جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آشنایی با دیدگاه‏های علما، پیش‏نیاز هر گونه داوری درباره دیدگاه اسلام درباره مسئله زن است. یکی از علمای تأثیرگذار در مباحث زنان شیخ حر عاملی است. به‏طوری که برخی از مسائل زنان، میراث برجای مانده از آراء این عالم اخباری است. در نوشتار حاضر تلاش می‏شود دیدگاه‏های حدیثی «شیخ حر عاملی» را در مسئله زن و تأثیرات آن بر مباحث زنان بررسی کنیم. با واکاوی آراء حدیثی حر عاملی در مسائل زنان و با مقایسه دیدگاه‏های وی با علمای قبل از او به این نتیجه می‏رسیم که افزایش تعداد روایات در کتب وی، نوع چینش روایات، نوع باب‏بندی روایات و شرح روایات در مسائل زنان تاثیر به‏ سزایی گذاشته است. به ویژه در تشدید مسائلی چون: مردسالاری، خانه ‏نشینی زنان، تشویق به متعه و تعدد زوجات میتوان تغییرات ایجاد شده را مشاهده کرد.

سبک­های تفسیری، همچون تفسیر تنزیلی، نقش طریقی برای کشف مراد جدی الهی دارند. تردیدی نیست که هیچ دلیلی بر انحصار فهم آیات قرآنی به سبک ترتیب مصحف فعلی وجود ندارد. مسئله این پژوهش آن است که ضمن تأکید بر انتخاب روش روایت محور در مطالعات تفسیر تنزیلی و با رویکردی متفاوت، به بیان منظومه فکری مفسران قائل به فایده‌مندی سبک تفسیر تنزیلی پرداخته و ادلّه عقلی و نقلی جواز تفسیر تنزیلی به‌عنوان یکی از سبک‌های تفسیری را مورد تحلیل قرار دهد. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که ادله نقلی جواز سبک تفسیر نزولی عبارت است از: سبک نگارش مصحف امام علی (علیه السلام)، روایات عدم منع از تفسیر تنزیلی، ابلاغ و تعلیم وحی به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله). مهم‌ترین ادله عقلی نیز عبارت است از: عدم انحصار روش‌های شناخت و تفسیر قرآن، ترتیب توقیفی یا اجتهادی سور و وجود قرآن به‌مثابه یک موجود زنده که در بستر نزولش شناخته می‌شود.

استعمال مجاز، کنایه، استعاره و دیگر محسنات بدیعی در قرآن، از بارزترین جنبه‌های اعجاز بیانی قرآن شناخته شده است. اغلب اهل بلاغت و ادب، بر آن اتفاق نظر دارند؛ اما در میان مفسران اختلاف دیدگاه در به‌کارگیری آن در قرآن است. علامه طباطبایی، مفسر شیعی از موافقان و شنقیطی، مفسر سلفی معاصر منکر استفاده از آن در قرآن است؛ هرچند هردو بر اصل بودن استعمال حقیقی الفاظ قرآن توافق دارند و حتی‌الامکان مجاز و استعاره لفظی را بر‌نمی‌تابند؛ اما طباطبایی درصورتی‌که ظاهرلفظ منافی با معنای عقلی و ناسازگار با بافت کلمه باشد، قائل به مجازاست و با نظریه­های متفاوت سعی بر توجیه استعمال الفاظ قرآن در ما وضع له و به نحو حقیقت دارند. به نظر می‌رسد، نظریه "روح معنا" از طباطبایی و نظریه "نفی مجاز" شنقیطی در لایه رویین با یکدیگر تلاقی می‌کنند؛ ولی تفاوت‌های اساسی دارند. در این مقاله این دو نظریه بررسی و مقایسه می­ شود. طباطبایی مجاز را به‌طورکلی انکار نکرده است؛ اما با توسل به نظریه «وضع الفاظ برای ارواح معانی» دایره کاربرد مجاز را در قرآن محدود کرده است و تنها درجایی که قرینه‌ای برخلاف ظاهر باشد، پای مجاز و استعاره را به میان کشیده است؛ اما شنقیطی با رویکرد کلامی اساساً آن را انکار کرده است.

اعتماد اجتماعی از جمله مفاهیمی است که در روابط و تعاملات انسانی نقشی حیاتی دارد و همچون روان‌کننده‌ای چرخ‌های پیوندهای اجتماعی را راحت‌تر به حرکت درمی‌آورد. بر این مبنا می‌توان گفت اعتماد، تسهیل‌کننده تعاملات اجتماعی است. پژوهش حاضر با هدف دستیابی به مفهوم اعتماد اجتماعی در منظومه فکری امام موسی صدر شکل گرفته است. در همین راستا به مطالعه آثار او که دستاورد تجربه همزیستی رهبری دینی در یک جامعۀ متشکل از مذاهب و فرقه‌های گوناگون است پرداخته و به این نتیجه رسیده است که؛ اعتماد اجتماعی در اندیشه امام موسی صدر با مؤلفه‌ «کرامت انسان» تولید، در نهاد «خانواده» آموخته و درونی شده و با مؤلفه‌های «اندیشه دینی»، «اخلاق» و «ولایت» در جامعه گسترش پیدا می‌کند. «عدالت» نیز با کارکرد خود جامعه را قابل اعتماد می‌کند و با پشتیبانی و تقویت دو مؤلفه‌ «وطن‌دوستی» و «گفت‌وگو» اعتماد در جامعه تثبیت می‌شود. در باور صدر با وجود اعتماد اجتماعی جامعه‌ای ساخته خواهد شد با کرامت، والا و محکم که در آن لیاقت‌ها و استعدادها رشد کرده و فساد و ریا نابود می‌شود.

تاریخ‌گذاری احادیث جعلی، اطلاعات با ارزشی درباره شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی سده‌های نخست جامعه اسلامی ارائه می‌دهد. نمونه‌ای از احادیث جعلی، روایات حاکی از دعای پیامبر (ص) برای شماتت‌شدگان توسط ایشان در منابع روایی اهل‌سنت است. در این پژوهش با تحلیل محتوا و با استفاده از شیوه‌های مختلف تاریخ‌گذاری، خاستگاه تاریخی و جغرافیایی جعل و نشر احادیث مذکور و دغدغه‌ها و چالش‌های فکری، سیاسی، اجتماعی جاعلان آنها نشان داده می‌شود. گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای و بررسی داده‌ها به‌ شکل توصیفی ـ تحلیلی است. براساس نتایج حاصل احادیث فوق تا پایان قرن سوم در 16 منبع روایی اهل‌سنت ذکر شده‌اند و به احتمال زیاد در ابتدا توسط ابوهریره و عایشه و یا به‌نام آنها، قبل از سال 58 هجری، در راستای سیاست‌های بنی‌امیه جعل و در مدینه، شام ، عراق و بحرین، سپس در مکه، مصر، یمن و واسط نشر یافته است. در نسل‌های بعد برخی راویان، با تقلید از این احادیث و یا در قالبی جدید با همین مضمون، احادیثی ساخته و به صحابه‌ای چون جابر، سلمان، ابوسعید خدری، ابوالطفیل و انس که راوی احادیث ذمّ بنی‌امیه و مدح علی (ع) بودند، نسبت داده‌اند. مهم‌ترین هدف بنی‌امیه از جعل این احادیث، خنثی‌سازی تأثیر احادیث نبوی وارد در ذمّ آنها و تبرئه امویان بود.

علم فقه که ناظر به بخشی از گزارهای شریعت است و افعال مکلفین را در حوزه زندگی فردی و اجتماعی مورد توجه قرار می‌دهد، متناسب با توسعه زندگی بشر با نیازها و سوالاتی مواجه شد که پاسخ به آن‌ها درنهایت نگرش‌های جدیدی را نسبت به این علم پدید آورد، نگرش سیستمی یا نظام‌‌مند که به «فقه نظامات» مشهور است از جمله‌ی این پدیدهاست که مبانی آن در آراء متقدمین و شکل تکامل یافته آن‌را به صورت یک نظریه در آثار شهید سید محمدباقرصدر‌(ره) می‌توان یافت. در فقه نظامات، علاوه بر احکام، نظامات مختلف اجتماعی، اعم از نظام سیاسی، نظام فرهنگی و نظام اقتصادی از منابع دین استنباط می‌شود و احکام فقهی نیز نه به ‌صورت منفصل و جدا از هم، بلکه به صورت یکپارچه، بهم پیوسته و نظام‌مند مورد مطالعه قرار می‌گیرند، به این صورت که گزاره‌های شریعت را به سه لایه تقسیم می‌کند؛ گزارهایی که ناظر به مبانی و اصطلاحا نگرش ساز هستند، گزارهایی که راهبردها و اصول شریعت را تبیین می‌کنند، و لایه سوم گزارهایی که روشی و راهکارسازند یا به تعبیر شهید صدر ره در "منطقه الفراغ" دین قرار دارند؛ هر گزاره به نسبت اینکه درکدام لایه قرار می‌گیرد دارای خصوصیاتی مجزا و تعاملی ویژه با دیگر لایه‌ها خواهد بود و در نهایت نیز حکم همان لایه را می‌پذیرد، بعنوان مثال گزاره ای که راهکارساز است و در لایه منطقه الفراغ قرار میگرد تحت تاثیر گزاره ها در دو لایه دیگر خواهد بود و متناسب با شرایط زمانی و مکانی دچار تغییر و تحول میشود، بخلاف گزارهای نگرش ساز و راهبردی که همیشه ثابت و لایتغیرند، با این حال، تمایز بین لایه‌های مذکور در فقه نظامات مصداقا کار ساده و راحتی نیست، اینکه مسائل مختلف در کدام لایه از لایه‌های سه گانه قرار میگیرند، چه تعاملی با دیگر مسائل پیدا میکنند، چه لوازم و تبعاتی را می‌پذیرند و در نهایت چه حکمی پیدا می‌کنند، نیاز به دقت‌هایی محققانه دارد. یکی از پرسش های مهم پیش روی شریعت راجع به مدیریت جامعه است، که البته دین هم در این باره اظهار نظر فرموده، و برای اداره جامعه دستوراتی دارد، اگر هر صفحه از قرآن کریم را ورق بزنیم؛ ممکن نیست دستوری در اجتماع، اقتصاد، امنیت، فرهنگ و آنچه لوازم دخالت دین در سیاست شمرده می‌شود نیابیم، لذا فرض این نوشته دخالت دین در مدیریت و تدبیر امور جامعه است. اما این دخالت به چه نحوی است؟ آیا دین به حکومت بعنوان دستگاه اجرا و قدرت متولی امور سیاسی_اجتماعی نیز نظر داشته و خصوصیات و مختصات آن‌را تببین کرده؟ نظر دین راجع به حکومت چیست؟ حکومت بعنوان بخشی از نظام سیاسی چه جایگاهی در قاموس شریعت دارد؟ البته پیشتر این مسئله از منظرهای مختلفی مورد مداقه قرار گرفته است؛ فلسفه، عرفان، فقه، اعم از فقه سنتی، فقه مقاصدو.. هریک با تقریرهای مختلف پاسخهای مخلتفی را پیش و پس از مواجه‌ی عملی با این مسئله بیان داشته‌اند، در نتیجه‌ی آن نیز برخی به جدایی سیاست از شریعت رسیدند برخی قائل به رابطه صدرصدی بین آن دو شدند، عده‌ای دیگر ضمن تایید رابطه آن‌ها به جدایی حکومت از شریعت رای دادند و دیدگاه‌های دیگری که هرکدام در بستر یک چارچوب نظری تحلیل و استنباط شده‌اند. فقه نظامات که شکل تکامل یافته فقه مقاصد و به نوعی تقریری از فقه حکومتی بحساب می‌آید نیز دارای چارچوب مشخصی برای پاسخ به سوال مذکور است و ما بنا داریم در نوشته مورد نظر از این چارچوب کارآمد جهت استنباط نظر شریعت دراین‌باره بهره ببریم، و ببینیم حکومت در کدام لایه از لایه های فقه نظامات قرار میگیرد؟ چه جایگاهی در شریعت دارد؟ و از این منظر چه حکمی بر آن بار می‌شود؟ از سوی دیگر کتاب شریف نهج‌البلاغه و سیره حکومتی حضرت امیر(ع) که نمونه عملی اندیشه سیاسی اسلام است، می‌تواند در این راه بهترین منبع و عالیترین مرجع یک محقق باشد، لذا برای پاسخ به سوال مذکور به سراغ نهج‌البلاغه رفته‌ایم و آن‌را محور پژوهش خود قرار داده‌ایم، آنجا که حضرت امیر (ع) در قول و فعلش به مقاصد شریعت نظر دارد، و نگاه ایشان قابل ارزیابی بوسیله دستگاه فقه نظامات است، آنجا که سیره حکومتی حضرت امیر نماینگر این است که حکومت در چه طبقه و درجه از اهمیت قرار دارد، آیا ایشان حکومت را اصل و راهبرد می‌داند و آن‌را بر راهکارها حاکم میکند؟ به گونه‌ایی که راهکارها به خواست آن و در راستای آن متحول شوند، یا برعکس حکومت را درچارچوب اصول محصور می‌بیند؟ آیا حضرت امیر (ع) لوازم و تبعات اصل‌انگاری حکومت را می‌پذیرد یا برعکس با آن مبارزه می‌کند؟ آیا حضرت امیر(ع) صاحب حکومت، منشاء حکومت و شکل و شیوه‌ی آن‌را منصوص و منصوب می‌داند و تبعا آن‌را جزو طبقه راهبردها بحساب می‌آورد یا آنرا منطقه الفراغی دانسته و بتبع تصمیم گیری راجع به آن را از اختیارات اولی الامر میداند؟

زبان قرآن یکی از مسائل مهمی است که درفهم، آموزش و ترویج قرآن کریم نقش بسزایی دارد؛ لذا از سده‌های نخستین پس از اسلام مورد توجه مسلمانان قرار گرفته است. بنابراین حدوداً از قرن دوم هجری می‌توان اشارات زبان شناختی را در آثار دانشمندان اسلامی جستجوکرد. این بحث در دوران معاصر متأثر از نظریات متکلمان و فیلسوفان در خصوص قرآن کریم است.از جمله نظریه‌های مهمی که در زمینه‌ی زبان قرآن مطرح شده است عبارت است از: زبان عقلاء، زبان نمادین، زبان قوم، و زبان تمثیل. به نظر می‌رسد که نمی‌توان هریک از این نظریات را به کل آیات قرآن کریم تعمیم داد، بلکه محور بیان قرآن، زبان عرف عقلاء است ولی این به معنای نادیده گرفتن دیگر شیوه‌های زبانی نیست بلکه درجایی برای بیان مقاصد والای خویش که از فهم و ادراک بشری بسیار بالاتر است از زبان نمادین و تمثیل استفاده نموده و در مقامی دیگر آن را در چارچوب همان زبان قومی می بینیم که پیامبر در میانشان مبعوث شده بود.از آنجایی که زبان عقلاء همان زبان ادبی عربی مشترکی است که خطیبان و شاعران از آن استفاده می‌کردند تک تک عناصر زبانی که که در آن دوران به کار می‌رفته و توسط ادیبان و دانشمندان بعدی از جمله سیوطی بازشناسی و نام‌گذاری گردیده است مورد توجه قرار داده‌ایم؛ در این راستا به آثار سیوطی مراجعه کرده و عناوینی چون اطناب و ایجاز، مساوات، استعاره، تشبیه و معرب و مشترک را در ارتباط با کلام الهی را باز شناسانده‌ایم. به نظر می‌رسد که سیوطی زبان قرآن را با بلاغت آن پیوند زده و این مسأله در بخش قابل توجهی از آثار او مطرح شده است.و در نهایت آراء سیوطی با آرا دیگران مورد مقایسه ی اجما‌لی قرار گرفته است که در اکثر موارد به جز چند نمونه‌ی اندک مانند معربات، مشترک لفظی و ترادف اختلاف نظر چشمگیری مشاهده نگردید.

دلبستگی مادر - کودک پیوند عاطفیِ پایداری است که زمینه‌‌های شکل‌‌گیری آن پیش از تولد کودک است و در سال‌‌های ابتدایی عمر به نقطه اوج خود می‌‌رسد. شخصیت و روابط اجتماعی انسان به‌شدت متأثر از کیفیت دلبستگی او در دوران کودکی است. ﺳﺮﻣﺎیه اﺟﺘﻤﺎعی نیز به‌عنوان ثروت نامرئیِ جوامع ﺑﺮ رواﺑﻂ اجتماعی میان انسان‌ها تمرکز دارد و زمینه تداوم و تقویت روابط، همکاری و تعاملات را در ابعاد مختلف جامعه فراهم می‌‌سازد؛ بنابراین کیفیت و نوع دلبستگی می‌‌تواند در جهت تقویت یا تضعیف سرمایه اجتماعی مؤثر باشد. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی تلاش شده با تأکید بر اندیشه تربیتی امام موسی صدر تأثیر دلبستگی ایمن بر کیفیت سرمایه اجتماعی بررسی شود. با توجه به اندیشه تربیتی امام موسی صدر می‌‌توان دریافت او ضمن تأکید بر لزوم شکل‌‌گیری «پیوند عاطفی» در خانواده، مادر یا همان «چهره دلبستگی» را ترغیب می‌‌کند که در تقویت این رابطه نهایت کوشش خود را داشته باشد. محصول این «پیوند عاطفی» ارتباط محکم بین نسل‌‌ها است. او با استناد به منابع و آموزه‌های اصیل دینی مادر را مصداق بارز «وجه الله» در روی زمین می‌‌داند که با فدا‌کردن جسم و جان خود کودک را غرق در دریای محبت و لطف می‌‌کند. بر پایه دیدگاه امام موسی صدر می‌توان گفت با تشکیل دلبستگی ایمن درکودکی، انسانی مؤمن، متعهد و مسئولیت‌پذیر پرورش می‌یابد که می‌تواند سرمایه اجتماعی عظیمی را تولید کند.