جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اهمیت مسأله ذات و صفات باریتعالی و ترابط میان آنها به گونه ای است که می توان گفت جزو اولین و اساسی ترین مباحث کلامی و فلسفی دنیای اسلام به شمار می رود و معرکه آرای مخالفان و موافقان است. بدون تردید دیدگاه های افراطی و تفریطی در این خصوص پیامدهای زیان باری برای جوامع علمی در پی داشته است.علامه مجلسی ره نیز به عنوانی محدثی عقل گرا، دارای دیدگاه های خاص خود در این زمینه بوده است.گرچه علامه مجلسی به عنوان محدثی فیلسوف شهرت ندارد ولی بررسی تاملات فلسفی و عقلانی ایشان در موضوع مورد پژوهش حکایت از آن دارد که ایشان در کنار تاکید مطلق شان بر نصوص ، از فلاسفه هم عصر و یا حتی فلاسفه قبل از خود تاثیرپذیری داشته است.لیکن تاکید ایشان بر مبنا قرار دادن نصوص در کلیه مباحث عقلی سبب شده است که در اقامه براهین همان شیوه نصوص را برگزیند تا ادبیات خاص فلاسفه را.در معناشناسی ذات ، وجودشناسی آن (ادله اثبات وجود خدا)و معرفت شناسی (امکان شناخت، حدود شناخت و قلمرو تفکر در ذات و .... ) و معناشناسی صفات ، وجودشناسی آن (اقسام صفات و )و معرفت شناسی صفات(امکان ، حدود و ابزار شناخت) استوار همانند یک فیلسوف و نه محدث ورود کرد و حسب برداشت خود از نصوص منقول عینیت ذات و صفات الهی را نتیجه گرفت. گرچه علامه مجلسی به مخالفت با فلسفه مشهور استلکن با بررسی آثار ایشان (و در این پژوهش در باب توحید و خداشناسی و خاصه باب ذات و صفات باری تعالی)این نکته هویدا می گردد که مراد ایشان اولا نوع فلاسفه نبوده استو ثانیا مختص به همان مقطع زمانی بوده است که بازار ترجمه آثار فلسفی غیراسلامی بسیار شایع شده بوده است. و ایشان به عنوان پاسدار مکتب، در مقابل آن موج عظیم جبهه گیری شدیدی کردند تا جاییکه فلاسفه را حتی ملحد هم خوانده است.کلید واژه ها:ذات خداوند، صفات خداوند، علامه مجلسی ، عینیت ذات و صفات، تاملات فلسفی

در این رساله با بررسی دقیق،خوف و رجاء به معنا و مفهوم ترس از پروردگار و امید به رحمت پروردگار تعبیر شده است.در ادامه با توجه به اینکه خوف و رجاء یکی از مقامات در عرفان اسلامی است،با تأکید بر قرآن کریم که سرچشمه اصلی عرفان اسلامی میباشد و بررسی احادیث ناب معصومین علیه السلام پرداخته شده است.همچنین شناخت دقیق و تحلیل حدود و قلمرو خوف و رجاء در عرفانو میزان اعتبار به دست آمده از منظر غزالی مسأله ای است که به آن پرداخته و سعی شد تعریف و انواع خوف و رجاء از دیدگاه این عارف بزرگ را مشخص سازیم و همچنین شناخت دقیق و تحلیل خوف و رجاء در آثار علامه محمد باقر مجلسی می باشد و همچنین ارزیابی خوف و رجاء در آثارشان که چه نقاط اشتراک و تفاوتهایی دارند.اما روش کار در این رساله مراجعه مستقیم به آثار این دو شخصیت بزرگ و آثاری که دیگران در شرح و توضیح عقاید ایشان نگاشته اند و سرانجام تحلیل آنها به وسیله نگارنده است.آنچه طی این بررسی معلوم گشت آن است که گرچه تفاوتهایی میان نظریات علامه مجلسی و غزالی در تعریف،انواع و محدوده شناخت حاصل از آن قابل لحاظ است،اما می توان گفت که در یک نگاه هر دو شخصیت معتقدند که انسان پرهیزکار کسی است که خوف و رجایی برابر و معتدل داشته باشد و در دل مومن خوف و رجاء هر دو باید به کمال برسند.

غلو و تقصیر به عنوان جریان های انحرافی در دین و دینداری شناخته می شود که از دیرباز، آفت بزرگی در فرهنگ اسلامی و به ویژه در فرهنگ شیعه بوده است. امامان معصوم، در زمان حیات خود به طور جدّی با عقاید انحرافی و نادرست غلات و مقصّرین، مبارزه کردند. علمای شیعه نیز با تألیف آثار متعدد کوشیدند معارف حقّه ی اسلامی را از گزند اندیشه های آمیخته با غلو یا تقصیر، حفظ کنند. این پایان نامه درصدد است مسئله غلو و تقصیر را از منظر شیخ صدوق، شیخ مفید و علامه مجلسی بررسی کند و نظرات آنان را تبیین و سپس مقایسه نماید. همچنین تلاش می شود با به دست آوردن ویژگی های پیامبر و امام از منظر افراد مذکور، ملاک های غلو و تقصیر یعنی فراتر و فروتر بودن از حد ویژگی های پیامبر و امام، نزد ایشان مشخص شود. صدوق، مفید و مجلسی این موارد را به عنوان ملاک های غلو بر می شمارند: اعتقاد به الوهیت پیامبر و امامان، نبوت امامان، تفویض امور خلقت و روزی دادن، به پیامبر و امامان، اعتقاد به تناسخ؛ یعنی انتقال روح امام از بدن او به بدن امام دیگر، انکارمرگ پیامبر و امامان و باور به اینکه با وجود معرفت به امام، انجام تکالیف شرعی و عبادات، لازم نیست. صدوق، معتقد به صحت سهوالنبی است و منکرین آن را به غلو متهم می کند. مفید و مجلسی به سهوالنبی اعتقادی ندارند و آن را رد می کنند و معتقدین سهوالنبی را مقصر می دانند. مفید، اعتقاد به خلقت معصومین قبل از آدم علیه السلام را به ملاک های غلو اضافه می- کند. مفید بیش از دو شخصیت دیگر به موضوع تقصیر پرداخته است. مفید، اعتقاد به اینکه ائمه بدون الهام، احکام دینی را نمی دانستند و درحکم دادن به به رأی وظن خود توجه داشتند را جزء اندیشه های مقصّره به حساب می آورد. صدوق درباره ی تقصیر و ملاک های آن سخنی نگفته است اما مجلسی دراین موضوع، با مفید، هم نظر است. مجلسی همچنین، نفی علم ائمه به ماکان و ما یکون را تقصیر در حق امامان می داند.واژگان کلیدی: غلو، تقصیر، صدوق، مفید، مجلسی

محورهای اصلی دیدگاه‌های علامه مجلسی در بیان توحید در سه حیطه بررسی می‌شود:اول به نظرات ایشان درباره معرفت و شناخت بشر از خداوند متعال پرداخته شده است. وی معتقد است که از نظر عقل، شناخت بشر از ذات و کنه حضرت حق امری محال و غیر ممکن است ولی گونه‌ای از شناخت و معرفت در انسان‌ها نهادینه شده است که می‌تواند ارتباط بشر با خداوند را حفظ کند؛ که همان معرفت فطری است. از طرف دیگر شناخت بشر از خداوند متعال، شناختی اقراری است که فقط بیانگر وجود خداوند است و نمی‌تواند بیانگر کیفیت و چگونگی ذات او باشد.دوم؛ علامه مجلسی به مباحث اثبات صانع که مقدمه مبحث توحید است، اشاره می‌کند. از نظر وی اثبات صانع با خروج از دو حد تعطیل و تشبیه امکان پذیر است که البته دو حد تعطیل و تشبیه را با تبیین‌های خاصی ارائه می‌کند. لذا ایشان حد تعطیل را، در تعطیل وجود شناختی جایز نمی‌داند و از سوی دیگر تشابه اسمی را در حد تشبیه جایز می‌داند. ایشان در بحث اثبات صانع از دو روش استفاده می‌کند؛ یکی اثبات صانع از طریق مشاهده افعال و آثار او در خلقت و دیگری اثبات صانع از طریق استدلال‌های نقلی و عقلی. نکته گفتنی در مقدمات و قواعدی است که علامه در اثبات صانع استفاده می‌کند و می‌توان به تنبه عقل، عدم کفایت حس در شناخت و عدم کفایت ظن در اثبات اشاره کرد.سوم مبحث توحید است که بعد از اثبات موجودی به عنوان صانع، به یگانه بودن او در تمام جهات استدلال می‌شود. وی در معانی توحید، وام گیر تقسیم بندی مشهور در معانی توحید است با این بیان که ایشان توحید را در معانی چهارگانه توحید ذاتی، صفاتی، افعالی و عبادی تشریح می‌کند و نهایتا نفی صفات زائد بر ذات را رکن اساسی توحید می‌داند که در معنای صمدیت اخذ شده است.کلید‌واژه‌ها: علامه مجلسی، معرفت الهی، اثبات صانع، توحید.

کتاب گرانسنگ «کافی» مهم‌ترین و معتبرترین مجموع? حدیثی شیعه به شمار می‌رود. بر این کتاب شرحها و حاشیه‌های فراوانی نگاشته شده که تعداد آنها 70 فراتر می‌رود. ‌یکی از مهم‌ترین این شرحها کتاب ارجمند «مرآه العقول فی شرح أ‌خبار آل الرسول» تألیف علامه مجلسی است که مهم‌ترین اثر وی پس از بحار الانوار محسوب می‌شود. مجلسی در این کتاب به شرح روایات اصول کافی، فروع کافی و روضه پرداخته، بسیاری از واژه‌های دیریاب را معنا کرده، تشبیه‌ها، مجازها و کنایه‌های روایات را با زبانی شیوا شرح داده و با ذهن نقّاد‌‌ و نکته‌سنج خویش تحریفات و تصحیفات روایات را برنموده و در مورد ضعف یا صحّت سندی هم? روایات کافی داوری کرده است.او در این کتاب ارزشمند علاوه بر استفاده از مایه‌های علمی خویش در زمین? علوم حدیث، برای نمایاندن معانی روایت از دانشهای دیگر همچون تفسیر، کلام، فلسفه، اصول و فقه و از دیدگاههای محدثان و شارحان دیگر کافی نیز بهره جسته است؛ به طوری که می‌توان گفت: این شرح علاوه بر نظرات و دیدگاههای مجلسی، حاوی چکیده‌ای از شروح کافی تا آن زمان است. وی در نگارش این مجموعه از بیش از سیصد منبع علمی در زمینه‌های گوناگون بهره گرفته است. گفتنی است در مرآت العقول تنها به نقل آرا و نظرات دیگر عالمان و محدثان بسنده نشده، بلکه مجلسی با بصیرت و بینش خاصی که در اثر انس زیاد و کار مداوم با روایات به دست آورده و نیز با دانش گسترده و ذهن سرشار خویش‌ در مورد دیدگاههای دیگران داوری کرده و در بسیاری از موارد آرای آنان را به بوت? نقد گذاشته است. نقدهای مرآت العقول تنها به شارحان کافی محدود نمی‌شود، بلکه مجلسی در مواردی آرای لغویان، مفسران، متکلمان، اصولیان و فقیهان را نیز نقد می‌کند. همچنین وی در سراسر کتاب دیدگاههای فلاسفه و عالمان صوفی‌مسلک را به شدّت مورد انتقاد قرار داده و سخت به آنان تاخته است.مجلسی در بررسی اسناد روایات و در بازگو کردن حکم سندی آنها از شیوه و ملاکهای حدیث‌پژوهان متأخر بهره جسته است و بر این اساس بسیاری از اسناد روایات کافی را ضعیف یا غیر معتبر دانسته است؛ هرچند گهگاه نیم‌نگاهی هم به مبانی و دیدگاههای متقدمان داشته است.علامه مجلسی دیدگاههای رجالی ویژه‌ای دارد که از جمل? آنها می‌توان به اعتماد بر توثیق رجالیان متأخر، اعتقاد به وثاقت مشایخ اجازه و راویانی که صدوق در مشیخ? خود به آنها طریق دارد و اعتقاد به ممدوح بودن صاحبان اصول روایی نام برد. همچنین وی برخی از راویان را بر خلاف مشهور، موثق می‌داند و روایات آنان را می‌پذیرد. از جمل? این راویان می‌توان از این افراد یاد کرد: نوفلی، سکونی و روایات نوفلی از سکونی، محمد بن سنان، سهل بن زیاد، معلّی بن محمد، علی بن ابی حمز? بطائنی، مفضّل بن عمر، احمد بن مهران و بکر بن صالح. گفتنی است بیشتر این راویان کثیر الروایه هستند و در اسناد بسیاری از روایات کافی قرار گرفته‌اند و ناگفته روشن است که توثیق آنان بسیاری از روایات را به لحاظ سندی معتبر می‌سازد.دقتهای ادبی علامه مجلسی، اعم از دقتهای لغوی، صرفی، نحوی و بلاغی و نیز توجه بسیار زیاد به مقابل? نسخه‌های گوناگون روایات از او محدثی چیره‌دست ساخته است.از جمله روشهای فقه‌الحدیثی علامه مجلسی می‌توان به این موارد اشاره کرد: نگاه مجموعی به روایات، گردآوری قرائن، پرهیز از تأویل بدون دلیل، توجه به مجازها، کنایه‌ها و ضرب‌المثلها، توجه به فضا و جهت صدور و نیز دقت به احادیث متعارض و ارای? راهکارهایی برای رفع تعارض آنها.او در نقد روایات، هم به نقد سندی و هم به نقد محتوایی همت گمارده و نقد محتوایی را بر نقد سندی ترجیح می‌دهد. در نقد سندی به معیارهایی همچون ارسال و انقطاع در اسناد یا عدم وثاقت راویان توجه دارد و در نقد متن از ملاکهایی همچون مخالفت با کتاب، سنّت قطعی، حقایق تاریخی و اصول مذهب، همسویی حدیث با دیدگاه‌های فرقه‌ای و سیاسی و رکاکت لفظ و معنای حدیث بهره می‌گیرد.

چکیدهاثر پیش رو با عنوان «نقد و بررسی آراء علامه مجلسی در سیره نبوی? در بحارالانوار»، با هدف استخراج مبانی و ملاک‎های فقه الحدیثی علامه مجلسی در نقل روایات سیره پیامبر?، رقم خورده است. این مهم از طریق بررسی شرح و بیانات فراوان علامه ذیل آیات و روایات و تطبیق آن‎ها با دیدگاه سایر صاحب نظران، به انجام رسیده است. تامل در این بیانات گویای این واقعیت است که نباید بحارالانوار را صرفا مجموعه‎ای از روایات صحیح و سقیم و خالی از هر گونه نقد و بررسی دانست، بلکه بر خلاف نظر مشهور، علامه با بهره‎گیری از آیات و روایات و مبانی و اصول فقه الحدیثی خود و منابع فراوان، به تحلیل و تبیین متون روایات و نقد و ارزیابی آن‎ها پرداخته و حتی در گزینش روایات نیز، بر طبق این اصول پیش رفته است. علامه از طریق گردآوری روایات قصص که از ابتکارات او در این اثر محسوب می‎شود، در تقابل با احادیث ضعیف و اسرائیلیات، کمک شایانی نموده است. از جمله ملاک‎های علامه (که از بررسی سیره پیامبر? در محدوده این پژوهش به دست آمده)، اهتمام علامه در جمع روایات متعارض و پرهیز از طرد روایات می‎باشد؛ تا جایی که در این مسیر از ارائه احتمالات گوناگون دریغ نمی‎ورزد، حتی اگر خود، در پی تقویت آن‎ها با دلایل متقن بر نیاید. از شیوه‎های او در رفع تعارض روایات، می‎توان به استفاده از تقیه و ارائه دلایل مختلف در حمل حدیث بر تقیه، نسخ، تصحیف، دقت در معنای صحیح واژگان، مقابله نسخه‎های مختلف با یکدیگر و بیان مراد اصلی روایت، اشاره کرد. علاج غرابت و ارسال روایات از طریق اعتماد بر مولف و تاییدیه از آیات، دفاع از مبانی کلامی شیعه و پاسخ به شبهات مخالفان، بیان احتمالات گوناگون در تبیین معنای روایات و در مواردی گزینش یکی از این احتمالات با ارائه دلیل، اثبات مدعا با استفاده از روایات هم مضمون و توجه به وجوه گوناگون معنایی، از دیگر ملاک‎های علامه در بررسی روایات می‎باشند. علامه، روایات مندرج در کتب معتبر شیعه را به شرط مطابقت با عقل (هر چند از طریق عامه باشد)، مورد پذیرش قرار می دهد. همچنین از دیدگاه علامه، اطمینان نداشتن به سند روایت، ملاک عدم وثوق به متن آن می‎باشد؛ هر چند راوی آن از افاضل باشد. کلمات کلیدی: بحارالانوار، علامه مجلسی، پیامبر اکرم?، تعارض، تقیه، فقه الحدیث.