جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صعود معرفتی مبحثی است که هم در قلمرو تصدیقات یا گزاره ها قابل طرح و پژوهش است و هم در محدوده تصورات یا مفاهیم. در این نوشتار تنها به بحث درباره محدوده تصدیقات یا گزاره ها می پردازیم. این مبحث که از مهم ترین مباحث معرفت شناسی معاصر است، هم اکنون در کانون توجه معرفت شناسان قرار دارد. در این مبحث، پس از تعریف اصطلاح صعود معرفتی، از یک سو درباره این مهم کاوش می شود که شیوه ها و راه های دستیابی به معرفت های حصولی نظری چیست؟ تاکنون چه راه ها یا شیوه هایی برای دستیابی به این هدف مهم، عرضه و طرح شده است؟ و از سوی دیگر، در این باره بحث می شود که آیا روش ها و شیوه های گوناگونی از استدلال که از گذشته ای بس دور در منطق صوری مطرح و عرضه شده اند، برای صعود معرفتی کفایت می کنند یا لازم است شیوه های دیگری بر آنها افزوده شود؟

چکیده تناقض باوری[1] دیدگاهی است که پاره ای از تناقضات را صادق می داند. این دیدگاه که بیشتر با نام گراهام پریست[2] همراه است، یکی از بنیادی ترین و اساسی ترین اصول، یعنی اصل عدم تناقض[3] را انکار می کند؛ در حالی که از زمان ارسطو بیشتر فیلسوفان معتقد بودند که این اصل اساسی ترین اصل در اندیشه بشر و نخستین پایه در سازمان فکری وی است. به باور پریست، هیچ دلیل قاطعی برای پذیرش اصل عدم تناقض وجود ندارد. از این رو در پاره ای موارد می توان وجود تناقض را پذیرفت. او برای تقویت مدعای خود به شواهدی روی می آورد که می توان آنها را به سه دسته تاریخی، تجربی و عقلی تقسیم کرد. نوشتار پیش رو، نخست به بیان شواهد تجربی و عقلی پرداخته و سپس نقد های مربوط به ادعای تناقض باوری را شرح داده و مورد ارزیابی قرار می دهد.

تشارک حد و برهان از جمله مسائلی است که در منطق بدان پرداخته شده است. این بحث در فلسفه ملاصدرا ذیل عناوینی همچون وجود مطلق، وجود خدا و واحد حقیقی به چشم می خورد. به گمان برخی این تشارک دائمی است؛ به این معنا که هر حدی برهانی و هر برهانی حدی دارد ولی نه تنها برهان از حد و حد از برهان به دست نمی آید، بلکه در بیشتر مواضع با هم متباین اند. تنها موضع اشتراک حد و برهان نیز در موردی است که برهان لمّی موجبه متشکل از علل ذاتی باشد. پس آنچه در کلام ملاصدرا و برخی از فیلسوفان مبنی بر این ادعا که «آنچه حدی ندارد، برهانی ندارد؛ زیرا حد و برهان در حدود با هم مشترک هستند» این چنین تصحیح می شود که «آنچه حدی ندارد، برهان لمّی موجبه متشکل از علل ذاتی ندارد؛ زیرا حد و برهان لمّی موجبه، متشکل از علل ذاتی، در حدود با هم مشترک هستند».

چیستی منطق از دیرباز مورد کنکاش اندیشمندان بوده است و از زمان ارسطو که برای نخستین بار فرم صورت بندی شده ای از قیاس ارائه شد تا به امروز که منطق های مختلفی پی ریزی شده است که به نوعی از منطق ریاضی الگوبرداری می کند، بیشتر منطق دانان در آرزوی یافتن منطقی کلی هستند. اما در این میان استفان تولمین با تأثیری که از ویتگنشتاین متأخر گرفته، به جدال با این رویکرد می پردازد و مدلی از منطق ارائه می دهد که توجه به باور عموم مردم و مباحثات روزمره را جدی می گیرد و در این میان با انتقاد از منطق کلاسیک باور دارد که چنین منطق هایی هیچ جایی در زندگی روزمره مردم ندارند. در این مقاله به بررسی انتقادهای ویتگنشتاینی تولمین به منطق کلاسیک، به انضمام شرح مدل منطقی وی می پردازیم.

نجم الدین کاتبی قزوینی، حکیم و منطق دان برجسته قرن هفتم هجری، نقش بسیار مؤثری در رشد و بالندگی مکتب منطقی سینوی در جهان اسلام دارد. شناخت آرای منطقی او، در فهم آرا و روش های منطقی منطق دانان پس از وی، بسیار مهم است. او افزون بر بسط و گسترش پاره ای از نوآوری های ابن سینا، از آرای منطقی خاصی برخوردار است. دنباله روی از نظام منطق نگاری ابن سینا، مرکب انگاری تصدیق، نفی بدیهی انگاری همه تصورات و استغنای آن از مطلق اکتساب، تشکیک در تلازم طرفینی دلالت مطابقه و التزام، ارجاع وحدت های هشت گانه در شرایط تناقض به دو وحدت، و کشف قضیه طبیعیه و اعتبار مستقل آن به عنوان قضیه ای خاص، از جمله اندیشه های منطقی علامه حکیم کاتبی قزوینی است که در این نوشتار به طرح و بررسی آنها می پردازیم.

مقاله حاضر تحقیقی پیرامون بهجت و سعادت در نزد ابن سینا، فیلسوف بزرگ مشائی است. مسئله اصلی در نوشتار حاضر این است که علاوه بر تبیین مبانی و نتایج فلسفه ابن سینا در باب این دو موضوع مهم ، بتوان الگوئی برای به دست دادن نظریه شادمانی در فلسفه اسلامی را رقم زد. نگارنده برآن است که فلسفه اسلامی به طور عام و فلسفه ابن سینا به طور خاص حاوی عناصر بسیار ارزنده ای برای ترسیم الگوی فوق است، و امید دارد که رهاورد نوشتار حاضر گامی مثبت در این زمینه تلقی شود. در این مقاله بر اساس شیوه کتابخانه ای و روش تحلیلی – توصیفی مهمترین آثار ابن سینا را مورد کاوش قرار داده ایم تأکید بر جایگاه بلند عالم معقول و ارزش والای لذائذ عقلی و بهجت معنوی که پایه گذار سعادت حقیقی است از جمله دستاوردهای مقاله حاضر است.

امکان شناخت خدا از مسائل بنیادی در حوزه خداشناسی است. این مسئله به دو حوزه «امکان شناخت تصوری» و «امکان شناخت تصدیقی» قابل تحلیل است. دیدگاه رایج در بین متألهان مسلمان و غربی، شناخت خدا در هر دو حوزه تصور و تصدیق را ممکن می داند اما کسانی، دیدگاه امکان شناخت خدا را به چالش کشیده اند. مهم ترین چالش های دیدگاه امکان شناخت در حوزه تصور از این قرارند: 1. طرح دیدگاه اصالت حس در تصورات در حوزه معرفت شناسی؛ 2. طرح دیدگاه پوزیتویسم منطقی؛ 3. تصورپذیری و ماهیت داری؛ 4..تصورپذیری و لزوم تشبیه؛ 5. تصورپذیری و محدودیت مفاهیم و قوای ادراکی انسان. طرف داران این دیدگاه به پاره ای از روایات نیز تمسک جسته اند. این دیدگاه از خطا در برخی مبانی معرفت شناختی و نیز خلط مفاهیم ماهوی با مفاهیم فلسفی و عدم تفکیک احکام مفهوم از مصداق، برآمده است. مهم ترین چالش های دیدگاه امکان شناخت در حوزه تصدیق از این قرارند: 1. طرح دیدگاه اصالت تجربه در تصدیقات در حوزه معرفت شناسی؛ 2. برهان پذیری و مشارکت حد و برهان؛ 3. برهان پذیری و امتناع برهان لمّی؛ 4..برهان پذیری و برهان انّی. این دیدگاه نیز از برخی اشتباهات در حوزه معرفت شناسی یا حوزه احکام منطقی برخاسته است.

برخی از معاصران، قضایای حقیقیه و خارجیه را به ترتیب با ادات های شرطی و عاطف در دامنه سور صورت بندی کرده اند که به نامعتبر شدن بسیاری از قواعد منطق قدیم می انجامد. در این مقاله نشان می دهیم که اگر ادات های شرطی و عاطف را که در تحلیل معاصران در دامنه سور قرار دارد، بیرون بیاوریم و پیش از سور قرار دهیم (یعنی اگر فرمول های منطق جدید را با شرطی و عاطف به وجود موضوع مقید کنیم) بیشتر قواعد منطق قدیم برای همه «قضایای خارجیه» برقرار خواهد شد ولی در موارد بسیاری برای «قضایای حقیقیه» نقض می شود. بر پایه این صورت بندی، اختصاص قواعد منطق قدیم به قضایای خارجیه تا حد بسیاری معنادار می شود. این صورت بندی نو از قضایای حقیقیه و خارجیه، بدون اینکه ادعای مطابقت کامل با تصویر ذهنی بزرگان منطق سینوی داشته باشد، یک صورت بندی کمابیش سازگار با قواعد منطق قدیم است و در سنجش با صورت بندی معاصران، دشواری های بسیار کمتری دارد.

منطق، دانش روش شناسی تفکر است. ترتیب دادن و چینش معلومات برای کشف مجهول و نیل به مطلوب را «تفکر (اندیشیدن)» می نامند. معلومات سابق و سازمان یافته در تفکر، نسبت به نتیجه، علیت تامه دارند؛ از این رو تمامی احکام علت و معلول بر علم سابق (معلومات سازمان یافته) به عنوان علت و بر علم لاحق (نتیجه یا معرَّف) به عنوان معلول، جاری است. این نگرش نسبت به معلوم سابق و نتیجه، راه گشای نکاتی لطیف در دانش منطق است و اساس مباحث و تقسیمات سایر ابواب منطق و احکام آنها بر این سخن استوار است. بخش برهان از جمله بخش هایی است که توضیح محتوایی آن ارتباط مستقیم با شناختِ علت تصدیق و گونه های آن دارد. عدم دقت در واژه شناسی علت، به ویژه علت تصدیق و تفکیک نکردن حیثیت ها و نگرش های منطقی از فلسفی در بخش برهان، سبب ابهام برخی گزاره ها شده و هم چنین اسباب ارائه گزارش های غیرعلمی را فراهم کرده است. در این مقاله کوشیده ایم به بحث واژه شناسی علت، تفاوت نگرش ها به آن در منطق و فلسفه و لوازم و آثار این تفاوت ها، گونه های علت تصدیق و شرایط علت در تحصیل برهان بپردازیم. توضیح و نقد دیدگاه مرحوم خواجه نسبت به کیفیت وقوع علل اربع در برهان لمّ از مباحث اصلی این مقاله است.

برهان بر دو نوع لمّ و انّ است؛ تفاوت آنها در این است که در لمّ، حدّ وسط هم علت اثبات و هم علت ثبوت نتیجه است اما در برهان انّ، حدّ وسط تنها علت اثبات نتیجه است. از آنجا که شرط برهان لمّ این است که حدّ وسط علت وجود اکبر در اصغر باشد، نه علت وجود خود اکبر، برهان لمّ به چهارگونه تقسیم می شود که نتیجه همه آنها یقین تام و زوال ناپذیر است. برهان انّ به دو گونه انّ مطلق و دلیل است و اینکه این دو برهان، مفید یقین تام و زوال ناپذیر نیستند، سبب نمی شود برهان شمرده نشوند. با تبیین این مباحث آشکار می شود که تقسیم مطرح از سوی فارابی درباره برهان و نیز تعریف ملاصدرا از برهان لمّ پذیرفتنی نیست. این نوشتار دربردارنده مطالب دیگر درباره ماهیت برهان لمّ و انّ است که کمتر به آنها توجه شده است: 1. التفات به اشکالاتی درباره برخی اقسام برهان و ارتباطشان با یکدیگر و پاسخ به آنها؛ 2. بیان ارتباط حدّ وسط با حدّ اصغر در برهان لمّ و انّ؛ 3. توضیح عقلی بودن حصر برهان در لمّ، انّ دلیل و انّ مطلق؛ 4. بررسی دیدگاه ملاصدرا درباره حقیقت حدّ وسط ـ یعنی موجود مجرد نوری ـ در برهان.