جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث مهم در فلسفة دین، موضوع وحدت عالم و نسبتش با واحد‌بودن خداوند است. این برداشت‌های متفاوت از وحدت عالم تحت بحث وحدت وجود چالش‌برانگیز شده است. در این مقاله تلاش می‌کنیم دیدگاه فیلسوفان مسلمان وابسته به مکتب حکمت متعالیه را با این بحث روشن سازیم و استدلال‌های آن‌ها را ارزیابی کنیم و برتری دیدگاه برخی بر برخی دیگر را نشان دهیم. برای این کار دیدگاه سه تن از شارحان حکمت صدرا را که آرای متضادی دارند برگزیده‌ایم و تجزیه و تحلیل کرده‌ایم. علامه طباطبایی که گاه به وحدت تشکیکی و گاه شخصی متمایل است، گاهی نیز حکم به همسانی دو تعبیر می‏دهد درنهایت با براهین قاطع وحدت شخصی را می‏پذیرد اما توان پاسخگویی شبهات را ندارد. مطهری با وحدت وجود، نفی کثرات و معدوم دانستن ممکنات مخالف است. و درنهایت علامه جوادی آملی با اثبات «وجود مطلق» و قرار دادن «وجود» و «نمود» در برابر «عدم» ایراداتی را که مانع اکمال فلسفه بر مبنای وحدت وجود بود، از میان برداشتند لذا راه برای تغییر و ارتقای بسیاری از مباحث همچون قاعدة بسیط‌الحقیقه باز شد. در این نوشتار در صددیم مقایسة نقادانه‌ای از دیدگاه این سه متفکر داشته باشیم.

شناخت انسان از دغدغه‌های ذهنی بشر در طول تاریخ تفکر است. این پژوهش در پی آن است که بفهمد از نظر ابن عربی، سیمای معنوی انسان کامل چگونه سیمایی است و مشخصات انسان کامل چگونه مشخصاتی است، انسان در هستی از چه جایگاهی برخوردار بوده و چگونه تجلی پروردگار بوده و چگونه می‌‌تواند دارای تمامی ‌صفات الاهی باشد. بر اثر این تحقیق و از رهگذر بررسی اندیشه ابن عربی، مشخص شد که انسان کامل، مظهر اسم جامع «الله» بوده و جامع میان حق و خلق است. وی غایت آفرینش عالم و تنها کسی است که به صورت خداوند آفریده شده و می‌تواند خداوند را بشناسد.

کتابنامه: ص. ۱۲۹ - ‎۱۳۱؛ همچنین بصورت زیرنویس // یکی از مراتب توحید و از آموزه های قویم و متین دینی توحید افعالی است که ابعاد علمی و عملی آن آثار شگرف و بسزایی در تعالی و تکامل انسان موحد در بستر تاریخ بشری و نیل به عوالم بالا و قله های رفیع عرفان و معرفت دارد. نیز پرواز آن حکمت و عرفان به اندازه طاقت بشری توان پرواز به حوزه های باریک و ظریف توحید و مراتب آن از جمله توحید افعالی را دارند. و رسیدن و نیل به ژرفای حقیقت عمیق وجود آن، مجالی چون نیل به مقام ولایت کامله را می طلبد و انسان عادی توان و ظرفیت ورود به مناطق ممنوعه را ندارد، البته طبق قاعده واقتضای عقل اگر انسان قادر به درک کل شیء نباشد، ناگزیر به درک بعضی آن می باشد. این تحقیق به پژوهش و کنکاش پیرامون توحید افعالی از دیدگاه حکما و عرفا با محوریت اندیشه ها و بینش های دو متفکر و حکیم وادی معرفت و عرفان یعنی صدرالدین شیرازی و محیی الدین ابن عربی می پردازد، و زوایای مختلف تفکرات وافق های اندیشه های این دو عارف و حکیم متاله را در حد توان این فرصت و مجال بازگشاید. و به بازنگری نقاط افتراق و اشتراک و جمع بندی آنها همت گمارد. پژوهش حاضر ابتدا به تبیین دقیق مفاهیم و واژگان کلیدی و مرتبط و طرح دیدگاهها و به طور اجمال پرداخته و با سیر منطقی زمینه ساز مسائل مهم که ناظر بر توحید افعالی و لوازم آن نظیر مراتب فعل الهی و نسبت و مشیت و قدرت و اراده حق تعالی همراه با اوصاف و ویژگی های آن به اندیشه و بینش انسان و همچنین نسبت فعل بنده به افعال و شئون الهی و مقدرات و حدود و شخور اراده انسان از دیدگاه حکما و خصوصا نظام صدرایی می پردازد. در ادامه سلسله مباحث مذکور رااز دیدگاه ابن عربی مورد تحلیل و بررسی قرار داده و به این نکته تاکید می کند که فعل در عین حال که به حق مستند است به عین همان استناد به فاعل خود نیز مستند است و حق تعالی هم فاع قریب و هم فاعل بعید است. چنان چه وجود و هر چیزی چنین استنادی به حق تعالی دارد یعنی همانطور که وجد شیء به عینه امری است که هم به آن شیء خود شانی ندارد، بلکه از شبون حق تعالی و حامی که مرات از آن است همچنان در هر فعل و مبادی آن همه منسوب با او می باشند حقیقتا، در عین که همه شانی از شئون حق تعالی می باشند و همه چیز از مظاهر و نجیات اویند. در نهایت ضمن طرح مسائل مهم و عمده و موثر نظیر بحث عقلی و وحدت وجود، فعل الهی و مراتب آن و توحید افعالی به مقایسه دیدگاههای دو حکیم متاله می پردازد و ضمن تبیین نقاط داشته لک و افتراق این دو نظریه به جمع بندی نهایی و احیانان نظریه دقیق و مطلوب اهتمام ورزیده و با طرح برخی شبهات مرتبط و پاسخ آنها به تنقیح و تکمیل بیشتر بحث مبادرت می ورزد.

کتاب «العرفان الشیعی» اثر آیت الله حیدری می باشد این کتاب، مبانی و اصول معرفتی علم عرفان نظری و همچنین برخی از آموزه های عملی و سیر و سلوک به سوی حق تعالی را مورد بحث قرار داده است. اثر حاضر مشتمل بر یک مقدمه و هشت فصل به شرح ذیل است: فصل اول: حقایقی مهم پیرامون عرفان فصل دوم: عرفان، تصوّف، و اخلاق فصل سوم: رویکردهای شناختیِ مشاء، اشراق و حکمت متعالیه فصل چهارم: دیدگاه جهان بینی عرفانی فصل پنجم: معرفت و مراتب آن و عقل و جایگاه آن نزد عرفا فصل ششم: سیر عارف در چهار سفر عقلی فصل هفتم: سیر و سلوک از دیدگاه عرفا فصل هشتم: بُعد عملی عرفان امام خمینی

نویسنده کتاب جناب آقای داود الهامی در مقدمه ذکر کرده اند که این نوشتار شامل تحقیقاتی است که خواننده را علاوه بر احوال ، افکار ، عقاید ، آثار و مشایخ ابن عربی ، بر اعتراضاتی که متوجه اوست آشنا ، و داوری را بر اهل تحقیق آسان مینماید. داوریهای متضاد درباره ابن عربی یکی از ،تضاد نظر مشاهیر و شخصیتها در مورد جناب ابن عربی می باشد تا جایی که عده ای ایشان را زنده کننده دین اسلام می دانند و عده ای ایشان را بدعت گذار و تخریب کننده دین معرفی می کنند . به قول مرحوم مطهری هیچ کس به اندازه محیی الدین درباره اش متناقض اظهار نظر نشده است بعضی او را از اولیاء الله وانسان کامل وقطب اکبر می دانند وبعضی او را یک کافر مرتدّ،و گاهی ممیت الدین و گاهی ماحی الدین می خوانند. {آشنائی با علوم اسلامی،ج۲،ص۱۳۱} تا جایی که علمایی چون علامه مجلسی ومقدس اردبیلی وآقا محمد علی بن آقا وحید بهبهانی ومیرزای قمی وملا محمد طا هر قمی و میرزا محمد بن سلیمان تنکابنی ومیرزا علی اکبر بن محسن اردبیلی وآقا محمد جعفر (آل آقا)و… ایشان تکفیر کرده اند و علمایی چون سید حیدر آملی ملا فیض کاشانی وحاج میرزا حسین نوری و میرزا محمد باقر موسوی خوانساری و… به ایشان انتقادهای شدیدی کرده اند و علمای چون شهاب الدین عمر بن سهروردی شافعی و ابو الحسن علی بن ابراهیم قاری بغدادی و ابو الفتح محمد معروف به (شیخ مکی)و ابو المواهب،عبد الوهاب شعرانی وشیخ بهائی و ….ایشانرا ستوده اند. لذا همین اختلاف، در بین علمای از متاخرین در سطح وسیعی وجود دارد بلکه این اختلاف نه تنها بر سر مذهب ایشان بوده بلکه در مورد عرفان و مبانی توحیدی و وحدت وجود اطلاقی ایشان نیز بوده است؛ که بنده در بررسی که داشتم دیدم که اکثر علما و فقهای شیعه قائل به وحدت وجود ابن عربی نبوده، بلکه موضع گیری شدیدی در مبانی ایشان داشته اند.البته باز کثرت مخالفت علما و فقها با ایشان مبنای حق و باطل بودن مبانی جناب ابن عربی نیست، آنچه محوریت دارد تحقیق و تعقل و روشن فکری و دوری از هر گونه شخصیت زدگی و تعصب است . تفکیکی واضح بین تفکر ابن عربی با مبانی عقلانی و وحیانی وجود دارد.ولی بر ماست احترام بر علما و بزرگان هر چند که اشتباهاتی داشته باشند ،اما تاکید میکنم بزرگی علما سر جای خود محفوظ ولی این باز جواز پذیرش سخنان آنها بدون برهان و دلیل نمی شود.

شرح الإشارات اثر وزین میثم بن علی بن میثم بحرانی شرحی بر کتاب الإشارات، اثر علی بن سلیمان بحرانی، متنی در باب عرفان نظری است. ابن میثم از ابن سینا و شیخ اشراق و ابن عربی و بعضاً صدرالدین قونوی اثر می پذیرد. این کتاب دارای مطالب بلندی است و تصحیح آن باعث احیای میراث گذشتگان خواهد بود. کلیات مباحث مطرح شده در این کتاب عبارت است از: بحثی پیرامون وجود و مراتب آن، اسماء و صفات حق و شناخت او از طریق نفس، عقول اربعه، وحدت ذاتی وجود و کثرات آن، احتیاج این کثرات به خداوند و شوق آن ها به سوی او، اثبات نفس و نحوه تعلق آن به بدن، مراتب نفس برای شناخت خدا، تجلّیات ذات، عوالم خمسه، اعیان ثابته، وحدت اجناس و انواع و اصناف و اشخاص در شخص پیامبر خاتم، ولایت و مراتب آن، مکلف بودن انسان و در نتیجه اظهار ربوبیت حق. این مباحث کلامی، فلسفی، عرفانی در این کتاب مطرح شده و از وحدت وجود آغاز می شود و به وحدت مرتبه نبوی ختم می شود. وارث این وحدت ائمه بعدی هستند تا این که به حضرت مهدی ختم می شود. این مباحث، به حقایقی اشاره دارد که سالک را به مقام جمع و توحید ذاتی می رساند.

مدرسة عرفاني صدرالدين قونوي بدون ترديد، بزرگ‌ترين مدرسه در دامنة مکتب عرفاني محي‌الدين عربي به شمار مي‌رود. يکي از مسائل مطرح در اين مدرسه، مسئلة «خيال» است که در دو ساحت مطلق و مقيد مطرح شده است. عالم مثال مطلق، امرى ميان عالم ارواح و عالم حس و منزل سوم غيب هويت است، و عالم خيال مقيد، عالم متوسط ميان نشئة عنصرى انسان و روحانيت و معناي اوست. در هستي‌شناسي عرفاني، تميز به اطلاق و تقييد و تعيّن و لا تعيّن است و تعيّن خيال مطلق، از امتزاج نور و ظلمت است.

آثار مباني نظري عرفاني، در سطوح گوناگون حيات انسان، حتي تا ساحت اجتماعي و تمدني قابل امتداد است. يکي از ابعاد تمدن، مباني نظري و فکري است که در جايگاه زيربناي تمدن قرار دارد. ارتباط مباني نظري عرفاني با تمدن‌سازي نيز در همين نکته نهفته است. عرفان اسلامي در ضمن برخورداري از ظرفيت‌هاي سياسي، فرهنگي، اجتماعي و هنري، داراي ظرفيت‌هاي نظري منحصر به فردي است که در سطح مباني نظري تمدن مي‌تواند ايفاي نقش کند. پژوهش حاضر نقش آموزه‌هاي عرفاني را در بعد نظريِ تمدن بررسي كرده و با بررسي متون عرفان اسلامي و تحليل محتواي گفته‌هاي عارفان، مباني فکري آنان را در اين بعد از تمدن استخراج نموده و مباني نظري عرفان اسلامي را در باب فلسفة نظري تاريخ تمدن، جايگاه هستي‌شناختي وحدت و نقش تمدني آن، نگرش سيستمي به تمدن، پيوند ظاهر و باطن در تمدن اسلامي، جايگاه انسان و مقصد و مقصود حقيقي او و اهميت شهود در معرفت‌شناسي تبيين ساخته است.