جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این متن تطبیقی فلسفی در باره ی بوعلی سینا که یک دانشمند مسلمان ایرانی و آکواینوس که یک دانشمند کاتولیک اهل سیلیس بوده است⸲ به مطالعه پرداخته است. این مطالعه در قالب تحلیل شباهت های متون ذکر شده به عنوان پایان نامه در مساله ی وجود خدا و دانش متافیزیک انجام گرفته است .این تحقیق دربردارنده ی پنج راه حلی است که در سوما در ارتباط با مساله ی وجود خدا ارائه داده شده است و این راه حل ها همگی مبتنی بر قواعدی هستند که آکواینوس از بوعلی سینا در کتاب الهیات شفا وام گرفته است .باید گفت پنج استدلال آکواینوس در باره ی وجود خدا بر آمده از موضوع اصلی متافیزیک بوعلی سینا یعنی وجود بما هو وجود است که بوعلی هم این موضوع را از متکلمین وام گرفته است . آکواینوس در تحلیل و جمع بندی استدلال هایش سعی در بهره بردن و جمع کردن استدلال های موجود در حکمت ارسطوئی و سینوی و فلسفه ی یهودی داشته است که موضوع تعالیم الهی نیز میباشد .این متن سعی دارد سنت علمی ادیان ابراهیمی را برای همه ی انسانها در باب وجود خدا به نمایش بگذارد و هدف از این امر تحقق همکاری و تبادل علمی بیشتر بین دانشمندان دینی ادیان ابراهیمی در باب استدلال های وجود خدا میباشد. مباحث الهیاتی در این متن علاوه بر زبان اصلی خودشان با ترجمه ی انگلیسی نیز آورده شده اند و به این جهت قابل فهم و دستیابی برای کسانی است که آگاهی و شناخت کافی نسبت به زبانهای قدیمی ندارند ولی مانند بوعلی و آکواینوس اهل تفکر هستند و روش آنها را دنبال میکنند. کسانی که علم را در هر نقطه ای با تلاش فراوان می یابند.

بدون شک مبانی مختلف، در شکل گیری و نحوه پرداختن به مسائل فلسفی تأثیر مستقیم دارد، طبیعی است که تغییر در مبانی و نگرشها نیز به دگرگونی در ماهیت مسائل منجر شود، مسائل تقسیمی فلسفه از جمله تقسیم به مجرد و مادی، مبتنی بر مبانی فلسفی شکل گرفته و با ترقی این مبانی و تقارب آنها به نگاههای عرفانی سرشت و سرنوشت این سنخ مسائل نیز تغییر خواهد کرد، ملاصدرا تمایل و تصریح به تسلیم در مقابل مهمترین مبانی عرفانی را در حکمت متعالیه به وضوح ابراز کرده، گو اینکه فرصت نکرده است تا تمام لوازم، آثار و نتایج این تغییر نگاه را در فلسفه خود اعمال کند. در نوشته پیشرو تأثیر برخی از این مبانی را بر تقسیم موجود به مجرد و مادی بررسی کردهایم. بنابراین مسأله تحقیق این است که با توجه به نظرگاه نهایی حکمت متعالیه و تحول در برخی مبانی، تقسیم موجود به مجرد و مادی چگونه تحلیل خواهد شد، و آیا این تقسیم امری حقیقی و عینی یا ذهنی و معرفتی است، به نظر می رسد با پذیرش اصولی چون تشکیک اخص و یکسانی ماهیات با اعیان ثابته، تمایز مجرد و مادی هم صرفا به تعین و ظهور عرفانی حقیقت شخصی وجود در مدارک انسانی قابل تحویل باشد.

دراین پایان نامه به بررسی ومقایسه جایگاه ماهیت بدون وجود در نظام فلسفی ابن سینا،ثابتات ازلی معتزله واعیان ثابته ابن عربی می پردازیم.از نظر ابن سینا ماهیت من حیث هی،نه موجود است و نه معدوم.که ظاهر امر این است که چنین ماهیتی مستقل از وجودمنشأ اثری نیست؛اما شواهد گوناگونی در آثار ابن سینا در باب شأنیت مستقل ماهیت از وجود به چشم می خورد.گروهی از معتزله نیز برای حل مسأله علم خدای متعال قبل از ایجاد،نظریه ثابتات ازلی را مطرح کرده اند.این ثابتات دربرگیرنده ی موجودات و معدومات ممکن می شوند.ثبوت از نظر ایشان ،اعم از وجود و در مقابل نفی قرارمی گیرد.همچنین ممتنعات درواقع دارای ثبوت نیستند و منتفی هستند. این ثابتات متعلق علم خدای متعال قرارمی گیرند،عارفی چون ابن عربی نیز نظریه اعیان ثابته را از دیدگاه ثابتات ازلی معتزله الهام گرفته است؛اگر چه که در برخی مواقع دیدگاه خود را متمایز از دیدگاه معتزله بیان می کندولی وجوه تمایز این دو دیدگاه را روشن نمی سازد.به نظرمی رسد این سه دیدگاه دارای شباهت هایی چون : تقرر و ثبوت ماهیت بدون وجود خارجی،تشابه برخی از ادله ی معتزله با عرفا،ثبوت معدومات ممکن در معتزله و شیئیت ثبوت اعیان ثابته، و تفاوت هایی چون : عدم اتصاف ماهیت فی حدنفسه به وجودیا عدم در دیدگاه ابن سینا و اتصاف ماهیت به وجود وعدم در دیدگاه معتزله و عرفا اگرچه این ماهیت معدوم می تواند دارای ثبوت باشد،اشاره کرد،اماتفاوت دیگر،درکارکردها است که می توان به دارای اثرخواندن ماهیت بدون وجود در فلسفه ابن سیناو کارکردهای دیگری چون : قضاو قدر سرالقدر و... درعرفان اشاره کرد،همچنین می توان از تفاوت های دیگری چون: تفاوت در ثبوت وتقسیم بندی ماهیات خارجی نام برد.که در راستای این پایان نامه، مطالبی مانند: کلی طبیعی ،شواهد استقلال ماهیت از وجود ، علم الهی،نظریه ثابتات ازلی ثبوت معدومات ونظریه حال ، کارکردهای نظریه ثابتات ازلی در کلام معتزله ، نقدهای فلاسفه برثبوت معدومات وثبوت حال، اقسام معدوم ،ادله ابن عربی بر اثبات اعیان ثابته،و کار کرد اعیان ثابته درعرفان ابن عربی را از مباحث مقدماتی این پایان نامه به شمار آورد.و نیز رابطه ی اعیان ثابته با ثابتات ازلی و نگاه فلاسفه به اعیان ثابته ابن عربی و ادله ی هریک از این سه دیدگاه و ارزیابی تفاوت ها وشباهت های آن ها،بحث های اصلی این پایان نامه می باشند.

جبر و اختیار وابسته به احوال سالک است. یعنی در مرحله نخست که ابتدای سیر و سلوک می‌باشد، همه افعال را اختیاری می‌بیند. و اثری از فعل حق مشاهده نمی‌کند. و چون از این وادی گذشت، در آن کار جبری می‌شود یعنی چیزی جز جلوه حق و فعل حق نمی‌بیند. از آنجا که در کشف و شهود عرفانی همه موجودات امکانی را ظل وجود و پرتو ذات حق و مظهر اسماء و صفات الهی می‌ببینند. و حقیقت «کل شیء هالک الا وجهه» را به عیان مشاهده می‌کنند و همچنین با منطق کسانی که قضیه وحدت وجود و توحید حقیقی صفات و افعال واجب را پذیرفته و آن را به درجه عین‌الیقین و حق‌الیقین دریافته باشند، دیگر از هستی مستعار و نمودار اختیار بشر اثری نیست. بلکه هر چه هست اثر حق و فعل حق است.ا ین باور با اعتقاد به بحث "توحید" (وحدت وجود عرفانی) و "مقام فناء" و"قرب نوافل و فرائض" توضیح داده می‌شود. در قرب نوافل که مستحب باشد انیت انسان مندک نمی‌شود زیرا در مستحبات انسان می‌تواند آنها را انجام بدهد یا ندهد این اختیار هست و تا زمانی که اختیار هست (انیت) هست و تا زمانی که انیت هست فنای مقید است. بر خلاف قرب فرایض که انیت برداشته می‌شود و فنای مطلق است و محوریت با حق است و سالک عین الله می‌شود در حالیکه در قرب نوافل باری تعالی در مجلای سالک ظهور باطنی پیدا می‌کند. قرب فرایض، نفی اختیار تشریعی در انسان است به این معنا که انسان به واسطه ی قرب فرایض می‌تواند به نفی انیت برسد. نتیجه اینکه: دو دلیل بر موجه ساختن جبر عرفانی عبارتند از: پذیرش وحدت شخصی وجود متکی بر مبانی شناخت ملاصدرا و دستیابی به مقام فنا مطلق و قرب فرایض که در توحید صفاتی مطرح می شود و در آن عارف هیچ صفت کمالی را در خود نمی بیند چراکه همه را از خدا می بیند باعث می شود که انیت آدمی مندک گردد.

هدف از این تحقیق، بررسی تطبیقی اثبات وجود خدا از دیدگاه ملاصدرا و عقل‌گرایان (دکارت، هگل، کانت)، می‌باشد. مسئله وجود خدا از بنیادی‌ترین مسائلی است که در زندگی هر انسانی وجود دارد و در سایه اعتقاد به وجود خدا است که اعمال و رفتار انسان صبغه خاصی پیدا می‌کند؛ اگر هم به خدا اعتقاد نداشت باز اعمال و رفتارش رنگ ‌و ‌بویی دیگر می‌گیرد. روش تحقیق، تحلیلی – توصیفی و نحوه تجزیه‌وتحلیل اطلاعات به‌صورت کیفی است. یافته‌ها نشان می‌دهد که دکارت، اثبات خدا را طبق برهان‌های خود، بدیهی می‌داند که در برخی از مباحث مثل واجب‌الوجود و برهان امکان وجود بی‌شباهت با ملاصدرا نیست. فلسفۀ هگل، عمدتاً فلسفه‌ای است؛ مبتنی بر تجربه و وظیفۀ فلسفه شناخت خداست. هگل، برخلاف ملاصدرا که در اثبات خداوند دیدگاه متکلمان اسلامی را دارد؛ تنها از خداوند به خودآگاهی کلی (و معقول)، نام می‌برد و در نهایت با بیان روح‌القدوس، خدای فلسفی را اثبات می‌کند. ملاصدرا برخلاف کانت که سیر برهان‌های اثبات خدا را بر مسیر «براهین وجودی»، «براهین جهان‌شناختی» و در نهایت «براهین کلامی طبیعی»، می‌داند؛ با تمسک به ادله‌ای مثل برهان صدیقین، خود را «معتقدی جزمی» می‌داند که از منظر عقل نظری خداوند را اثبات می‌کند. فرض ضرورت وجود خداوند از منظر کانت، متناسب با عقل عملی و اخلاق است و خدای نظری را غیرقابل اثبات می‌داند. نتیجه تحقیق، نشان می‌دهد که برخی نظریات ملاصدرا با دکارت، قابل تطبیق است؛ ولی کلیات نظرات وی با هگل و کانت، تعارض‌های فراوانی که ناشی از توجه ملاصدرا به عقل نظری و متکلمی است؛ دارد.

تمایز «وجود» و «ماهیت» و تبیین چگونگی ارتباط آن‌ها با یکدیگر، از مباحث مهم فلسفه‌ی اسلامی از «فارابی» تا «ملاصدرا» محسوب می‌شود. ملاصدرا، در مواجهه با موضوع و نظریه‌های فلاسفه‌ی پیش از خویش؛ مبنای« اصالت وجود» را برگزیده و «حکمت متعالیه» را بر اساس آن تنظیم کرده است. او در روشی تعلیمی و تکاملی، با همراهی با آموزه‌ها و چارچوب-های حاکم بر فلسفه و با استفاده از شیوه‌ای خاص در نگارش؛ مسیر مباحث را به سوی نظریات نهایی و متعالی خویش، پیش برده است. سیر نظری صدرایی، با عبور از «اصالت ماهیت» و تنظیم مباحث فلسفی بر مبنای «اصالت وجود» آغاز شده و در شیوه‌ای خاص، از اصالت وجود متعارف، به مبنای «وحدت شخصی وجود» رسیده است. در این نوشتار با شیوه‌ی استنتاجی و تحلیلی و در پی کشف نظریات نهایی صدرایی در مبحث اصالت و وحدت وجود، شش فرضیه ارائه شده است. «دست کشیدن از مبنای اصالت وجود»، «اصالت به معنای اصل اول»، «اصالت ماهیت»، «اصالت کون یا اصالت بودن»، «اصالت عدم یا اصالت کمون» و «اصالت وجود به معنای اصالت بودن» فرضیه‌های قابل طرح هستند. در پایان، اصالت وجود در قامتی نو، به معنای «اصالت بودن»، ترجیح داده شده است.

از جمله مباحثی که در طول تاریخ مورد بحث و بررسی قرار گرفته، مسأله اثبات و انکار وجود خدا می‌باشد. در این مسیر، کتاب‌های متعددی برای اثبات و انکار وجود خدا تألیف شده است. در پژوهش حاضر سعی شده با هدف تبیین و تطبیق دو کتاب تفسیر المیزان و طرح بزرگ، در مسأله وجود خدا، به بررسی استدلال‌های علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به عنوان خداباور و دلایل استیون هاوکینگ در کتاب طرح بزرگ به عنوان خداناباور به روش تحلیلی- تطبیقی پرداخته شود. در این راستا، فصل اول به مبانی نظری پژوهش نظیر فرضیه‌ها، مفاهیم بنیادین و هدف‌های پژوهش اختصاص یافته است. در فصل دوم به تبیین استدلال‌های علامه طباطبایی در تفسیر المیزان برای اثبات وجود خدا از دو راه حاضر و ظاهر بودن خدا و راه فطرت پرداخته شده است. فصل سوم دلایل بی نیازی خلقت عالم از وجود خدا در کتاب طرح بزرگ، از جمله قوانین طبیعت، جبرگرایی علمی، واقع‌گرایی وابسته به مدل، قوانین کوانتوم، بازی زندگی و اصل بقاء انرژی را مورد بررسی قرار داده است. در فصل چهارم با تطبیق و مقایسه نظریات دو متفکر در مباحث منشأ پیدایش دین از منظر علامه طباطبایی و استیون هاوکینگ، ماهیت معجزه و مبانی شناخت، به بررسی و تحلیل دو دیدگاه پرداخته و ناسازگاری برخی دلایل هاوکینگ با آیات قرآن و مورد قبول واقع نشدن دلایل ایشان برای انکار وجود خدا، نتیجه گرفته شده است و در نهایت، فصل پنجم با بیان خلاصه‌ای از اصلی ترین مسائل فصل‌های قبل به همراه ذکر چند پیشنهاد، به روند این پژوهش خاتمه داده است.

پژوهش درمورد تطور مفهوم وجود درحکمت متعالیۀ ملاصدرا و نیز نسبت به فارابی حاکی از آن است که در فلسفۀ فارابی بدلیل درهم تنیدگی معنای موجود، وجود و ماهیت، «وجود» به عنوان امری یکسان با موجود و یا جزئی از موجود مطرح شد. همچنین تطور مفهوم وجود و موجود در حکمت متعالیۀ ملاصدرا از نظر همراهی ابتدائی با حکمت رسمی و سپس ارائۀ نظریۀ اصالت وجود و نهایتا دستیابی به وجودی اصیل و مشکک مورد بررسی قرار گرفت. در بحث احکام وجود نیز فارابی تحت تاثیر تفکر ارسطویی و درنتیجه در سیطرۀ موجود محوری است و لذا از حیطۀ مفاهیم فراتر نرفته است، اما در فلسفۀ ملاصدرا بر مبنای اصالت وجود و مبانی و نتایج آن، احکام وجود و ماهیت، لوازم و مسائل و مباحث پیرامون هریک از آنها متحول شد و بدین‌صورت دامنۀ مباحث فلسفی گسترش یافت. همچنین فارابی «موجود بما هو موجود» را به عنوان موضوع فلسفه معرفی می‌کند، ولی ملاصدرا براساس اصالت وجود، گاهی وجود و گاهی «موجود» را به عنوان موضوع فلسفه معرفی می‌کند، اما این دوگانگی مربوط به لفظ است نه معنا؛ چراکه بر طبق مبانی فکری ملاصدرا منظور از موجود، چیزی جز وجود نیست. درمورد اشکالاتی که بر اصالت فلسفی نظریۀ اصالت وجود وارد شده است، باید گفت که این مسائل ناشی از عوامل مختلفی از جمله عدم دانش کافی درمورد زمینۀ تاریخی و فلسفی نظریۀ اصالت وجود ملاصدرا، آثار و کارکردهای آن، عدم درک صحیح معنای وجود، ماهیت و خلط معانی آنها است.

بیدل دهلوی از شاعران صاحب سبک‌، عارف مسلک و از جمله سرآمدان سبک هندی در قرن یازدهم هجری است. وی از پیروان محی‌الدین ابن عربی در شبه قاره بود و مباحث عرفانی در ذهن و زبان او جایگاه ویژه‌ای دارد. بیدل گرچه شاعری فارسی زبان است اما زیستگاه و پرورشگاه او هندوستان بود و در عصری که مفاهیم فلسفی- عرفانی اوپانیشاد در همه جای هندوستان گسترش یافته بود، به سرودن روی آورد . ازاین روی یکی از موضوعات مهم بیدل پژوهی، دست یافتن به خاستگاه و سرچشمه اندیشه های عارفانه اوست و بررسی میزان تاثیر پذیری بیدل از اندیشه‌های اسلامی و آموره‌های عرفان هندی است. از دیگر سو، موضوع وحدت وجود و انسان کامل از جمله مهم‌ترین مباحث عرفانی به شمار می‌رود . از این جهت ضرورت دارد که این دو موضوع مهم به شکل مستقل و کامل بررسی گردد و هدف این رساله نیز دست یافتن به این مهم به شیوه توصیفی – تحلیلی است. دراین باره گرچه پژوهش‌های مفیدی در باره هر یک از مباحث انجام پذیرفته و زوایای موضوع کاویده شده و در این پژوهش نیر از آنها بهره گرفته‌ایم، ولی تحقیقی جامع و تطبیقی با محوریت انسان کامل و وحدت وجود در نظرگاه بیدل و عرفان هندی انجام نشده است. جهان‌بینی وحدت وجودی بیدل تا حدی به اندیشه‌های وحدت نگرانه اوپانیشادها و شان‌کارا، نماینده‌ وحدت وجودی نامکیف مکتب ودانتا، شباهت دارد. شالوده و اساس تفکر عرفانی در آثار بیدل بر دو محور وحدت وجود و انسان کامل است. بیدل با اوپانیشادها و اندیشه‌های هندوان آشنا بوده و در آثار خویش به تفکرات و آیین‌های مذهبی آن‌ها اشاراتی دارد، اما انسان کامل و وحدت وجودی که در محور اندیشه‌های بیدل است، صبغه توحیدی و اسلامی دارد و با تفکرات مطرح در عرفان هندی متفاوت است. از دیدگاه بیدل، انسان تجلی کامل همه اسماء و صفات الهی، کون جامع حقایق وجود و شایسته مقام نیابت از حق و خلیفه الهی است و مصداق کامل آن، پیامبر گرامی اسلام، محمد مصطفی(ص) به عنوان انسان کامل و غایت آفرینش معرفی می‌شود. در عرفان هندی از انسانی که مانند انسان در عرفان اسلامی، مظهر کامل اسماء و صفات الهی باشد، سخنی به میان نمی‌آید، اما از آنجا که آتمان به عنوان روح الهی در وجود آدمی است، انسان دارای ارزش و شرافت است. در اکثر مکاتب عرفانی هند، کمال انسان در نجات از رنج و رهایی از گردونه زایش‌های مکرر است. جهان‌بینی وحدت‌وجودی بیدل نیز با نگاه اندیشمندان مکاتب عرفانی هند تشابهات و تفاوتهایی دارد. یکی از مهم‌ترین آن‌ها در مکتب خداباور ودانتا، شانکارا است که دیدگاه او مبتنی براین است، تنها یک حقیقت مطلق وجود دارد که این وجود مطلق بی‌تعین و بی‌تکیف دارای حقیقتی دست نیافتنی وادراک ناپذیراست که دارای دوجنبه است، یکی وجودی که ازهرگونه صفات وکیفیات مبراست و آن مقام ذات (نیرگونا) است و دیگری وجودی که در ارتباط با جهان هستی صفات و کیفیات را می‌پذیرد و خود را به صورت کثرات متجلی می‌کند، این بعد وجود هم با برهمن ساگونا قابل تطبیق است.

این پژوهش با هدف شناخت اندیشه قاضی سعید قمی درباره وجود و ماهیت و تبیین او از نسبت مابعدالطّبیعی آنها در حقیقت ممکنات و واجب تعالی و ارزیابی موضع وی در مسأله اصالت وجود یا ماهیت با بهره‌گیری از روش تحقیق کتابخانه‌ای و تحلیل انتقادی انجام گرفت. مراد قاضی سعید از ماهیت در سخن از نسبت مابعدالطّبیعی آن دو، «ما به الشیء هو هو» یا ماهیت بالمعنی‌الاعم و همان حقیقت، ذات و وجود خاصّ اشیاء است که به جعل بسیط جاعل، تشخّص و تحقق عینی می‌یابد و مراد وی از وجود، همان وجود عام یا وجود مصدری است که مشترک معنوی، قابل شدت و ضعف و عارض بر ممکنات است، اما اطلاق وجود بر واجب و ممکن را به اشتراک لفظ می‌داند. بر اساس این دو تلقی از «ماهیت» و «وجود»، وی آشکارا از اصالت ماهیت سخن گفته و جعل وجود را بالتبع و به عرض ماهیت و به جعل خودِ ماهیت دانسته است و با نفی جعل مرکب، شائبه زیادت مابعدالطّبیعی وجود بر ماهیت را می‌زداید. بدین ترتیب قاضی سعید با مبنایی متمایز از قائلان به اصالت وجود، بر اصالت ماهیت تأکید نموده است اما نزاع وی با قائلان اصالت وجود، نزاع در یک مسأله فلسفی نیست، بلکه تقابل دو نظام فلسفی با مبانی و مبادی تصوری و تصدیقی متفاوت است. رأی خاصّ قاضی در نسبت مابعدالطّبیعی وجود و ماهیت را می‌توان ارتقاء نظام فلسفی سینوی و استمرار اندیشه سهروردی و میرداماد دانست.