جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آيه ميثاق که به آيه عالم ذر نيز معروف است، ازجمله آياتي است که مورد توجه انديشمندان اسلامي به‌ویژه فلاسفه مسلمان واقع شده و درباره‌اش نظريه‌پردازي کرده‌اند. ازجملة اين نظريات، دو نظريه کينونت عقلي نفس از صدرالمتألهين و نظريه وجود ملکوتي انسان از علامه طباطبائی است که در تبيين فلسفي عالم ميثاق بيان گشته‌اند. ازآنجاکه اين دو نظريه به لحاظ ساختاري و محتوايي شباهت فراوان به يکديگر دارند و نيز با توجه به آنکه علامه طباطبائي فيلسوفي صدرايي بوده و مباني حکمت متعاليه را پذيرفته است، اين پرسش پيش مي‌آيد که آيا نظريه وجود ملکوتي انسان همان نظريه «کيونت عقلي نفس» صدرالمتألهين است و بيان علامه طباطبائي تنها تقريري نوين و متفاوت از تقرير صدرالمتالهين است، يا آنکه نظريه‌اي متمايز از نظريه صدرا مي‌باشد؟ در اين مقاله در پي آن هستيم که با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکرد مقايسه‌اي به تبيين و مقايسه اين دو نظريه بپردازیم و با توجه به مباني و نيز وجوه اشتراک و افتراق اين دو نظريه به داوري در باب يکساني يا عدم يکساني اين دو نظريه بنشینیم.

بحث از وحدت و کثرت وجود، یکی از مباحث مهم و کلیدی است که فیلسوفان و عرفا را به خود مشغول کرده است . «وحدت وجود» یکی از دغدغه‌های آنان است. اکثر آنها در این مسئله اظهار نظر کرده‌اند که به تفاسیر مختلف از وحدت وجود انجامیده است. از مهم‌ترین آن تفاسیر، «وحدت شخصی وجود» و «وحدت تشکیکی وجود» است که محل نزاع بسیاری از فلاسفه واقع شده است. در این نوشتار به بررسی مسئلۀ وحدت وجود و نسبت دو تفسیر از آن یعنی وحدت تشکیکی وجود و وحدت شخصی وجود و نیز جایگاه تکثر اشیاء در هر یک از این دو تفسیر از منظر صدرالمتألهین و یکی از پیروان او، یعنی علامه طباطبائی می‌پردازیم. صدرالمتألهین در دوازده فصل پایانی مباحث علت و معلول اسفار به وعده‌ای که برای اثبات هستی مطلق و وحدت آن می‌دهد وفا می‌کند و با اثبات وحدت شخصی وجود، فلسفه را که در قلمرو کثرت حقیقی و تشکیک وجود حرکت می‌نماید، به تمامیت می‌رساند بنا بر تصریح ایشان، نظریۀ وحدت تشکیکی وجود، نظریه‌ای ابتدائی بوده و جنبۀ تعلیمی و صرفاﹰ آماده سازی دارد تا مدعای اصلی خود را که همان وحدت شخصی وجود است به اثبات برساند. علامه طباطبائی مدعی است که می‌توان از تدقیق و واکاوی برهان بر تشکیکی بودن حقیقت وجود، وحدت شخصی وجود و در نتیجه تشأن و کثرت تشکیکی ظهور را اثبات نمود. البته علامه با حفظ نظریه تشکیک و ایجاد هماهنگی میان این دو نظریه، به اثبات نظریه وحدت شخصی وجود نمی‌پردازد بلکه معتقد است از تحلیل این نظریه می‌توان نظریه فوق آن را اثبات نمود؛ همان‌گونه که برهان صدرالمتألهین با حفظ علیت، تشان را اثبات نمی‌کند و در پی هماهنگی میان علیت و تشان نیست بلکه از تحلیل علیت، به نظریۀ فوق آن یعنی تشان می‌رسد. نظریۀ وحدت شخصی وجود، وحدت تشکیکی را ابطال نمی‌کند بلکه حقیقتی را تشخیص می‌دهد که به موجب آن، نظر اولی صورت مجازیت اتخاذ می‌نماید.

مسأله وجود به عنوان اساسی‌ترین مسأله در فلسفه به شمار می‌رود. بحث از حقیقت وجود به عنوان مبنایی‌ترین مسأله در فلسفه اسلامی و عرفان اسلامی و نقطه اشتراک و افتراق این دو علم همواره اهمیت داشته است. درک اینکه چه اشتراکات و افتراقاتی در مواجهه با حقیقت وجود در عرفان ابن‌عربی و حکمت متعالیه صدرالمتألهین وجود دارد ضروری و تعیین کننده نگرش هستی‌شناسی این دو محسوب می‌گردد. ابن‌عربی به عنوان مدوّن عرفان نظری در تفکر اسلامی حقیقت وجود را به عنوان موضوع محوری این علم در نظر می‌گیرد و به نظر او باقی، تجلیات، شئون، اطوار و ظهور این حقیقت هستند. در عالم وجود، جز وجودِ حق، موجود نیست. وجود، حقیقت واحدی است و این حقیقت تعددی ندارد. وجودی که ادراک می‌گردد حقیقت وجود نیست و وجود حق، همان وجود خداوند است. همه این کثرات از آن وجود حقیقی ظهور یافته است. حقیقت وجود از آن خداوند است و حقیقت وجود درک نمی‌شود زیرا حق، عین آن است. در اندیشه ابن‌عربی حقیقت وجود از سنخ مفهوم نیست و حتی مفهوم هم از مظاهر آن است. در عرفان ابن‌عربی تشکیک در حقیقت‌وجود جایگاهی ندارد. در اندیشه نهایی صدرالمتألهین نیز حق، چیزی خود حقیقت وجود نیست. حقیقت وجود عین ذات معبود است. این حقیقت دارای سبب نیست نه در تصور و نه در تحقق؛ نه حد دارد و نه رسم چرا که اعرف از او وجود ندارد. جنس و فصل و فاعل و غایت و مظهر ندارد. وجود لابشرط قسمی که انبساط بر ماهیات دارد ظل حقیقت وجود است و البته حقیقت وجود در ذهن حصول نمی‌یابد. صدرالمتألهین از ابن‌عربی نیز گذر می‌کند و از عنوان وجود برای حقیقت وجود استفاده نکرده و از حقیقت، حق، هویت و ذات برای این حقیقت استفاده می‌کند که دلیل آن صرف نظر کردن از هر گونه تعین و حتی تعین وجود برای حقیقت وجود است. ادله سه‌گانه وحدت حقیقت وجود در اندیشه صدرالمتألهین متفاوت با عرفان ابن‌عربی بوده و فصل تازه‌ای در نگرش به حقیقت وجود می‌گشاید.

بسیاری از فیلسوفان معاصر عواطف را اموری شناختی می دانند، لذا برخلاف تصور سنتی رایج که عواطف را یورشهایی غیر قابل کنترل و آنرا مربوط به جنبه حیوانی انسان می دانند، عواطف شناختی، قابل کنترل و معقول بوده و ارتباط تنگاتنگی با باورهای انسان دارد. بدین خاطر در کلام جدید نقش عواطف در تحقق باورهای دینی مورد توجه و بازخوانی قرار گرفته است. استادجوادی آملی معتقدند اشتیاق به کمال نامحدود که امری فطری است، به باور خدا می انجامد. همچنین چنین باوری مستلزم وجود خدا در عالم خارج است. از سوی دیگر سارتر اگزیستانسیالیستی با تبیین رابطه عاشقانه میان انسانها، عشق را سالب آزادی عاشق و معشوق و نیز غیرقابل توجیه می داند. همچنین از آنجا که خدا در رابطه عاشقانه فراتر از انسان است، به طریق اولی منجر به سلب آزادی انسان شده، و به این ترتیب باور به خدا به هیچ روی قابل توجیه نیست. این مقاله با بررسی تحلیل هر دو متفکر از عاطفۀ عشق با روشی توصیفی_تحلیلی به بررسی توجیه پذیری عشق انسان به خدا به عنوان مبنای باور دینی پرداخته و تلاش می کند تا نشان دهد آیا عشق به عنوان یک حالت عاطفی می تواند معیار مناسبی برای اثبات وجود خارجی خدا باشد؟

از مهمترین مسایل فلسفی مسئله باور به ضرورت وجود وسائط در آفرینش است تا جایی که باور به این مسئله دست­آویز جریان­های تکفیری برای تکفیر سایر مسلمانان شده است. تاکنون درباره­ی این مسئله تحقیقات فراوانی صورت گرفته است اما در این تحقیقات بیشتر مباحث مطرح شده جنبه­ی نقلی داشته است و کمتر به بعد عقلی آن توجه نشان داده شده است. در این مقاله برای اولین بار ضرورت عقلی وسایط در آفرینش نزد ابن تیمیه و ملاصدرا در ارتباط با مبانی فلسفه­ی صدرا همانند کیفیت علم خداوند به جهان، مسئله­ی صدور مورد بررسی قرار می­گیرد و در پایان به اشکالات مطرح شده به ضرورت وسایط در آفرینش بر اساس مبانی حکمت متعالیه پاسخ داده می­شود. و نشان داده می‌شود که حکمت متعالیه با توجه به مبانی خاص خود به ویژه طرح وجود رابط، وجود منبسط، بسیط الحقیقه و بحث تجلی می­تواند به نحو ضرورت ذاتیه پاسخ­گوی اشکالات مطرح شده باشد.

مسئله پژوهش حاضر تبیینِ نقش اصالت وجود و اصالت ماهیت در تعیین ماهیت ‌پذیری و یا عدم ماهیت پذیری واجب‌الوجود است؛ پرسش اصلی عبارت است از اینکه به پشتوانه کدام یک از مبانی؛ اصالت وجود یا اصالت ماهیت؛ می‌توان تفسیرِ متقن و مبرهن‌تری از عدم زیادت وجود بر ذات واجب و عدم ماهیت‌پذیری واجب الوجود اقامه نمود. با روش توصیفی تحلیلی پس از واکاوی تمایز یا عدم تمایز میان اقتضاپذیری و علیت ذاتِ واجب الوجود و همچنین با تکیه بر حیثیت تقییدیه و یا تعلیلیه مشخص خواهد شد کدام یک از مبانی در اثبات نزاهت حق تعالی از ماهیت کارآمدتر است. اما با توجه به دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبایی در نگاه اولیه اختلاف مبنایی در تفسیر نزاهت حق تعالی از ماهیت مطرح شده است اما آنچه در این نوشتار بدان پرداخته شده این است که انتقاد علامه طباطبایی نسبت به ساختار یکی از استدلال‌های ملاصدرا در راستای ماهیت‌ناپذیری حق‌تعالی از ماهیت وارد شده و با توجه به مبنای اصالت واقعیت، نیز می‌توان محتوای نظر علامه را در موافقت با نظر ملاصدرا دانست.

مسأله وجود خدا بشر را به دو گروه خداباوران و ملحدین تقسیم می کند. ملحدین پیوسته وجود خدا را انکار می کرده اند و خدا باوران به دنبال راه هایی برای اثبات وجود حق تعالی بوده اند. پیامبر اسلام(صلی الله علیه و اله) به واسطه وحی و کتاب آسمانی قرآن عالی ترین درجات خداباوری و خداپرستی را به بشریت عرضه کردند. پس از ایشان امامان معصوم که جانشین او بودند راهش را ادامه دادند. فلاسفه و حکمای اسلامی برای اثبات وجود خداوند متعال در پرتو آموزه های اسلامی و قرآنی و کلام معصومین به این مطلب دست یافتند که باید خداوند را با خودش شناخت و شناخت او به وسیله آثار و مخلوقاتش شناختی ناقص است. ایشان برای اثبات مدعای خویش برهانی ارائه کردند و نام آن را صدیقین گذاشتند. برهان صدیقین علامه طباطبایی (ره) که الهام گرفته از وحی و کلام معصومین است گامی فراتر گذاشته و مدعی است که اساسا وجود خداوند متعال بی نیاز از اثبات است. ادعای ایشان این است که براهین اثبات خدا در حقیقت تنبیهاتی هستند که برای هشیاری و توجه افراد به کار گرفته می شود و در واقع برهان نیستند و وجود خدا را بدیهی می دانند. همچنین ایشان در آثار و تألیفات خویش، با استشهاد به آیات قرآن و کلام معصومین به این مطلب تصریح می کنند که از منظر کتاب آسمانی قرآن و روایات معصومین نیز وجود خداوند متعال امری بدیهی و بی نیاز از اثبات است. مناجات امام حسین (علیه السلام) در دعای عرفه گویای همین مطلب است. علامه طباطبایی (ره) همچنین با تبیین معنایی از توحید و یگانگی خداوند که فقط در آموزه های ناب و اصیل اسلامی یافت می شود بر این مطلب تأکید می کنند. در این تحقیق تلاش شده است تا مطلب مذکور تبیین گردد.

وحدت شخصی وجود، دیدگاهی هستی شناختی است که از سوی برخی محققین متأله مسلمان مطرح شده است. بر اساس این نظریه یک وجود واحد بسیط لایتناهی بما لایتناهی کل نظام عالم را در برگرفته است. سایر موجودات، مظاهر و آیات آن حقیقت واحد به شمار رفته و در حد سعه وجودی خود، آن را متجلی می-سازند. با این بیان منشأ باورهایی چون حلول و اتحاد، همه خدایی و معدوم‌انگاری غیرخدا، برداشتی نادرست از این حقیقت بوده و انحراف از مسیر توحید محسوب می‌شود. باورمندان به این نظریه، شهود باطنی، برهان عقلی و دلالت برخی آیات قرآنی و روایات معصومین علیهم‌السلام را به‌ عنوان دلایل صحت این دیدگاه برشمرده‌اند. آنان معتقدند قرآن، در برخی آیات با تعابیری مانند الصمد و نظایر آن، آیه و نشانه بودن ماسوی الله، حضور وجودی حق در مظاهر و مجالی، معیت ذاتی حق با موجودات و احاطه علمی و وجودی حق با آنها است. با این توضیح قرآن منبع اصلی توحید صمدی محسوب می‌شود. قرآن در آیات مورد نظر برای تبیین توحید صفات و افعال، اوصافی همچون علم و قدرت مطلق، مالکیت مطلق، اراده مطلق، و فاعلیت مطلق را منحصر در ذات خداوند ساخته و هرگونه وحدت عددی را از ساحت مقدس الهی نفی می‌نماید. این آیات اغلب با دلالت مطابقی و التزامی بر مبنای قویم توحید صمدی دلالت دارند. محققان همچنین معتقدند نصوص روایی فراوانی دراین باب وارد شده است و از آنجا که اهل بیت ع مفسران حقیقی قرآن هستند، کلام آنان نیز مبین آنست که یک وجود الصمد غیرمتناهی، اول و آخر و ظاهر و باطن هستی را فراگرفته و جایی برای غیر باقی نگذارده است. ما در این نوشتار به تبیین دیدگاه حکمت متعالیه و اقوال پیروان آن در این زمینه پرداخته و بر اساس روش-شناسی صحیح تأویل از ظاهر به باطن با حفظ ظاهر آیات و روایات، بدین پرسش پاسخ خواهیم گفت که میزان و چگونگی دلالت آیات و روایات را بر وحدت شخصی وجود چگونه است. به باور نگارنده این نصوص به دو دلالت التزامی و مطابقی بیانگر توحید صمدی است.