جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث مهم در فلسفه بحث از وجود و صفات الهی است. در این پایان نامه نظریات حکیم سبزواری و حکیم مدرس زنوزی پیرامون وجود، علم و قدرت خداوند ذکر شده است. بر اساس نتایج این پژوهش، در مباحث وجود، وجود واجب به طرق مختلف از جمله برهان صدیقین، توسط سبزواری و آقاعلی اثبات شد. همچنین توحید و بساطت واجب را با تقریر های خود اثبات کرده اند. در مباحث مربوط به علم، اقسام علم واجب از جمله علم ذات به ذات، علم ذات به غیر در مقام ذات و در مقام فعل، توسط هر کدام مطرح گردید و آن را اثبات کرده اند. در مباحث مربوط به قدرت واجب، تفسیر معنای قدرت از دیدگاه حکماء و متکلمان مورد بررسی قرار گرفت و حکیم سبزواری و آقاعلی در تفسیرمعنای قدرت نظرات متفاوتی ارائه داده اند به گونه ای که حکیم سبزواری وجود تلازم بین تفسیر حکماء و متکلمان را نفی می کند و تفسیر متکلمان را باطل می داند اما آقاعلی رأی به تلازم بین این دو تفسیر از معنای قدرت می دهد. سعی بر این بوده که به روش مقایسه ای به تقریر و تحلیل آراء این دو حکیم پرداخته شود و نقاط قوت وضعف نظریات آنها تبین گردد. همچنین در مواردی که امکان ارئه برهان یا تقریر کامل تری در این زمینه بوده است ذکر گردید تا بتوان وجود و اوصاف خداوند را به نحو کامل تر و دقیق تر اثبات کرد. چراکه هر اندازه براهین اقامه شده در این زمینه متقن تر وکم مؤنه تر باشد معرفت و شناخت نسبت به خداوند سریع تر و عمیق تر خواهد بود.

یاسپرس از فلاسفه‌ اگزیستانسیالیستی است که بر «وجود مطلق» تأکید فراوان داشته است و در خلال آثار خود، وجود مطلق را در دو جهت که شامل هستی فی‌نفسه‌ای است که ما را احاطه کرده و هستی‌ای که ماییم، ارائه کرده و هستی‌ای که محیط بر ماست را شامل «جهان» و «امر متعالی» دانسته و هستی‌ای که ماییم را شامل مراحل «دازاین» و «آگاهی کلی» و «روح» و «اگزیستانس» می‌داند. از سوی دیگر ملاصدرا مسئله‌ی وجود مطلق را به انحاء مختلف در میان آثار خویش گنجانیده که شامل چهار اطلاق وجود مطلق برای مفهوم عام انتزاعی بدیهی وجود، عنوان وجود مطلق در مقام مطلق وجود مقسمی (موضوع فلسفه)، عنوان وجود مطلق در مقام ذات اقدس الهی، عنوان وجود مطلق در مقام فعل (فیض منبسط) می‌باشد. در این پایان‌نامه مسئله‌ی وجود مطلق به حسب ضرورت تحقیقات تطبیقی در سنت فلسفه اسلامی و سنت فلسفه غربی برای دست‌یابی به وجوه اشتراک و وجوه افتراق در تعابیر مشترکی مثل وجود مطلق می‌باشد که به صورت تطبیقی بین آراء ملاصدرا و یاسپرس بررسی شده تا از نتایج به دست آمده در این تطبیق در استفاده بهینه از هر دو دستگاه فلسفی، استفاده‌های علمی و عملی گشته و سدّی در برابر مغالطات لفظی باشد. از نتایج به دست آمده وجوه مشترک در اطلاقات هر دو فیلسوف می‌باشد و هم‌چنین اشتراک لفظی وجود مطلق در برخی اطلاقات وجود مطلق بین صدرا و یاسپرس است. صدرا در پرتو وجود مطلق به گونه‌ای سیر کمالات علمی و عملی را مشخص گردانیده و یاسپرس مراحل تحقق اگزیستانس را در پرتو وجود مطلق فراگیرنده مشخص کرده است. پیشنهاد نگارنده توجه بسیار محققانه به این رویکرد در هر دو طرف است که از میان این تحقیقات یقیناً به برکات علمی و عملی بسیار می‌توان نائل شد.

خدا به عنوان یک وجود برتر و متعالی، همواره یکی از موضوعات مهم برای اذهان بشر بوده است و خرد آدمی که رکنی از ارکان وجودی اوست، هیچ‌گاه از این مهم غافل نبوده است. پژوهش حاضر چگونگی مساله خداشناسی را در دو ساحت عمده توصیف و اثبات وجود آن، از طریق میراث عقلی- فلسفی سه فیلسوف برجسته و تاثیر گزار جهان اسلام، (ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا) مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد. در ساحت تعریف و توصیف، چگونگی تعریف و توصیف خدا و در ساحت اثبات، مساله برهان پذیری و وجود خدا را با روش فلسفی از منظر سه فیلسوف مسلمان، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. پرداختن به توصیف و اثبات وجود خدا از راه عقل و فلسفه از منظر سه فیلسوف صاحب مکتب (ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا) در اوضاع بغرنج اعتقادی، که عده‌ی به جهت تنگ‌نظری و جمود فکری وعدم توجه به مبانی و روش‌های فلسفی در خداشناسی، مواضع متاقض و متضادی را اتخاذ می‌کنند و از جسم انگاری خدا و عدم شناخت آن از طریق براهین عقلی – فلسفی سخن می‌گویند، برای قشر تحصیل کرده، بسیار آموزنده و مفید است از سوی کشیدن حصاری محکم بر گرد باور به وجود خدا از نفوذ شبهات منکرین و معاندین نیز می‌باشد. موضوع با روش کتاب‌خانه‌ی با رویکرد تحلیلی- توصیفی انجام شده است. در مساله تعریف و توصیف خدا، بعد از ذکر دیدگاه‌ها و تحلیل و بررسی آنها، پژوهش‌گر به این نتیجه رسیده است؛ که خدا از راه لوازم عقلی و ذاتی باب برهان، قابل تعریف و توصیف است، نه از راه تعاریف ذاتی باب ایساغوجی( کلیات خمس) که مشتمل بر جنس و فصل و از نوع تعاریف ماهوی و حدی است. در مساله اثبات وجود خدا نیز بعد از تحلیل و بررسی دیدگاه‌ها، به این نتیجه رسیده است، که اثبات وجود خدا برای انسان، امری کاملا معقول و منطقی است و امتناع ذاتی ندارد و می‌توان وجود خدا را از طریق براهین عقلی- فلسفی از نوع برهان شبیه به لمّ یا برهان لمّ بالعرض، اثبات کرد، نه از طریق برهان لمّ بالذات.

تبیین و اثبات گزاره های دینی و الهیاتی از طریق گزاره های فلسفی یکی از روشهای متفکران دینی است که بسیاری از متفکران و متألهان اسلامی و مسیحی از آن بهره برده اند. در میان متألهین اسلامی ابن سینا، خواجه نصیر، علامه حلی، صدرالمتألهین چنین کردند و از متفکران مسیحی "توماس آکویناس" از این روش استفاده کرده است. وی که در فلسفه از آثار ابن رشد و ابن سینا بسیار استفاد نموده، در کتاب "هستی و ذات"تلاش می کند تا از مسأله فلسفی "وجود و موجود" کمک گرفته و تبیینی دقیق از وجود خداوند متعال و خلقت ارائه کند. .وی "وجود" و"خداوند" را یکی تلقی می کند و خداوند را فعلیت یا فعل وجود می داند و معتقد است مخلوقات، وجود را از خداوند دریافت می کنند.هر چند آکویناس با فلسفه ارسطو و تفسیر ابن رشد و ابن سینا پایه های فلسفی خود را بنا کرده است اما با یک تفسیر می توان لازمه نظریه وی را نزدیک شدن به اصالت وجود و برهان صدیقین تلقی کرد.مقاله حاضر با روش تحلیلی-توصیفی نظریه وی را درباره وجود و خداوند از کتاب "هستی و ذات" بررسی، تحلیل کرده و لوازم آن را بیان می کند.

عقل فعال بعد از ارسطو به بحث محوری فلسفه تبدیل شد و تفاسیر گوناگونی در عالم اندیشه - چه سنت غربی و چه در سنت اسلامی- به خود گرفت. عقل فعال در میان فلاسفه اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار است و تقریبا نقش آن در تمام پیکرۀ اندیشۀ فلسفی ظاهر و آشکار است. زیرا فلاسفه از آن هم در معرفت شناسی بحث می‌کنند و هم در وجود شناسی به آن می‌پردازند. مهم‌ترین تفسیری که در این‌باره در عالم اسلام همه‌گیر شد، رهیافت افلوطینی به این مسأله است به طور مثال عقل فعال در اندیشه ابن‌سینا و ملاصدرا، جایگاهی مشابه عقل در دیدگاه افلوطین دارد؛ به این ترتیب که در حوزۀ وجودشناسی، حلقۀ ارتباط بین عقول مفارق (ده‌گانه) و امور محسوس و مبدأ صدور کثرت جهان مادی است و در حوزۀ معرفت‌شناسی، افاضۀ صوَر کلی و معقولات بر نفس ناطقه‌ و خروج آن از قوه به فعلیت از کارکردهای آن است . نگارنده کوشیده است تا عقل فعال را از منظر دو فیلسوف بزرگ عالم اسلامی – ابن‌سینا و ملاصدرا- بررسی کند و اشتراکات و اختلافات این دو متفکر را در این زمینه مورد بازبینی قرار دهد. به طور مثال ابن‌سینا و ملاصدرا هر دو بر این عقیده‌اند که عقل فعال صور نوعیه عالم عنصری را ایجاد می‌کند و همه صور بسط و مرکب را با خلاقیت‌اش به وجود می‌آورد. همچنین در ساحت معرفت‌شناسی عقل فعال را افاضه کننده صور علمیه به نفس ناطقه تصور می‌کنند و خواب و رویا و وحی را به آن نسبت می‌دهند. اما با این حال اندیشه آن دو در این باب دارای اختلافات بنیادی نیز هست که از جمله آنها می‌توان به اینکه ابن‌سینا اتحاد نفس ناطقه با عقل فعال را اتصالی و صدرا اتحادی می‌داند، ابن‌سینا به عقول عرضیه باور ندارد در مقابل صدرا بر این عقیده است که عقول عرضیه نیز در این باب موثر هستند. ابن‌سینا عقال فعال را جدای از نفس معرفی می‌نماید در مقابل صدرا پاره‌ای موارد عقل فعال را درونی برمی‌شمارد. این پایان‌نامه به روش توصیفی-تحلیلی نوشته شده است.

مبنای اصلی فلسفه ملاصدرا وجود است که از دیدگاه وی وجود اصیل و ماهیّت امری اعتباری است. وی در تمام فلسفه خود خصوصیاتی برای وجود ذکر کرده و بنیان مباحث فلسفی را خود را براساس وجود و اصالت وجود پایه گذاری کرده است. یکی از مهم‌ترین مباحث اصالت وجود این است که با اثبات این اصل، چه فروعی از آن منتج می‌گردد که پیش از اثبات این مسئله در بین فلاسفه مطرح نبوده است. در این نوشتار به فروع تصریح شده در اصالت وجود از دیدگاه ملاصدرا و شارحان فلسفه وی به‌طور جامع و منسجم پرداختیم و بررسی کردیم که از منظر این پژوهش چه فروعی، فروع تصریح شده در آثار ملاصدرا هستند و چگونه از اصالت وجود منتج می‌گردند. اتصاف ماهیّت به وجود، تقدّم بالحق و بالحقیقه، تشخّص وجودات، مساوقت وجود با شیئیت، وجود رابط و مستقل، وجود ذهنی، بساطت وجود، مساوقت وجود با وحدت، امکان فقری، اتّحاد عاقل و معقول، حرکت جوهری، برهان صدیقین و ..... از جمله فروع تصریح شده در آثار ملاصدرا هستند که در این پژوهش مطرح کردیم.

یکی از بحث‌هایی که به طور جدی وجود یقین منطقی را در براهین اثبات خدا به چالش می‌کشد، بحث از إنی یا لمی بودن این برهان است. برهان «لمی» برهانی است که حدوسط در آن علاوه بر علیت در مقام اثبات در مقام ثبوت و واقع هم علیت دارد. در براهین «إنی» حدوسط تنها در عالم اثبات علیت دارد. نکته‌ی بغرنج مسأله این است که با نظر به علت العلل بودن خدا، نمی‌توان برهانی لمی برای اثبات آن متصور شد و از سویی ارزش معرفت‌شناختی اقسام براهین «إنی» محل اشکال است. به دیگر سخن براهینی که بر اثبات وجود خدا اقامه شده-اند از کدام قسم هستند؟ در این نوشتار با تبیین دقیق براهین لمی و پس از آشنایی با قسم تحلیلی آن روشن خواهد شد که لمی بودن این براهین با علت العلل بودن خدا منافات ندارد؛ چرا که ممکن است علیت حدوسط در براهین لمی، علیت تحلیلی باشد و این به معنای لحاظ علتی خارجی برای خداوند نیست. از سوی دیگر با تبیین قسم یقینی برهان إن –یعنی إن متلازمان- روشن خواهد شد که ارائه براهین إنی بر اثبات وجود خدا چیزی از ارزش معرفت‌شناسانه این براهین نمی‌کاهد. این براهین نیز مانند براهین لمی هم مفید نتیجه یقینی هستند و هم علت نفس‌الأمری نتیجه را در بردارند. از این رو چندان اهمیتی ندارد که براهین اثبات وجود خدا، برهان إنی نامیده شوند یا برهان لمی؛ چرا که در هر دو صورت، از نصاب یقین منطقی برخوردارند و ارزش معرفت-شناسانه برابری دارند.

اشتراک لفظی و معنوی وجود همواره یکی از دغدغه‌های فیلسوفان متأخر اسلامی (از زمان میرداماد تا عصر حاضر) بوده است. در این میان برخی از فیلسوفان قائل به اشتراک لفظی وجود و عده‌ای دیگر قائل به اشتراک معنوی وجود شده‌اند. یکی از فیلسوفان قائل به اشتراک لفظی وجود، ملا رجبعلی تبریزی است. وی معتقد است که وجود میان واجب و ممکن به دو معنای متفاوت به‌کار می‌رود. مسئلۀ اصلی در این مقاله، بیان و تحلیل همین آموزه و دلیل‌های تبریزی است. این تحلیل هم از رهگذر نقدهای نگارنده و هم از رهگذر بیان دو تفسیر از این آموزه بیان می‌شود. تفسیر اول از آنِ ملا عبدالرحیم دماوندی و تفسیر دیگر برای یکی از شاگردان تبریزی به نام میرمحمداسماعیل خاتون‌‌آبادی است. روش بحث کتابخانه‌ای و توصیفی‌ـ‌تحلیلی است. نتیجۀ اجمالی که این مقاله به آن دست ‌یافته این است که تبریزی در بیان ادلۀ عقلی برای اثبات اشتراک لفظی وجود ناکام است و ادلۀ نقلی او نیز تنها با توجه به روش تفسیری خود او قابل اعتنا خواهند بود و از میان دو تفسیری که از آموزۀ اشتراک لفظی وجود نزد تبریزی بیان می‌شود، نظر میرمحمداسماعیل خاتون‌‌آبادی درست‌تر و درخور توجه بیشتر است.