جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف: هدف از مقاله تبیین حقیقتِ عرفان از حیث نظری و عرفانِ حقیقی از حیث عملی و داوری در خصوص ریشه‌ها و منابع تولید دانش عرفان در دو دانشِ عرفان نظری و عملی از حیث تاریخی و اثبات و ایضاحِ منابع وحیانی در پیدایش و گسترش عرفانِ اصیلِ اسلامی است. روش: آیه الله مصباح یزدی با وقوف به تاریخ پیدایش و گسترش و همچنین صادق و کاذب بودن عرفان اسلامی، آن را با نگاه فیلسوفانه از دو زاویه نگرشِ معرفت‌شناسی اول و دوم مورد نقد و بررسی قرار داده. با عنایت به این فرضیه که استاد مصباح عرفان را معرفتِ شهودی حق‌تعالی که از منابع وحیانی سرچشمه گرفت و هدف از آن قرب وجودی به خدای متعال و نیل به لقای رب با چشمِ دل است و درعین حال منتقد و نه مخالفِ عرفان اسلامی مصطلح به‌ویژه تصوف فرقه‌ای بود، این پرسش خودنمایی می‌کند که عرفانِ اسلامی در اندیشه و آثار استاد مصباح چیست و چگونه است؟ در نوشتار حاضر با روشِ توصیفی، عقلی و نقلی پاسخ پرسش یاد شده داده شد. یافته‌ها: یافته‌های نوشتار حاضر براساس مبنا و متد علامه مصباح یزدی عبارت بود از: 1- عرفان اسلامی اصیل و مستقل بوده و ریشه در نصوص دینی و کتاب و سنت دارد 2- در عرفان اسلامی اعم از نظری و عملی خطاهای معرفتی و لغزش‌های سلوکی در اثر انحراف، تحریف و بدعت در آن‌ها راه یافت 3- راه رهایی از خبط و خطاهای معرفتی و سلوکی بازگشت به قرآن و عترت و رفتن در راه اهل‌بیت علیهم‌السلام است 4- عرفان اسلامی برگرفته از کتاب و سنت دارای شاخصه‌هایی مانند مطابقت با فطرت، همه‌جانبه بودن و شریعت محوری است 5- نسخه جامع و کاملِ سلوکی در آیات، احادیث، ادعیه و سیره معصومین(ع) وجود دارد و نیازی به نسخه‌های وارداتی و خودساخته نیست. بدین‌جهت استاد در جستجوی عرفان اسلامی از طریق قرآن و عترت(ع) بوده‌اند. نتیجه‌گیری: با عنایت به هدف، روش و یافته‌هایی که یاد شد، نتیجه این است که: عرفان اسلامی وارداتی و بیگانه نبوده و شباهت خانوادگی معارف و مسائل آن با دیگر عرفان‌ها در ادیان و مکاتب الهی و بشری، دلیل اخذ این از آن‌ها نبوده و نیست. از سوی دیگر عرفان اسلامی ازلحاظ ریشه انسانی، فطری، ازلحاظ دانشی، برهانی و ازلحاظ باید و نبایدها و دستورالعمل‌ها شریعت مدارانه و معیارهای سنجش صواب و خطای آن 1. قرآن و عترت 2. عقل سلیم بود.

قلمرو دين يکي از مباحثي است که در ميان متکلمان و فيلسوفان دين حائز اهميت بوده و در زمان معاصر با عنوان‌هايي نظير نياز بشر به دين، انتظار بشر از دين، و گسترة شريعت نيز مورد بحث واقع شده است. مسائل اصلی در قلمرو دين اين است که دين چيست؟ چه ارکان و اجزايي دارد و تا چه حد مي‌تواند در زندگي بشر دخالت داشته باشد؟ شأن دین بیان چه نوع مسائلی است؟ آیت‌الله مصباح یزدی قلمرو دین را بیان امور مربوط به سعادت ابدی انسان می‌دانند. ديدگاه ايشان برخي ابهامات را به‌دنبال داشته است که اين مقاله به‌‌روش کتابخانه‌اي و با رویکرد تحلیلی به بررسي آنها مي‌پردازد؛ ابهاماتی مانند سکولار شدن دين؛ خروج بسياري از متون ديني از قلمرو دين؛ عدم تشخيص گزاره‌هايي که به سعادت انسان ارتباط دارد؛ چگونگی تشخيص ارتباط مستقيم يا غيرمستقيم گزاره‌ها و... . نوشتار حاضر این ابهامات را تبیین و بررسی می‌کند. مهم‌ترین یافتة این مقاله آن است که این ابهامات عمدتاً ناشی از عدم درک درست این دیدگاه است.

دربارة ارتباط اخلاق با دين گفته شد که برخلاف آنچه برخي تصور مي‌کنند، دين اسلام همة ساحت‌ها و عرصه‌هاي زندگي اجتماعي را دربردارد و دستورهای اسلامي در همة زمينه‌ها، ارزش‌هايي را مطرح مي‌کنند. بنابراين ارزش‌هاي اخلاقي مختص به حوزة محدودي از زندگي نيستند، بلکه تمام عرصه‌هاي زندگي را فرامي‌گيرند. اکنون اين پرسش ‌مطرح است که آيا ارزش‌هايي که دين اسلامي در عرصه‌هاي اخلاقي مطرح مي‌کند، با ارزش‌هايي که در جامعه مطرح مي‌شوند و در محاورات عرفي بر آنها تکيه و در محافل علمي و دانشگاهي دربارة آنها بحث مي‌شود، يکسان است؟ آيا پاسخ دين به سؤالات اخلاقي عين پاسخي است که علما و دانشمندان و فيلسوفان اخلاقي مي‌دهند؟ يا اينکه ممکن است علماي اخلاق کاري را خوب و ارزشمند معرفي کنند، ولي دين آن را ارزش نداند؟ اين مقال به دنبال پاسخ به اين پرسش‌هاست.

اراده نوعي توانايي رواني ويژۀ انسان است که وي را قادر مي‌سازد تا با اختیار خود، مسير رشد را به‌طور آگاهانه انتخاب کند. با توجه به اينکه محور اصلي رفتارهاي انسان اراده و اختيار است و کارهاي آگاهانۀ انسان در همۀ ابعاد، مستند به اراده است؛ يکي از محورهاي اصلي علوم انساني را مي‌توان اراده و اختيار انسان دانست؛ اراده‌اي که شدت و ضعف دارد و مي‌تواند کاهش يا افزايش يابد. هرقدر انسان، اراده نيرومندتري داشته باشد، حسن انتخاب بيشتري خواهد داشت و سوء‌انتخاب او در بيشتر اوقات ناشي از سست‌ارادگي اوست. آيت‌الله مصباح يزدي در تأليفات خويش به نقش اراده به‌عنوان يکي از ابعاد وجودي انسان در شکل‌گيري رفتارهاي او فراوان پرداخته‌اند. در اين پژوهش که از روش بررسي اسنادي و كتابخانه‌اي، و تحليل مباحث استفاده شده، به بررسي اصول و روش‌هاي تقويت اراده، با تأکيد بر ديدگاه آيت‌الله مصباح يزدي پرداخته شده است. نتيجه به‌دست‌آمده حاکي از آن است که با اصولي همچون آگاهي‌بخشي و بينش‌افزايي، موعظه، تقويت ايمان، تصحيح نيت، تقواپيشگي، تقويت عبوديت و بندگي، تقويت بيم و اميد، اعمال اراده، مداومت بر عمل، پرهيز از گناه، کنترل چشم و گوش، و همچنين با روش‌هايي همچون نماز، توسل، توکل، انفاق، تحميل به نفس، تلقين به نفس، و ورزش، مي‌توان اراده را تقويت کرد.

هدف از پژوهش حاضر بررسي تأثیر باور به معاد و تصوير همه‌جانبۀ آن در تربيت عقلاني از منظر علامه مصباح يزدي است. پژوهش با روش توصيفي ـ تحليلي انجام گرفته و درنهايت نظريات تربيتي اين فيلسوف استنتاج شد. در مراحل انجام پژوهش، نخست، معناي تربيت عقلاني که شامل تعريف لغوي عقلاني، تعريف ماهوي عقلاني، تعريف مصداقي عقلاني است، بررسي شد. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد در پرتو باور به معاد، عقل انسان، تمرکز پيدا کرده و هدفمند مي‌شود. قلمرو انديشه و نظر انسان و به‌تبع آن، معرفت او هم توسعه مي‌يابد. زندگي‌اش از يک معنا و ارزش خاصي برخوردار خواهد شد. در پرتو اين باور مراتب معرفتي انسان که عبارتند از: علم‌اليقين، عين‌اليقين و حق‌اليقين تعالي يافته و انسان ترغيب مي‌شود که خود را از هر مرتبه به مرتبه‏هاي بالاتري از معرفت، برساند.

اين متن درس اخلاق استاد به طلاب علوم ديني پيرامون رابطة دين و اخلاق است. دين شامل احكام، اعتقادات و اخلاق است. دين اسلام يعني دين حق، بر سه اصل استوار است: ايمان به خدا، ايمان به روز جزا و ايمان به آنچه خداي متعال نازل كرده است. اين سه، اصول دين (توحيد، نبوت و معاد) است. بنابراين، دينداري امري اعتقادي، تعبدي و عملي داراي مراتب است كه حد نصاب آن، همان اعتقاد به اصول دين است. دو فرضيه پيرامون رابطة دين و اخلاق مطرح است: 1. در اسلام، ارزش اخلاقي بدون اعتقاد به خدا، پيامبر و قيامت مفهومي ندارد. 2. بعضي مراتب اخلاقي، بدون دين تحقق نمي‌يابد. آنچه پذيرفتني است، فرض دوم است و ايمان و عمل صالح با يكديگر متلازم هستند. اين مقال، به تفصيل پيرامون رابطه دين و اخلاق مي‌پردازد.

تحول و اسلامي‌سازي علوم انساني و استقلال فرهنگي و فکري، يکي از مهم‌ترين اهداف و آرزوهاي انقلاب اسلامي به رهبري امام خميني(ره) بوده است؛ به‌طوري‌که بعد از پيروزي انقلاب، هم امام راحل و هم رهبر معظم انقلاب و ساير متفکران و انديشمندان انقلاب براي تحول و تغيير علوم انساني تلاش‌هاي فراواني کرده‌اند. مهم‌ترين پرسش اين نوشتار اين است که متفکران انقلاب اسلامي و به‌صورت خاص، مقام معظم رهبري و آيت‌الله مصباح يزدي، چه راهکارهايي را براي بسط، تحول و اسلامي‌سازي علوم انساني مطرح کرده‌اند؟ براي يافتن پاسخ اين پرسش، با مراجعه به آثار و سخنان اين دو انديشمند اسلامي به اين نتيجه رسيده‌ايم که راهکارهایي را که اين دو متفکر اسلامي براي تحول و اسلامي‌سازي علوم انساني مطرح و ارائه نموکرده‌اند، به دو بخش تقسيم مي‌شود: راهکارهاي بنيادي و علمي و راهکارهاي عملي که با استفاده از روش تحليلي ـ توصيفي اين راهکارها مورد تحقيق و بازخواني قرار گرفته است.

مقالة حاضر با روش تحليل عقلي و رويکرد درون‌ديني به تبيين ديدگاه علامه مصباح يزدي در معرفت و بصيرت اهل ولايت و حزب‌الله و تأثير آن در اسلامي‌سازي علوم انساني پرداخته است. آخرين مرحلة سير انسانى در انديشة علامه مصباح يزدي از سنخ علم حضورى است. اهل ولايت و حزب‌الله تعلق و ربط بودن خود به خداي سبحان را با علم حضوري مى‌بينند و مى‌يابند. اين تحقيق نشان مي‌دهد که از منظر علامه مصباح يزدي، علم حضورى که در اثر تمرکز و حضور قلب در عبادت و اطاعت خداوند و برداشته شدن حجاب‌ها بين اهل ولايت و خداوند تجلي مي‌يابد، مطلوب ذاتى و کمال اصيل است و علوم انساني درصورتى اسلامي و ارزشمند مي‌شوند که وسيله‌اى براى رسيدن به کمال اصيل باشند؛ چنان‌که اگر در جهت ضد کمال نهايى، از آنها بهره‌بردارى شود، مقدمة نقص و سقوط نهايى خواهند بود.

در مباحث گذشته به برخي مباحث مقدماتي دربارة ارزش‌هاي اخلاقي اشاره شد. ضمن آن مباحث، با استفاده از کتاب و سنت، ويژگي‌هايي که مناسب با موضوع علم اخلاق بود، مطرح شد. نکتة درخور توجه این است که تعريف ما از ارزش اخلاقي، به ‌معناي ناديده گرفتن تعريف ساير دانشمندان، اعم از مسلمان يا غيرمسلمان، از علم اخلاق نيست. طبعاً علوم، متناسب با موضوع و مباحث مطرح در آنها، با يکديگر تفاوت‌هايي دارند. دانشمندان براي اينکه مجهولات‌ به معلومات تبديل شوند، آنها را دسته‌بندي مي‌کنند و مجموعه مسائل مرتبط با يكديگر را يک «علم» مي‌نامند. سپس با توجه به گسترده بودن مسائل برخي از علوم، حيثيتي را به موضوع آنها مي‌افزايند و براساس آن حيثيت، علم را به چند باب تقسيم مي‌کنند. اينها قراردادهايي است که از گذشته در علوم مختلف و در بين دانشمندان يوناني وجود داشته و همچنان وجود دارد.

علوم انساني نرم‌افزار هر تمدن است. علوم انساني موجود متناسب با بافت فرهنگي و ايدئولوژي جهان غرب است. علي‌رغم نياز منطقي تمدن نوين اسلامي به اسلامي‌سازي علوم انساني، برخي همچنان در امکان علوم انساني اسلامي تشکيک مي‌کنند. بدين‌سان، لازم است چالش‌هاي نظري اسلامي‌سازي علوم انساني را شناسايي، تحليل و ارزيابي کرد. پژوهش حاضر با محوريت ديدگاه‌هاي فيلسوف برجستة جهان اسلام، علامه مصباح ‌يزدي درصدد است با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکرد انتقادي به بررسي چالش‌هاي معرفت‌شناختي «امکان علوم انساني اسلامي» بپردازد. براساس نتايج به‌دست‌آمده، انحصارگرايي معرفتي در علم مدرن، ناواقع‌گرايي زبان دين، پارادوکسيکال بودن علم اسلامي، تفکيک علم از تکنولوژي از مهم‌ترين چالش‌هاي معرفت‌شناختي امکان «علوم انساني اسلامي» است. آيت‌الله مصباح يزدي با تبيين مباني لازم جهت اسلامي‌سازي علوم انساني، ازجمله مباني معرفت‌شناختي، نه‌تنها به همة چالش‌هاي يادشده پاسخ داده‌اند؛ بلکه با تأکید بر ضرورت علم ديني، راه را براي ارائة نمونه‌هاي عيني علوم انساني اسلامي نيز نشان داده‌اند.