جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله حاضر که با عنوان "عقل و دین" تهیه و تدوین گردیده است دارای یک مقدمه و شش فصل می باشد. فصل اول به تعریف دین و عقل اختصاص یافته است. فصل دوم در باب اهمیت عقل و دین است. فصل سوم به نقد تئوری "پندار بی نیازی بشر از دین" اختصاص یافته است. فصل چهارم پندار تعارض عقل و دین و علل پیدایش چنین پنداری در جامعه اسلامی و غربی بررسی و ارزیابی گردیده، فصل پنجم قلمرو عقل و دین و حیطه کاربردی ابزار حسی، قلبی و شهودی و گرایش های سه گانه نسبت به عقل و دین تبیین گردیده است. فصل ششم همسویی و هماهنگی عقل و دین است.

تعیین سهم عقل در فهم و معرفت دینی از بُعد اعتقادی، اخلاقی، فقهی و حقوقی یکی از بهترین روش های شناخت دین است که در حوزۀ پژوهش های دینی و جذب و اقناع فکری نسل جوان مطرح بوده است. در بررسی سخنان و بیانات امام علی(ع) به عنوان مفسر و مبیّن دین، ما شاهد گزاره هایی هستیم که در آن عقل، در دو قسم، عقل نظری و عملی به معنای «ادراک و آگاهی»، هم به فهم کلّیات می پردازد و هم می تواند در ادراک خوبی و بدی رفتار و اعمال انسان تروّی کند. در آموزه های علوی، نه تنها اعتبار عقل در کنار نقل به صراحت مورد تأیید بوده، بلکه تبیین های متعدد فلسفی، کلامی، اخلاقی، و فقهی در کلام امام علی(ع) وجود دارد که عقل در سطوح مختلف به ادراک و پذیرش دین در کلیۀ ابعاد اعتقادی، فقهی و اخلاقی منجر می گردد. و نقش عقل در درک و آگاهی بدیهیات و مسلمات اوّلی و عدم تناقض اعتقادات و باور های دینی، و درکِ علت و فلسفۀ احکام، استحکام و رسایی قوانین اخلاقی و سازگاری آن با هنجارها و مشترکات انسانی، وحدت و عدم اختلاف همه یا اکثر قریب به اتفاق عقلا و پذیرش آراء محموده در آن نمایانده شده است.

«فرهنگ» در تلقی غالب علوم اجتماعی، عام ترین و گسترده ترین مفهومی است که همة فرآوردة مادی و غیرمادی بشر در فرایند پر فرازونشیب حیات اجتماعی و در مسیری به درازای همة تاریخ آن را پوشش می دهد. از مهم ترین پرسش های مطرح در حوزة مطالعات فرهنگی و جامعه شناسی فرهنگ، پرسش از خاستگاه، علل ایجادی و مبادی هستی شناختی آن است. فرهنگ بی شک، ملتقای اندوخته ها و دریافت های نمادینی است که به صورت مستقیم و غیرمستقیم از ظرفیت های وجودی، تعالیم وحیانی، تعاملات اجتماعی و تجربیات زیستی انسان تراوش کرده و به صورتی انباشتی و متراکم در جهانی چندلایه تبلور یافته و به صورت عینی و مستقل یا رسوبات بین الاذهانی به هویت و موجودیت رسیده است. این نوشتار درصدد است تا با الهام از آثار فیلسوف و مفسر برجستة معاصر، علّامه طباطبائی، خاستگاه و علل موجده و احیاناً مبقیة فرهنگ را واکاوی و تحلیل کند؛ موضوعی که در ادبیات موجود علوم اجتماعی، چندان که باید کانون توجه و امعان نظر تحلیلی و پژوهشی قرار نگرفته است. پرسش اصلی این مطالعه، چیستی خاستگاه فرهنگ، و روش آن در بخش رجوع به آرای علّامه، اسنادی و در بخش اثبات و تبیین مدعا، تحلیل و تفسیر محتوای آثار مکتوب ایشان، به ویژه تفسیر شریف المیزان است.

چکیدهبررسی مبانی انسان شناسی جامی در هفت اورنگبه کوشش محمد انور بجارزهی هفت اورنگ از آثار برجسته‌ی نورالدین عبدالرحمن جامی، عارف شاعر مسلک سده‌ی نهم هجری است که از دیگر آثارش شهره‌تر است. این مجموعه آکنده از مباحث انسان‌شناسی و عرفان اسلامی است. جای درنگ است که بسامد اصطلاحات عرفانی و انسان‌شناسی در آثار وی؛ به‌ویژه در هفت اورنگ، چنان فراوانند که شاخصه‌ی سبک‌شناختی وی به شمار می‌آید. این موضوع پیوند ژرفی با موضوع انسان‌شناسی جامی دارد که زیر مجموعه‌ای از انسان‌شناسی عرفانی است. مبانی کلیدی انسان‌شناسی در مکتب عرفان، نفس، دل، عقل و روح است که با بررسی در هفت اورنگ اهمیت این مقوله ها در این مجموعه آشکار شده است. در این پژوهش اصطلاحات مهم دیگری چون عشق و محبت، ولی و پیر، ولایت، انسان و انسان کامل و وحدت وجود بررسی شد. ده واژه ی عرفانی عدل، رضا، شکر، صبر، ذکر، اختیار، جبر، بقا، فقر و فنا که از مقام های مهم عارف در سیر و سلوک است نیز مورد واکاوی قرار گرفته اند. نتایج و یافته‌‌‌های این پژوهش در پنج فصل زیر آورده شده است: فصل نخست به کلیات اختصاص یافته که شامل مقدمه، اهمیت، ضرورت و اهداف تحقیق، پیشنه‌ی تحقیق، روش تحقیق و روش انجام کار است. در فصل دوم زندگینامه، آثار، تألیفات و مکتب ادبی شاعر آمده است. در فصل سوم، مبانی کلیدی انسان‌شناسی؛ انسان کامل، نفس، دل، محبت و عشق، روح، عقل، ولی، ولایت و وحدت وجود، واکاوی شده‌اند. در فصل چهارم، اصطلاحات مهم و پر بسامد عدل، صبر، شکر، رضا، ذکر، وحدت، فقر، فنا، بقا، جبر و اختیار بررسی شده‌اند. فصل پنجم به نتایج برآمده از این پژوهش اختصاص یافته و به کوتاهی بسامد اصطلاحات کلیدی پرکاربرد حوزه ی انسان شناسی جامی طرح شده است. کلید واژه‌ها: هفت اورنگ، جامی، نفس، عقل، روح، دل، ولایت. عدل

رابطه عقل و شرع در قلمرو سیاست از دیدگاه فلاسفه مسلمانان دوره میانه مورد بحث این نوشتار می‌باشد. فلاسفه مسلمان، عقل راقوه ادراکی واحد می‌دانستند. به این معنا که آنان عقل نظری و عملی رایگانه دانسته و اختلاف این دو بر حسب مدرکات عقل تلقی می‌کردند. عقل را جهان شمول و فراتاریخی دانسته و قضایایی را که در حوزه عقل عملی و سیاست بودند. متصل به برهانیات و غیرنسبی می‌دانستند. برخلاف این نظر، پیدایش عقل در جهان اسلام به پدیده مهم نزول وحی مرتبط دانسته شد و در این مورد مفهوم (موقعیت مندی) عقل اسلامی مورد تاکید قرار گرفته است . عقل در جهان اسلام جهت فهم وحی بوده و به متفکرینی بستگی داشته که در زمان و مکان خاص و به طور کلی موقعیت تعبیری خاص اسلامی و در نزاع با سایر نحله‌ها به تفکر و بحث پرداخته‌اند. فلاسقفه مسلمان درنزاعهایی که به سایر نحله‌های معرفتی (ظاهر گرایان، متکلمین و فلاسفه افراطی) در مورد عقلی با شرعی کردن سیاست داشته‌اند. به عقل اسلامی وضوح و توسعه بخشیده‌اند. در این نزاعها فلاسفه به عام و جهان شمول بودن داشن سیاسی و ظاهر گرایان و متکلمین به خاص بودن آن نظر داشته‌اند. رد منطق، رد قانون علیت ، تقدیم اراده بر معرفت و رد حسن و قبح ذاتی افعال از مواردی بوده است که خاص گرایان مطرح کرده‌اند. اینان در شناخت سیاست آشنایی با زبان عرب را کافی دانسته و در دانش سیاسی خود به فهم ظاهر متون دینی اکتفاء کرده‌اند. در مقابل برخی از فلافسفه با اتکاء به منطق و عقل عملی به رد ارزش خصوصی دینی در سیاست پرداخته‌اند. فارابی و مسکویه و... در جمعی که بین این دو دسته از نظریات مخالف به وجود آورند، بین عمومیت عقل و ابزار آن یعنی زبان عربی به جمعی بدیع رسیدند و از علم مدنی عام که شامل فلسفه مدنی و فقه مدنی می‌شود. نام بردند در این منظومه عقل ناظر به کلیاتی است که شرع جزئیات آن را با توجه به شرایط خاص بیان می‌کند. و بین عقل و شرع در قلمرو سیاست نسبت عام و خاص برقرار می‌گردد البته دسته‌بندی که در مورد عام و خاص بودن دانش سیاسی (عقلی یا شرعی بودن آن) ذکر کربدیم در نزاعهای فکری فلاسفه با خودشان نیز برقرار بوده است . عده‌ای سعادت انسان را عقلی و عده‌ای سیاست را کلا به شرع واگذار کرده‌اند.

فصل اول:مشتمل بر مباحث مقدماتی تحقیق که عبارتست از واژه‌شناسی، بیان مسأله، سوالات اصلی و فرعی، فرضیه‌ها، و بیان ضرورت و هدف تحقیق و...فصل دوم:به بررسی دیدگاه‌های پیرامون معاد اختصاص یافته و در نهایت دیدگاه معاد به صورت روحانی و جسمانی عنصری به عنوان نتیجه این فصل بیان شده است.فصل سوم:در طی سه مرحله، به اثبات امکان ذاتی و امکان وقوعی و ضروری بودن معاد ازدیدگاه عقل پرداخته شده و بر اثبات آن برهان‌های زیادی مورد استناد قرار گرفته است.فصل چهارم:به بررسی معاد از دیدگاه قرآن اختصاص دارد.فصل پنجم:شبهات موجود پیرامون معاد ومطرح شده است.

معرفت مقوله ای استدر تمام سنتهای دینی و غیر به رغم اختلافات تفسیرها مد نظر بوده و در متون تفسیری اسلام نیز همواره مورد توجه و عنایت مفسران قرار گرفته است . کشف الاسرار از جمله تفاسیر عرفانی قرآن است که این مقوله سخت در آن مورد توجه بوده است. اما تا کنون تحقیق جامعی در باب کم و کیف آنها صورت نگرفته و حدود و نقود آن معین نگشته و این نوشته متکفل تبیین این مقوله است که با هدف فراهم نمودن استفاده بهینهاز این تفسیر و بسط و تعمیق قرآن پژوهی صورت گرفته و در آن از روشهای توصیفی و تفسیری استفاده شده است. دستاورد این پژوهش آن است که مفاهیم معرفتی به کار رفته در این اثر به سه حوزه مفاهیم عقلی ـ ذهنی، از قبیل عقل و تفکر و علم و مفاهیم شهودی مانند فواد ، قلب، تجلی و مفاهیم وحیانی از قبیل وحی تقسیم می شوند . و رنگ غالب آنها از نظر صاحب این تفسیر عرفانی است. کشف الاسرار معرفت مفاهیم عقلی را لازمه و زمینه پیمودن مسیر معرفتی و جزو ارکان ضروری وصول می داند که بدون آن سلوک میسر نمی شود و چه بسا به انحراف منتهی گردد. در واقع این معرفت شرط لازم سلوک اند نه کافی. مفاهیم شهودی هسته اصلی در معرفت را شامل می شود که سالک بعد از گذر از مفاهیم عقلی به آن نائل می گردد که ماهیت درونی و سری دارد که جز خود سالک فرد دیگری توان درک آنرا ندارد چرا که تغییرات روحی و باطنی است که منجر به آگاهی می گردد و باید افراد خود آنرا تجربه نمایند و قابل بیان نمی باشد. مفاهیم وحیانی شامل وحی و الهام می شود که طبق بیان خواجه مراتب موجودات متفاوت اند و اعلا ترینآن بر پیامبر اکرم(ص) وحی شده است.

در طول تاریخ تفکر بشر دیدگاه‌های مختلفی پیرامون جایگاه عقل در کسب اعتقادات دینی وجود دارد. بعضی به عقل چندان بهایی نداده و درباره‌ی آن راه تفریط را پیش گرفته‌اند و برخی نیز همچون فلاسفه انتظار زیادی از آن دارند و در مورد قدرت و محدوده‌ی عقل راه افراط را طی کرده‌اند. اما حقیقت این است که داوری در مورد نقش عقل در کسب معارف دینی به سامان نمی‌رسد مگر این که حقیقت و توانایی‌ها و محدودیت‌های آن به صورت دقیق شناخته شود. این نوشتار در پی پاسخ به این سوال اساسی است که نقش اثباتی و سلبی عقل در قبال اعتقادات دینی چیست؛ بدین معنا که در چه حیطه‌هایی می‌توان اعتقادات دینی را به کمک عقل ثابت کرده و نشان داد و نیز چه محدودیت‌‌های متوجه معارف عقلانی می‌باشد. برای رسیدن به پاسخی دقیق برای پرسش فوق، ابتدا می‌بایست تعریف صحیحی از عقل ارائه شود. با توجه به دریافت درونی انسان‌ها به عنوان واجدان عقل و نیز تذکر آیات و روایات اسلامی به این نتیجه رسیده‌ایم که عقل نوری است که از جانب خداوند متعال داده شده و انسان‌های عاقل به جهت واجد بودن آن، از مجانین، اطفال و... متمایز می‌شوند. به سبب آن درست از نادرست تشخیص داده می‌شود و در این تشخیص، فرقی میان حوزه نظری با حوزه عملی وجود ندارد. علاوه بر این عقل به انسان حکم می‌کند که خوبی‌ها را اختیار کند و بدی‌ها را ترک نماید لذا بر اساس آن عاقلان شایستگی مدح و ذمّ پیدا می‌کنند. این نور الهی معصوم بوده و در کشف کردنش دچار خطا نمی‌شود و البته حجیت ذاتی نیز دارد. اگرچه عقل معصوم می‌باشد با این حال به اعتراف قریب به اتفاق اندیشمندان و تصریح آیات و روایات اسلامی و نیز دریافت درونی همه‌ی انسان‌ها، دارای حیطه‌ی کارایی مشخصی می‌باشد که خارج از این حیطه نه تنها نمی‌تواند سودمند باشد بلکه تکیه بر آن موجبات گمراهی صاحبش را فراهم می‌آورد. با در نظر گرفتن دو امر فوق یعنی «تعریف عقل و ویژگی‌های آن» و «وجود محدودیت در ادراکات عقلی»، به بررسی نقش عقل در پنج مسئله «توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد» و حیطه‌ی کارایی آن در این مسائل پرداخته‌ایم. نشان داده‌ایم که اصلی‌ترین موضوع عقل در مسئله توحید، خروج از دو حد تعطیل و تشبیه است. به این معنا که عقل از توانایی اثبات «وجود صانع» و «نقص ناپذیری او» برخوردار است. نقص ناپذیری به این معناست که صانع متعال در عین عدم شباهت و سنخیت با مصنوعات، جامع جمیع کمالات می‌باشد. همچنین مهم‌ترین محدودیت وی در این امر، کسب معرفت بالکنه و یا معرفت احاطی نسبت به خداوند متعال است. اثبات نموده‌ایم که تنها راه رسیدن به معرفت خداوند، اعطای آن از جانب خود او می‌باشد و حقیقتاً معرفت عقلانی راهی به سوی آن ندارد. سپس با تأکید بر مسئله نقص‌ناپذیری صانع متعال، عدل او را ثابت کرده‌ایم. بیان نموده‌ایم که هیچ گونه ظلمی به ساحت خالق متعال راه نداشته و افعال او همگی حکیمانه است. در مسئله نبوت و امامت، نشان داده‌ایم که «ضرورت وجود رسولان الهی» و «وجود ویژگی‌هایی خاص در آنان از قبیل ارتباط با غیب، علم و عصمت»، به عنوان اصلی‌ترین حکم عقل به حساب می‌آیند. همچنین اثبات صحت ادعای رسولان الهی نیز در حیطه کارایی عقل می‌باشد. اما در طرف مقابل احکامی از قبیل «آگاهی از کیفیت نزول وحی» و «مقامات انبیا و امامان» در دایره فهم عقلانی قرار ندارند. در بحث معاد نیز ثابت نموده‌ایم «اثبات اصل وجود آن»، مهم‌ترین حکم عقل می‌باشد در حالی‌که وی از رسیدن به تفصیل جزئیات معاد از قبیل «مراحل آن»، «جسمانی بودن آن» و «مسئله‌ی خلود» عاجز است.

شناخت فضاي صدور روايات معصومان آنچنان اهميت دارد كه گاه بدون در نظر گرفتن آن، به فهمي‌نادرست و چه بسا گمراه‌كننده خواهيم رسيد به عبارت ديگر در بسياري از موارد بايد بدانيم كه معصوم، در هنگام بيان سخن يا انجام عمل خود در چه شرايطي هست يا مخاطب در چه وضعيتي قرار دارد و از اين دست مجهولات كه بايد به آنها پاسخ روشني داده شود. احاديث امام رضا(عليه‌السلام) هم از اين قاعده مستثني نيستند و براي شناخت بهتر و صحيح آنها بايد به قرائن مقامي‌(فضاي صدور) عصر حضرت دقت بيشتري مبذول داشت. به كمك روايات حضرت رضا(عليه‌السلام) و ديگر معصومان، كتب تاريخي و ملل و نحل مي‌توان به فضاي صدور احاديث امام دست پيدا كرد. اهل حديث، معتزله، واقفيه، غلات، خوارج، مرجئه، خلفاي بني العباس (مأمون) و سادات حسني و حسيني از فرق و جريان‌هايي هستند كه در جاي جاي روايات حضرت حضور دارند بنابراين با دقت در عقايد و فعاليت‌هاي آنها مي‌توان شناخت نسبتا كاملي از احاديث امام به دست آورد به طوري كه با حضور آنها بود كه امام به رد عقايدي چون؛ تشبيه و تجسيم، اختيار محض، جبر مطلق، قائم بودن امام هفتم پرداختند و با جريان ها و اقداماتي مثل؛ غصب خلافت، ادعاي دروغين امامت و اسرائيليات مقابله كردند و همچنين به اثبات و تبيين مباحثي مانند؛ بداء، عصمت انبياء، نبوت پيامبر اكرم، جايگاه الهي و فضيلت اهل بيت، اهميت ايمان و عمل و احكام فقه شيعه مبادرت ورزيدند.

مقاصد شریعت، اسرار و اهدافی است که شارع به هنگام تشریع احکام لحاظ فرموده است؛ از تحقیق و تامل در ابعاد مختلف احکام شریعت، می‌توان مقاصد و اهداف و مصلحت‌های بی-شماری را دریافت کرد که در آن نهفته است و بیانگر این مهم اند که احکام فقهی برای جلب مصالح و منافع نازل شده‌اند. اهمیت مقاصد شریعت و جایگاه آن در تنظیم و تعادل بخشیدن به حیات، امری بسیار مهم بوده و از همین رو، امروزه پژوهش‌های نوین و دقیقی را می طلبد.آن‌چه در این میان درخور درنگ بوده است این است که پیرامون مساله‌ی مقاصد شریعت، تنها مباحث اشاره‌ای و اجمالی در کتاب‌های اصول فقه به میان آمده، در حالی‌که دانش اصول فقه بدون مقاصد شریعت، ناقص قلمداد می‌شود؛ و در حقیقت، اصول فقه در کنار دانش مقاصد تکامل می‌یابد. با توجه به این‌که، محور اصلی مقاصد « اسرار و اهداف احکام شریعت » می‌باشد و انسان نیز بر طبق سرشت کنجکاو خویش مشتاق است، از این اسرار و حکمت‌ها مطلع شود؛ لذا، نخستین نیازی که بشر را به تحقیق پیرامون مقاصد شریعت وادار می‌کند، همان پاسخ گفتن به کنجکاوی‌ها و پرسش‌های برخواسته از فطرت است، پرسش‌هایی چون نماز چرا؟ روزه چرا؟ واجبات چرا؟ محرمات چرا؟عرصه‌ی مقاصد شریعت، همواره باید مورد تحقیقات و پژوهش‌های نوین قرار گیرد و نیازهای دین‌داری انسان معاصر را پوشش دهد؛ در همین راستا، توجه به اصل روح تشریع یا همان مقاصد تشریع باید مورد توجه و اهتمام مجتهدین قرار گیرد و تنها در این صورت است که ضریب خطا در اجتهادات پایین خواهد آمد.قابل توجه این‌که آگاهی از مقاصد شریعت، تنها ویژه‌ی مجتهد مطلق نیست و بلکه قبول اصل تجزی در اجتهاد و تخصصی شدن عرصه‌های اجتهادی اعم از: عرصه‌ی تجارت، علوم تجربی، مسائل دینی و... می توان بسیار موفق‌تر از گذشته دین‌داری نمود و دیگران را نیز به دین-داری دعوت کرد؛ از همین رو، داعی و مبلغ نیز باید عالم به مقاصد شریعت باشد تا بتواند در حوزه‌ی دعوت موفق عمل کند.جان کلام این‌که، مقاصد شریعت یعنی:« پاسخگویی به حس کنجکاوی که در فطرت بشر به ودیعه گذاشته شده است»؛ به ویژه آن‌گاه که انسان به پرسش‌گری در حوزه‌ی مسائل دینی می پردازد، تنها ابزار و مکانیزم منطقی پاسخگویی به این‌گونه پرسش‌ها، همان آگاهی از اهداف دین و مقاصد شریعت است؛ و متاسفانه علل بسیاری از دین‌گریزی‌های انسان معاصر، بی‌پاسخ ماندن سوالاتی است که از فطرت برمی‌خیزند؛ زیرا دیدگاه مقاصدی که توجه انسان‌ها را به دین جلب می کند، خواهان مصلحت و دافع ضرر است و چنین اصلی در نهاد هر انسانی قرار دارد و انسان عاقل، کسی است که جالب مصالح و دافع مضار باشد.