاب ایشان است را دفع کند و در این مسیر با مغالطه در کلام علمای امامیّه همچون شیخ طوسی در تبیان، طبرسی در مجمع البیان و ابوالفتوح در روح الجنان، آنان را با خود هم‌سو نشان دهد. این مقاله در صدد است، با تطبیق تفسیرهای مذکور با اظهارات برقعی، به نقد استدلالات وی در این زمینه بپردازد

کتاب معجم رجال الحدیث، تألیف آیت الله سید ابو القاسم خویی، با توجه به تأخّر تألیف آن نسبت به سایر جوامع رجالی شیعه، در بردارنده آخرین و مهم‌ترین مباحث و دیدگاه‌های رجالی شیعه است که مؤلف در آن به بررسی و نقد آن‌ها پرداخته است. در این مقاله کوشیده‌ایم مبانی مختص آیت الله خویی را بیان کنیم. این مبانی را می‌توان در دو محور کلی طبقه‌بندی کرد: محور نخست، ناظر به نحوه بهره‌گیری از منابع است و مواردی مانند وثوق سندی، اطمینان از صدور گزاره‌های رجالی، اکتفا به منابع شیعی و دست اول، عدم حجیت منابع غیر شیعی را شامل می‌شود. محور دوم، مربوط به فهم عبارات موجود در منابع و نحوه استنباط از آن‌هاست و مواردی مانند عدم منافات تخلیط و فسق و عبارت «یُعرَف و یُنکَر» با وثاقت راوی، بطلان اصالت عدالت، لزوم شناخته بودن و وثاقت جارح یا معدل، حجیت شهرت تاریخی در جرح و تعدیل و دلالت «مسکون إلی روایته» و «صحیح الحدیث» بر وثاقت راوی را در بر می‌گیرد.

در منابع تفسیری و علوم قرآنی، در مواردی، در تعیین سبب نزول، یا مکی و مدنی بودن برخی آیات و سور، از تکرار نزول آنها سخن رفته است. طرفداران این دیدگاه، در مواجهه با روایات متعدّد و متعارض، نظریّه تکرار نزول را مطرح کرده‌اند. این گروه از محققان، برای تشخیص سبب نزول آیه، صحّت سند و نوع تعبیر راوی را ملاک قرار داده‌اند؛ اما محدود کردن ملاک تشخیص سبب نزول یا مکی و مدنی بودن آیات و سور به صحت سند و تعبیر راوی، در کنار پیش‌فرض اولیّه آنان مبنی بر عدم اجتهاد راویان، مشکل ظهور روایات مختلف و متعارض را به وجود آورده است، از این رو، به دلیل عجز از ترجیح روایات متعارض موجود در این حوزه، آنها را بر تکرار نزول حمل کرده و عملاً از ورود به حوزه­ی نقد و انکار روایات اجتناب ورزیده‌اند؛ حال آنکه دلایل طرفداران این نظریّه، از نظر علمی، اتقان لازم را ندارند، میان روایات مرتبط با حوزه­ی نزول آیات و سور مورد نظر بر اساس قواعد حدیث‌شناسی، امکان ترجیح وجود دارد؛ ضمن آنکه اقوال طرفداران این نظریّه در توجیه مصادیق مورد ادعا متعارض بوده و عدم ثبت آیات و سور مورد ادعا در مصحف رسمی شاهدی دیگر بر عدم صحّت نظریّه تکرار نزول است.

زیارت جامعه کبیره یکی از زیارات مأثوره‌ای است که آن را هنگام زیارت همه‌ی امامان معصوم(ع) می‌توان خواند و یکی از ویژگی‌های مهم آن، بیان مقامات اهل بیت پیامبر اکرم(ص) است. این زیارت به دلیل قائل شدن برخی ویژگی‌های خاص و فوق‌العاده برای آن بزرگواران، از سوی برخی افراد جریان تجدیدنظر طلب در عقاید شیعی به غلوآمیز بودن وصف شده است. از جمله مهمترین نقدهای بیان شده درباره‌ی مفاد این زیارت، ادعای مغایرت برخی از مضامین آن با برخی آیات قرآنی است. در این پژوهش، نقدهای متنی بیان شده در مورد این زیارت که به موضوع انگاری آن منجر شده، بررسی و بر اساس شواهد قرآنی، ضوابط تفسیری و فقه الحدیثی غیرموجه بودن آن‌ها اثبات شده است. فهم ناتمام آیات قرآن کریم و انحصارگرایی در معنای دریافت شده برای هر آیه، عدم مراجعه به شروح معتبر حدیثی، عدم توجه به ویژگی‌های زبانی قرآن و روایات و عدم توجه به مبانی فقه الحدیثی در کشف مراد جدی عبارات این زیارت، باعث این آسیب شده است.

از جمله اوصاف قرآن ‌کریم، وصف آن به عربی بودن است، تعبیری که یازده مرتبه در قرآن به­کار رفته ‌است. این موارد استعمال، بیانگر تأکید خداوند بر این صفت است که قابل تأمل و تحقیق است. این پژوهش با استفاده از معناشناسی ساخت‌گرا و روابط همنشینی میان واژگان، قیود معنایی واژۀ «عربی» را از آغاز تا انعقاد کلام و تأثیر بر مخاطب، ارائه می‌کند. بنابراین، مهم‌ترین قیود واژۀ «عربی» در قرآن عبارتند از: قیدهای «اتصال و انسجام»، «به لفظ درآوردن»، «صیرورت» و «القاء علم در باطن دیگری» در مرتبۀ فرستنده، قیدهای «توسعه و جدایش»، «تنوع و گوناگونی»، «صداقت و راستی در بیان»، «خوانش‌پذیری»، «استحکام درونی»، «بیان‌پذیری»، «نشانه‌داری» و «روشن بودن» در مرتبۀ پیام و قیدهای «ایجاد قوۀ‌ تشخیص»، «متمایز شدن»، «خود نگه‌داری»، «ایجاد انگیزه»، «یادآوری»، «هدایت‌پذیری» و «اشراف و تسلط» در مرتبۀ گیرندۀ این پیام قرار گرفته‌اند و عربیّت، مفهومی است که در همۀ این مراتب جریان دارد.

یکی از مهمترین جنبه‌های شاخصه‌های ادبی– بلاغی زبان نهج‌البلاغه اشتمال آن بر واژگان، ترکیب‌ها و تعابیر خاص است. این مقوله در دو سطح به‌گزینی‌ها و خلق واژگان و تعابیر خاص در کلام امام(ع) قابل بررسی است. به‌گزینی‌های نهج-البلاغه اختصاص دارد به به‌گزینی در انتخاب واژگان و کلمات و انتخاب تعابیر و عبارات خاص که امام(ع) از بین انواعی از واژگان دارای معنای نزدیک به هم و یا هم‌معنا، به‌گزینی کرده و یک واژه را به بهترین صورت و مناسب‌ترین وجه از نظر معنا و ظاهر انتخاب می‌نماید که با بررسی فروق‌اللغوی می‌توان دقت این انتخاب و گزینش امام(ع) را کشف نمود. خلق تعابیر و واژگان جدید در نهج‌البلاغه، استخراج آن دسته از کلمات و تعابیر خاص در نهج‌البلاغه است که امام(ع) آنها را برای اولین بار به‌کار برده و یا در معانی خاصی که قبلاً استعمال نمی‌شده به کار گرفته‌اند، در وجهی دیگر از خلق واژگان و تعابیر در نهج‌البلاغه، نوگزینی‌های امام علی(ع) است که در آن فرایند یک وا‌ژه‌ی موجود در زبان عربی را انتخاب شده و مفهوم جدیدی به آن اعطا می‌شود که بی‌ارتباط با مفهوم اولیه نیست و این فرایند از شاهکارهای نهج‌البلاغه محسوب می‌شود. غرابت واژگان و عباراتی که امام(ع) را در استفاده از آنها منفرد کرده و پس از استفاده ایشان رایج شده نیز از نمونه‌های دیگر خلق تعابیر و واژگان در نهج‌البلاغه است که نشانه‌ای بر مرجعیت ادبی امام علی(ع) می‌باشد