جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به نقش بنیادین انسان در نظام هستی و تاکید قرآن بر کرامت ذاتی اون،تحلیل مسئولیت های اجتماعی از دیدگاه اندیشمندان دینی،ضروری است.در عصری که فردگرایی و بی تفاوتی اجتماعی رو به گسترش است،بازخوانی دیدگاه های متفکران دینی مانند آیت الله جوادی آملی با تکیه بر منابع انسانی (مانند تفسیر تسنیم)میتواند چارچوبی الهام بخش برای بازسازی روابط انسانی ارائه دهد.ایشان به عنوان مفسر و عالمی که در علوم مختلف اجتهاد دارد در تفسیر تسنیم به فراوانی به این موضوع پرداخته است.ایشان مسئولیت های انسان ها نسبت به یکدیگر را شامل سه حوزه:مسئولیت فردی،خانوادگی و اجتماعی می دانند.به عنوان نمونه ایشان در زمینه مسئولیت های فردی در ذیل آیه 36 سوره قیامت به مسئولیت انسان نسبت به خود و در آیات 21 و 106 سوره نحل و 46 عنکبوت به مسئولیت انسان نسبت به اعضاء و جوارح و... می پردازد.در زمینه مسئولیت های خانوادگی در ذیل آیه 21 سوره روم به مسئولیت زن در تامین سکینت و آرامش و در آیه 33 سوره احزاب به تفاوت مسئولیت زن و مرد و... را بیان می نماید و در مورد مسئولیت های اجتماعی انسان ها نسبت به یکدیگر ذیل آیه 113 سوره توبه و 47 سوره مریم و 40 سوره هود به مسئولیت انسان نسبت به بستگان و در آیه 15 و 16 سوره فجر به مسئولیت انسان در حمایت از یکدیگر در جامعه اسلامی و در آیه 105 سوره مائده به مسئولیت انسان ها در امر به معروف و نهی از منکر و... پرداخته است.پرسش اصلی در این پایان نامه،آن است که از منظر آیت الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم،مسئولیت های اجتماعی انسان ها نسبت به یکدیکر ( در قالب فردی،خانواده و اجتماعی) چگونه است؟

روش های مختلف تفاسیر قرآن به‌عنوان یک ابزار کلیدی در فهم بهتر معانی و مفاهیم قرآن کریم، به بررسی و تحلیل رویکردهای مختلف تفسیری و تأثیرات آن‌ها بر نگرش‌های دینی و اجتماعی می‌پردازد تفسیر «البرهان» اثر ارزشمند علامه سید هاشم بحرانی، یکی از منابع غنی در این زمینه است که با رویکرد اخباری گری سعی در جمع آوری روایات تفسیری در ذیل آیات نموده است. پژوهش حاضر، با روش کتابخانه ای(تحلیلی_توصیفی)، به کاوش در روایات مرتبط با مباحث اساسی مهدویت در تفسیرالبرهان می‌پردازد هدف این نوشتار، تبیین مسائل اساسی مهدویت از جمله وضعیت جبهه ی حق و باطل در آستانه ی ظهور، شاخصه های حکومت مهدوی، آموزه های اخلاقی تربیتی مهدویت و شبهات مهدویت، با استفاده از نظرات مفسران مختلف تحلیل و بررسی گردد. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد: 1.اکثر روایات مهدویت در تفسیر البرهان هم‌راستا با آیات مربوطه هستند و می‌توانند به‌عنوان تفسیر یا مصداقی از آیات در نظر گرفته شوند. 2.بر اساس روایات البرهان، تشکیل حکومت اسلامی در عصر غیبت، در صورت وجود زمینه، ضروری و انکارناپذیر است و روایات منع قیام به شرایط خاص زمان صدور مربوط می‌شود. 3.تحلیل روایات تفسیری مبین شاخصه‌های حکومت مهدوی نشان می‌دهد که علاوه بر آیاتی که به‌طور خاص بر حکومت جهانی حضرت مهدی منطبق می‌گردند، دیگر آیات نیز به‌عنوان مصداقی از آیات مربوط به حکومت مهدوی پذیرفته می‌شوند. 4.در پاسخ به شبهات مهدویت، روایات تفسیر البرهان به‌طور واضح به این شبهات پاسخ داده‌اند و نظرات مفسران نیز در این زمینه همسو با تفسیر البرهان می‌باشد. این یافته‌ها می‌توانند به‌عنوان راهنمایی برای افرادی که اطلاعات دقیقی از مهدویت ندارند و همچنین به‌عنوان راه نجات برای کسانی که در اعتقادات مهدوی خود دچار سردرگمی و شبهات شده‌اند، عمل کنند.

سید نورالدین نعمت‌الله بن عبدالله بن محمد معروف به شاه نعمت‌الله ولی موسس فرقه نعمت اللهیه از سادات حسینی بوده نسبش با نوزده واسطه به پیامبر عظیم الشان (ص) می‌رسید؛ و از جانب مادر به کرد های شبانکاره منسوب بود. پدرش میر عبدالله از علما و دانشمندان شهر حلب به شمار می‌رفت. سید نعمت‌الله ولی در دوشنبه چهاردهم ربیع‌الاول سال 731 هجری قمری در شهر حلب یا بنا به نقل برخی از تذکره نویسان در شهر کوه بنان کرمان، متولد شد. پدر وی در اوان کودکی شاه ولی از شهر حلب به ناحیه کچ مکران مهاجرت می‌کند و سید نعمت‌الله کودکی و جوانی خود را در ایران می‌گذارند. وی در دوران جوانی به فراگیری علوم متداول زمان چون علم کلام و بلاغت و فقه پرداخت سپس سال‌ها به ریاضت و تصفیه و تزکیه باطن مشغول گردید و به سیر آفاق‌و انفس پرداخت در سن 24 سالگی در مکه معظمه از دست شیخ عبدالله یافعی خرقه پوشید و از جمله مریدان او گردید. شاه نعمت‌الله پس‌ازآن دست به مسافرت‌های گوناگونی می زند از طریق مصر به شام و آذربایجان به ماوراءالنهر می‌رود و پس از مدتی اقامت در سمرقند عاقبت در کرمان رحل اقامت می‌افکند و در ماهان خانقاه و باغ و حمام می‌سازد و پنج سال باقیمانده عمر خود را در ماهان می‌گذراند. شهرت سید، ایران و هند را فراگرفته بود و از مردم عادی تا بزرگان تصوف و شاهان و امرا از معتقدان و مریدان وی بودند. طریقه‌ی نعمه اللهی منسوب به اوست و هنوز هم در ایران این دسته از صوفیان فرقه مهمی محسوب می‌شوند. شاه نعمت‌الله ولی، مؤسس و قطب سلسله صوفیه نعمت الهیه، در عرفان نظری از پیروان راستین و از شارحان آثار و افکار محیی الدین بن عربی بوده، اما در عرفان عملی و تعلیم و تربیت سالکان طریقت و طالبان حقیقت، چنان‌که مؤلف در بعضی مقالات و تألیفات خود به‌تفصیل بیان کرده است، با وسعت مشرب و شیوه‌ای نوآیین و ابتکاری، بر مبنای استعداد و لیاقت مریدان به ارشاد و هدایت آنان پرداخته و بدین گونه در مقامات طریقت در جهات صوری و معنوی به منزلت و پایگاهی نائل‌آمده که از قرن نهم هجری تاکنون هیچ‌یک از پیشوایان و اقطاب عالی‌مقام صوفیه بدان منزلت و پایگاه نائل نشده است (فرزام، 1374، 158-164). این منزلت براثر تهذیب نفس و تجرد روح و تربیت سلوکی و ریاضتهای شرعی و مداومت بر اذکار و اوراد و دوری از دنیا و عالم نفس و خیال و کثرت و انعزال از مردم عوام و جهّال از علماء و بیخردان و مخالفان سیر و سلوک إلی الله و اشتغال به خود و اعمال و گفتار و پندار خود و توسّل به ولایت و وساطت اهل‌بیت عصمت و طهارت سلام‌الله علیهم اجمعین حاصل‌شده است. این پژوهش به روش توصیفی و استفاده از منابع کتابخانه ای در پی بررسی: اولیا الله و تهذیب نفس در دیوان شاه نعمت‌الله ولی خواهد بود.

در بسیاری از مکاتب فکری، از فلسفه انتقادی اروپا تا عرفان نظری اسلامی، پرسش از «بنیان اخلاق» همواره در پی کشف معیاری بوده است که بتواند هدایت رفتار انسانی را فراتر از قراردادها، مناسبات ابزاری و ملاحظات مصلحت‌اندیشانه بر عهده گیرد. در این میان، فاصله زمانی، فرهنگی و زبانی فراوان میان آرتور شوپنهاور، فیلسوف آلمانی قرن نوزدهم، و محیی‌الدین ابن‌عربی، عارف صوفی قرن هفتم هجری، در نگاه نخست امکان گفت‌وگو میان نظام‌های اخلاقی آنان را دور از ذهن جلوه می‌دهد. با این حال، در لایه‌های ژرف‌تر اندیشه هر دو، می‌توان اشاراتی به تجربه‌ای بنیادی یافت که غایت آن، برهم‌زدن مرز میان «خود» و «دیگری» و تعریف دوباره نسبت انسان با کل هستی است. این پژوهش با روش تحلیلی‌ـ‌تطبیقی، نخست به واکاوی مفاهیم کلیدی «شفقت» و «وحدت اراده» در چارچوب اخلاق شوپنهاور، و «مهرورزی»، «صلح کل» و «وحدت وجود» در نظام عرفانی ابن‌عربی پرداخته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که اگرچه رویکرد شوپنهاوری متأثر از متافیزیک اراده به سوی کاستن از رنج و نهایتاً نفی اراده انسان سوق می‌یابد، و رویکرد ابن‌عربی با اتکا به متافیزیک وحدت‌وجودی، بر گسترش رحمت الهی و تجلی اسماء و صفات حق در زندگی اخلاقی تأکید دارد، هر دو نگاه در پذیرش بنیاد هستی‌شناختی یگانگی موجودات اشتراک دارند. این اشتراک، اخلاق را نه محصول تصمیم‌سازی عقلانی صرف، بلکه نتیجه شهود و درک حضوری از پیوند کلیه مراتب وجود می‌داند. یافته‌های تحقیق بیانگر آن است که چنین بنیانی، با وجود تفاوت در زبان بیان، غایت‌شناسی و بستر تاریخی، می‌تواند ظرفیت ارائه الگویی اخلاقی جهان‌شمول را فراهم آورد؛ الگویی که بتواند در عرصه‌های اخلاق فردی، عدالت اجتماعی، تعامل میان‌فرهنگی و حتی اخلاق زیست‌محیطی به کار بسته شود. از این رو، بازخوانی این همگرایی در ساحت متافیزیکی و شهودی اخلاق، می‌تواند گامی مؤثر در جهت توسعه نظریه‌های اخلاقی چندساحتی معاصر و پاسخ به بحران‌های ناشی از گسست‌های فرهنگی و معنوی جهان امروز باشد.

مفهوم دیگر دینی و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز با آن یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که جوامع چندفرهنگی در تمامی دوران‌ها با آن روبرو هستند. این مسئله از طبیعت انسان نشأت می‌گیرد که ویژگی‌هایی چون کثرت و تفاوت دارد و از پیچیدگی‌های روابط اجتماعی و سیاسی که ناشی از این تنوع است. در این راستا، نیاز به مطالعات فلسفی انتقادی برای پرداختن به این پدیده و بررسی علل درگیری‌های ناشی از تفاوت‌های دینی و فرهنگی و ارائه راه‌حل‌های عملی مبتنی بر اصول معرفتی و اخلاقی به وضوح دیده می‌شود. این مطالعه دیدگاه‌های فیلسوف اسلامی ابوحیان توحیدی و متفکر معاصر غربی سیلا بن حبیب را در خصوص مفهوم دیگر دینی و امکان هم‌زیستی مسالمت‌آمیز در شرایط تنوع دینی و فرهنگی مورد بررسی قرار می‌دهد. پرسش مرکزی این تحقیق چنین است: چگونه دیدگاه‌های اسلامی و غربی در خصوص دیگر دینی تقاطع می‌کنند و افق‌های ممکن برای تحقق هم‌زیستی مسالمت‌آمیز میان ادیان و هویت‌های مختلف چیست؟ این مطالعه در تلاش است تا دیدگاه‌های فلسفی در تفکر توحیدی و سیلا بن حبیب را تحلیل کند، با تمرکز بر ارزش‌های اخلاقی، مفاهیم عدالت و نقش عقلانیت در تقویت گفت‌وگو میان فرهنگ‌ها. روش‌شناسی تحقیق شامل روش توصیفی تحلیلی انتقادی مقایسه‌ای است؛ روش توصیفی به منظور روشن ساختن پدیده و ابعاد فکری آن، روش تحلیلی برای شکستن مفاهیم و نظریات و فهم ریشه‌ها و اصول معرفتی آن‌ها و روش مقایسه‌ای برای مقایسه دقیق دیدگاه‌های توحیدی و بن حبیب به کار رفته است. روش انتقادی به منظور ارائه دیدگاهی فلسفی نوین که بازنگری در امکان‌پذیری به کارگیری این ایده‌ها در زمینه‌های معاصر را فراهم می‌آورد. از نظر دستاوردهای علمی، این مطالعه توانسته است دیدگاه فلسفی انتقادی جامعی درباره مفهوم ",دیگر دینی", ارائه دهد که ترکیبی از میراث فلسفی اسلامی و دیدگاه لیبرالی غربی است. این مطالعه به ارزش‌های مشترک میان توحیدی و بن حبیب مانند تسامح، احترام به تنوع و اهمیت عقلانیت در غلبه بر درگیری‌ها پرداخته و در عین حال تفاوت‌های اساسی میان آن‌ها را مشخص کرده است، به‌ویژه در زمینه رابطه فرد و جامعه و مرزهایی که میان حقوق دینی و هویت ملی وجود دارد. از جمله دستاوردهای مهم این تحقیق ارائه یک مدل فلسفی پیشنهادی است که ویژگی‌های اخلاقی فکر اسلامی و گشودگی جهانی تفکر غربی را در بر می‌گیرد و امکان نزدیک شدن به یک رویکرد جدید برای حل درگیری‌های دینی و فرهنگی در جوامع معاصر را فراهم می‌آورد. به این ترتیب، این مطالعه سهم علمی ارزشمندی در فراتر از نظریه‌پردازی سنتی دارد و تنها به تحلیل مفاهیم اکتفا نکرده بلکه در پی بازنگری در آن‌ها در یک زمینه فلسفی عملی است که با واقعیت جوامع متنوع روبرو می‌شود و به توسعه بحث فلسفی در خصوص مسائل هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و پذیرش دیگر در دنیای پرچالش کمک می‌کند.

سید کاظم رشتی؛ نقطه‌ عطفی در تحولات فکری و مذهبی شیعه تحولات فکری و مذهبی در تاریخ تشیع، همواره با ظهور شخصیت‌هایی همراه بوده است که با اندیشه‌های نوآورانه خود، مسیر این مذهب را تحت تأثیر قرار داده‌اند. یکی از این شخصیت‌های تأثیرگذار، سیدکاظم رشتی است. او به عنوان شاگرد برجسته شیخ احمد احسایی(م 1241 ق) و جانشین او نقش بسزایی در گسترش و ترویج آموزه‌های این مکتب ایفا کرد. شیخیه، را می‌توان یکی از جریان‌های مهم عرفانی-کلامی در تشیع معاصر دانست. جایگاه اهل بیت در سلوک معنوی این مکتب کاملاً مشهود است. احسایی علوم و حقایق را به تمامی نزد پیامبر و امامان می‌داند و از دیدگاه او حکمت ــ که به علم حقایق اشیاء است ــ با باطن شریعت و نیز با ظاهر آن از هر جهت سازگاری دارد. او معتقد است که عقل آنگاه می‌تواند به ادراک امور نایل شود که از انوار اهل بیت روشنی گیرد و این شرط در شناختهای نظری و عملی یکسان وجود دارد. درست است که تعقل در اصول و معارف دین واجب است، اما از آنجا که حقیقت با اهل بیت همراهی دارد، صدق احکام عقل در گرو نوری است که از او می‌گیرد. احسایی ضمن آنکه موضع اهل ظاهر را در اکتفا به ظاهر شریعت نمی‌پذیرد، مسلک متصوفه‌ای را که در پرداختن به باطن شریعت از پای‌بندی به ظاهر آن باز مانده‌اند، مردود می‌شمارد. سید کاظم رشتی، با برخورداری از دانش گسترده و شخصیتی فرهمند، توانست پیروان بسیاری را به سوی خود جذب کند. او با تفسیر و توسعه آموزه‌های شیخ احسایی، مکتب شیخیه را به اوج شکوفایی رساند و تأثیر شگرفی بر تحولات مذهبی در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری قمری گذاشت. علی رغم جایگاه والای سید کاظم رشتی در میان پیروان شیخیه، اندیشه‌های او با مخالفت برخی از علما و مراجع شیعه نیز روبرو شد. این مخالفت‌ها و همچنین نقش پررنگ سید کاظم رشتی در شکل‌گیری و گسترش مذهب بابیه، از جمله مواردی هستند که مطالعه جامع و عمیق درباره زندگی و اندیشه‌های وی را ضروری می‌سازد. آثار و نوشته‌های سید کاظم، نشان از عمق معرفت و بصیرت او دارد. او به مباحثی چون وحدت وجود، معرفت نفس، و ارتباط انسان با خداوند به شیوه‌ای عمیق و دقیق پرداخته است. سید کاظم، همچون استادش، بر اهمیت کشف و شهود در شناخت حق تأکید می‌کرد و معتقد بود که معرفت حقیقی تنها از طریق تجربه مستقیم و شهودی به دست می‌آید. او عشق و ارادت خاصی به اهل بیت داشت و در آثار خود به مدح و ثنای آن‌ها پرداخته است. سیدکاظم ارزشمندی از خود به یادگار گذاشته است. این آثار که عمدتاً به صورت رساله نگارش شده‌اند، حاوی دیدگاه‌های عمیق و گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف عرفان، کلام، فقه و اخلاق هستند. او در رسائل خود، به تفسیر و تبیین آموزه‌های اسلامی، به ویژه مباحث عرفانی، با رویکردی نو و مبتنی بر کشف و شهود پرداخته‌اند. اندیشه‌های مطرح شده در رسائل او، بر جریان‌های فکری و مذهبی پس از خود، به ویژه بابیه و بهائیت، تأثیر گذاشته است. این رسائل، منبعی غنی برای پژوهشگران و محققان حوزه تاریخ تشیع، عرفان اسلامی و مطالعات شیخیه محسوب می‌شود. مطالعه درباره او، به درک بهتر تحولات مذهبی، فکری و اجتماعی آن دوره کمک می‌کند. شخصیت سید کاظم رشتی دارای ابعاد مختلفی از جمله عرفانی، علمی، رهبری و اجتماعی است. این تنوع، امکان پژوهش‌های گسترده و متنوع را فراهم می‌کند. به علاوه علی‌رغم اهمیت سید کاظم رشتی، هنوز پژوهش‌های جامعی درباره او انجام نشده است و اندیشه‌های عرفانی او می‌تواند برای مخاطب امروزی جذاب و قابل تأمل باشد. یکی از رسائل ارزشمند عرفانی او "السیر و السلوک الی ملک الملوک" است که یکی از آثار برجسته عرفان شیخیه است. در این رساله بررسی سلوک الی الله و دستیابی به کمال و قرب الهی پرداخته شده است. این اثر توسط شاگرد برجسته سیدکاظم، حسین بن علی تبریزی خسرو شاهی بسیار روان و قابل فهم ترجمه شده و به صورت نسخه خطی موجود است. گرچه اطلاعات دقیقی از زندگی و آثار حسین بن علی خسروشاهی تبریزی، فیلسوف و عارف شیعی در دست نیست، اما شواهد موجود حاکی از آن است که وی عالمی فاضل و صاحب تألیفات بوده است. بررسی منابع موجود نشان می‌دهد که تاکنون آثار مستقلی از خسروشاهی به چاپ نرسیده است و تنها به برخی رسائل کوتاه از وی در کتابخانه‌های نسخ خطی اشاره شده است. این امر می‌تواند دلایل مختلفی از جمله فقدان توجه کافی به آثار وی پس از وفات یا پراکندگی این آثار در کتابخانه‌های مختلف داشته باشد. تاکنون چهار رساله از خسروشاهی شناسایی شده است که مهم‌ترین آن‌ها ترجمه فارسی رساله «سیر و سلوک الی ملک الملوک یا دلیل المتحیرین» اثر سید کاظم رشتی است. این ترجمه که با بهره‌گیری از شیوه‌ای روان و شیوا به فارسی نگاشته شده، نشان از تسلط خسروشاهی بر زبان فارسی و عربی و همچنین آشنایی عمیق وی با مباحث عرفانی دارد. بطور کلی این رساله بسیار حائز اهمیت است زیرا به صورت مرحله به مرحله، مسیر طی شدن سلوک را از ابتدای راه تا رسیدن به مقصد نهایی شرح می‌دهد و با زبانی شیوا و روان، مفاهیم پیچیده عرفانی را برای عامه مردم قابل فهم می‌سازد. همچنین نویسنده علاوه بر نظریه‌پردازی، بر اهمیت عمل و تجربه در سلوک تأکید فراوان دارد و این امر باعث شده است که این اثر صرفاً یک اثر نظری نباشد، بلکه راهنمایی عملی برای سالکان باشد. همچنین یکی از مهم‌ترین مفاهیم مطرح شده در این رساله، وحدت وجود است که از اصول بنیادین عرفان اسلامی به شمار می‌رود و سید کاظم رشتی با زبانی شیوا و دقیق به تبیین این مفهوم پرداخته است. در نهایت این رساله به دلیل عمق و جامعیت، بر بسیاری از عرفای پس از خود تأثیر گذاشته و به عنوان یکی از منابع اصلی در مطالعات عرفانی به شمار می‌رود.

این پژوهش به بررسی تحلیلی، تطبیقی تصویر و نگرش به شیطان در قرآن کریم و کتاب مقدس می‌پردازد. شیطان به عنوان یکی از مفاهیم محوری و چالش‌برانگیز در ادیان یهودیت، مسیحیت و اسلام شناخته می‌شود و نقش او در سرنوشت انسان‌ها برجسته است. هدف این تحقیق، تبیین اوصاف و جایگاه شیطان در نظام هستی و تحلیل مشترکات و تمایزات آن در این دو متن مقدس می‌باشد. شیطان در هر دو منبع به عنوان موجودی ذی شعور و مختار، اما عصیانگر و رانده شده از درگاه الهی معرفی شده و مسئله گمراهی انسان‌های دیگر را به وی نسبت داده‌اند. در حالی که تصور شیطان در کتاب مقدس به ناهمسانی از وحدت وجودی و کارکردهای متنوع اشاره دارد، قرآن مجید از شیطان به عنوان موجودی با ماهیت جن صحبت می‌کند. این پژوهش تأکید دارد که شیطان در قرآن مکانی خاص در گمراهی انسان و ایجاد وسوسه‌ای برای او دارد، در حالی که در کتاب مقدس، شیطان به عنوان فرمانروای تمام گناهان و نفوذکننده در مفاهیم تکوینی نیز مطرح است. این مطالعه بر اساس مراحل مشخص انجام پژوهش، از جمله مطالعه اولیه، نمونه‌گیری تصادفی و انتخابی، و تحلیل محتوا و مقایسه‌ای، در تلاش است تا نتایج مهمی را در زمینه تأثیر تصویر شیطان بر اعتقادات و رفتار افرادی ارائه دهد که پیرو این دو مکتب مذهبی هستند. در نهایت، به بررسی تأثیر تصویر شیطان بر اعتقادات و عملکرد افراد پرداخته و به نحوی به چالش‌هایی که دو دین را در مواجهه با مفهوم شیطان قرار می‌دهد.

یکی از مهم‌ترین چالش‌های معرفتی و اجتماعی در عصر حاضر اخلاق است. قرآن کریم، به ‌عنوان منبع اصلی هدایت و رشد انسان در اسلام، نظام اخلاقی فراتر از بُعد اجتماعی، نژادی، دینی و اقتصادی ارائه می‌دهد. این رساله با عنوان تحلیل نظریه اخلاق فراطبقاتی قرآن با پاسخ به شبهات، ساختار اخلاقی قرآن را با مؤلفه‌های قرآنی تبیین کرده و بر فراگیر بودن آن نسبت به همه انسان‌ها بدون در نظر گرفتن تمایزات اشعار دارد و با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی و میان‌رشته‌های قرآن و اخلاق و بررسی نظام اخلاقی قرآن به دست می‌آید که اصل استقرار اخلاق قرآن نه بر اساس تعاریف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و نژادی و طبقاتی، بلکه بر پایه فطرت، عقلانیت و تقوا استوار است و با اصولی مانند خدامحوری، توحیدمحوری، عدالت‌طلبی، و حرمت ذاتی انسان هستند که از آموزه‌های بنیادین قرآن کریم استخراج شده‌اند، قوام یافته‌است. از سوی دیگر ضمن بررسی انتقادی کتاب نقد قرآن دکتر سها که اخلاق قرآن را طبقاتی معرفی کرده‌است، شبهات مطرح شده در زمینه‌هایی چون عدالت، حرمت جان، راستگویی، احترام به والدین و ... تحلیل و بررسی دقیق شده و پاسخ مناسب داده شده‌اند و یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که عمده این شبهات غالباً ناشی از گزینشی، جزیره‌ای، و بی‌توجه به سیاق و اصول تفسیری قرآن بوده و بعضاً مدعای بدون دلیل و برداشت شخصی و تفسیر به رأی نسبت به آیات قرآن بوده‌است و با تحلیل دقیق، مراد و مدلول آیات قرآن و توجه به قرائن و مضامین آیات در پهنه کل قرآن، عدم انطباق آنها با حقیقت روشن شده‌است. قابل ذکر است که اخلاق قرآن ماهیتی جهان شمول، عقلانی و فطری دارد که از تعلّق طبقات، قوم‌گرایی، مسلمان و غیرمسلمان پنداشتن منزّه‌ است و بر خلاف نظریه‌های اخلاقی مشروط در مکاتب جامع نسبی‌گرا، واجد شاخص‌های پایداری، و سازگاری با سرشت و فطرت انسان است که با تکیه بر مبانی معرفتی و روش‌شناسی قرآنی، می‌توان پاسخ‌های مستدل و روشمند به شبهات موجود در کتاب نقد قرآن سها پیرامون اخلاق طبقاتی اسلام، ارائه داد.

قرآن، کتاب مقدس مسلمانان و معجزه جاوید خداوند، از زمان نزول تاکنون اساسی‌ ترین منبع شناخت اسلام و آموزه ‌های آن و همچنین محل رجوع مسلمانان برای حل مسائل و کسب تکالیف بوده است. علوم مختلفی که در نتیجه توجه به قرآن کریم وجود آمده ‌اند نشان از اهمیت این کتاب آسمانی نزد مسلمانان و حتی غیر مسلمانان دارد. از مهم ‌ترین این علوم می‌ توان به علوم قرآن و علم تفسیر اشاره کرد که هر یک به نحوی کمک به فهم بهتر آیات و کشف مراد خداوند می‌ کنند. از جمله ابزارهای علم تفسیر، کشف سیاق آیات است که امروزه از آن به عنوان یک قاعده تفسیری یاد می‌ شود.[1] استفاده گسترده از این ابزار در سده اخیر توسط مفسران، آن را به عنوان یکی از پیشتازترین ابزارها مورد توجه قرار داده است. علاوه بر سیاق آیات، سیاق سوره نیز از دیگر قرائن فهم قرآن کریم است که کمتر به آن پرداخته‌ شده است؛ گرچه علامه طباطبایی از این ابزار نیز در تفسیر «المیزان فی تفسیر القرآن» بهره ها برده است. سیاق سوره، به معنای دقت در سیر مباحث آیات سوره از ابتدا تا انتها، کشف ساختار و سیاق ‌های آن است. استفاده از این قاعده در نهایت، اشراف کلی بر محتوا و ساختار سوره را به دست می‌ دهد که ثمراتی نیز همراه دارد. گاهی در فهم برخی آیات ابهاماتی ایجاد شده است که قرآن پژوهان به تلاش برای حل آن‌ ها روی آورده‌اند؛ از آن جمله، مسئله سد ذوالقرنین و محل آن است که قرآن کریم در آیات 93 تا 99 سوره کهف به آن پرداخته است. داستانْ مربوط به آخرین سفر ذوالقرنین است که می فرماید:6 ثُمَّ أَتْبَعَ سَبَبًا # حَتَّی إِذَا بَلَغَ بَینَ السَّدَّینِ وَجَدَ مِن دُونِهِمَا قَوْمًا لَّا یکَادُونَ یفْقَهُونَ قَوْلًا5 -کهف/93 و 94- و پس از درخواست ساکنان آن محل از وی برای بنای سدی جهت مصون ماندن از فساد یاجوج و ماجوج، سدی آهنین ایجاد کرده و در پایان، از جمله چنین فرموده است: 6 قَالَ هَذَا رَحْمَهٌ مِّن رَّبِّی فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ رَبِّی جَعَلَهُ دَکَّاءَ وَکَانَ وَعْدُ رَبِّی حَقًّا 5-کهف/98- بررسی‌‌ ها نشان می‌دهد این مسئله از عصر نزول تا هم ‌اکنون مورد توجه قرآن پژوهان بوده، حاصل آن، آراء و نظریه‌ های گوناگونی است که بیشتر در تفاسیر و بعضا در نگارش ‌های مستقل دیده می ‌شود. سیر نگارش ها درباره سرانجام سد ذوالقرنین و تعیین محل آن نشان می‌دهد که تا پیش از سده اخیر، مفسران تنها به نقل اقوال کلی و مجمل از گذشتگان که تنها ذکر نام محلی به عنوان مکان سد ذوالقرنین بوده، بسنده کرده و هیچ توضیحی درباره آن‌ها نداده ‌اند. اما در سده اخیر نظریه ‌پردازی‌ های گوناگونی صورت گرفته و محققان در پی یافتن محل سد ذوالقرنین و تطبیق آن با سدی در زمین یا حتی آسمان قلم فرسایی ‌ها کرده‌ اند. به هر روی با وجود تمام این تلاش ‌ها همچنان نمی‌توان دیدگاهی تام و تمام معرفی کرد که قابل تطبیق بر تمام جزئیات این داستان قرآنی باشد، بلکه هر کدام تناقضات و تعارضاتی با جزئیات ذکر شده در قرآن دارند. شاید از همین روست که قرآن پژوهان همچنان در پی پر کردن این خلأ، دست به نظریه ‌پرداز‌ی‌ های جدید زده، سعی در بیان دیدگاهی با بالاترین تطبیق دارند. آنچه در این بین به نظر مغفول واقع شده، دقت در عبارات و جملات این داستان در قرآن است. در این پژوهش بنا داریم ابتدا به تبیین قاعده سیاق سوره پرداخته، سپس جهت نشان دادن یکی از ثمرات تفسیری کاربست این قاعده، ابهام تاریخی درباره آیات مربوط به سد ذوالقرنین را روشن کنیم. بدین صورت که پس از بررسی دیدگاه‌ ها پیرامون مکان و سرانجام سد ذوالقرنین به خود قرآن روی آورده، با دقت در آیات داستان و سیر آیات سوره، فهم درستی از این داستان را ارائه دهیم. چرا که به نظر می رسد در ابتدا، فهم نادرست از آیات مورد نظر باعث شده که گمان شود سد ذو القرنین همچنان هست و تا قیامت خواهد بود و پس از آن، به بحث درباره مکان و ویژگی های سد پرداخته شده است. در صورتی که تأمل در سیاق سوره نشان می‌دهد از آیات قرآن فهمیده نمی‌شود که این سد هست یا نیست و در واقع سرانجام سد، مورد نظر آیات قرآن نیست.

بلاغت یکی از علومی است که جایگاه برجسته‌ای در مطالعات قرآنی دارد، زیرا نقش اساسی در نشان دادن اعجاز قرآن کریم ایفا می‌کند. بلاغت به زیبایی‌های زبانی و سبکی متن قرآنی می‌پردازد، از جمله تشبیه و استعاره که به‌عنوان ابزارهای زبانی عمق معانی قرآنی و تأثیر آن بر روان انسان را منعکس می‌کند. با توجه به اینکه سوره‌های مکی بر عقیده، به تصویر کشیدن صحنه‌های روز قیامت و تقویت ارزش‌های توحیدی تمرکز دارند، از این اسلوب‌های بلاغی به شیوه‌های متمایز برای تأثیرگذاری بر مخاطبان و قانع کردن آنان استفاده کرده‌اند. مطالعه این اسلوب‌ها در سوره‌های مکی به پژوهشگران فرصتی برای درک عمیق‌تر بلاغت قرآن کریم و نحوه به‌کارگیری تصاویر بیانی برای بیان حقایق بزرگ ارائه می‌دهد. این پژوهش به بررسی استفاده از تشبیه و استعاره در سوره‌های مکی به‌عنوان وسیله‌ای بلاغی برای انتقال معانی عمیق به روشی تأثیرگذار و قانع‌کننده می‌پردازد. این اسلوب‌ها صرفاً برای تزیین متون نیستند، بلکه مفاهیم فکری و معنوی را که با هدف دعوتی سوره‌های مکی تناسب دارند، حمل می‌کنند. تشبیه، تصویری محسوس از مفاهیم مجرد ارائه می‌دهد که آن را به ذهن مخاطب نزدیک‌تر می‌سازد، درحالی‌که استعاره روابط جدیدی میان افکار ایجاد می‌کند تا فهم معانی را تقویت کند. تحلیل این ابزارها در سوره‌های مکی به روشن‌سازی چگونگی تحقق تعادل قرآن کریم میان زیبایی متن و قدرت مضمون کمک می‌کند. سوره‌های مکی به مسائل مهمی مانند توحید، بعث و حسابرسی می‌پردازند و با روش‌های خلاقانه‌ای که دارای بلاغتی برجسته هستند، عقول و قلوب مردم را مخاطب قرار می‌دهند. بنابراین، این پژوهش به تحلیل چگونگی استفاده قرآن کریم از اسلوب تشبیه برای تصویرسازی حقایق ماورایی مانند بهشت و جهنم، و اسلوب استعاره برای تجسم مفاهیم معنوی و بیان معانی عمیق به روشی که بر مخاطب تأثیر می‌گذارد، می‌پردازد. همچنین، این پژوهش در پی آشکار ساختن زیبایی‌های این اسلوب‌ها در بافت مکی و نقش آن‌ها در تقویت پیام قرآنی است. اهمیت این پژوهش در برجسته ساختن ویژگی‌های خاص سوره‌های مکی در به‌کارگیری بلاغت نهفته است، زیرا این سوره‌ها خطاب به محیطی است که به شفاهی بودن و تقدیر از بیان ادبی تکیه داشت. ازاین‌رو، مطالعه تشبیه و استعاره در این سوره‌ها به فهم چگونگی پاسخگویی قرآن کریم به این محیط با سبکی که با فرهنگ آن سازگار است و شگفتی آن را برمی‌انگیزد، کمک می‌کند. همچنین، تحلیل اسلوب‌های بلاغی در سوره‌های مکی به توضیح رابطه بین متن قرآنی و زمینه تاریخی آن و چگونگی تأثیر بلاغت بر انتقال پیام الهی در آن مرحله یاری می‌رساند. این پژوهش درصدد ارائه یک مطالعه تحلیلی جامع از اسلوب‌های تشبیه و استعاره در سوره‌های مکی از طریق بررسی نمونه‌های بلاغی و توضیح دلالت‌ها و تأثیرات آن‌ها بر مخاطبان است. همچنین، هدف آن روشن ساختن تفاوت‌های میان این اسلوب‌ها در سوره‌های مکی و مدنی است که به فهم تحول اسلوب بلاغی قرآن کریم بر اساس مراحل دعوت اسلامی کمک می‌کند. از طریق این مطالعه، پژوهشگر امیدوار است که سهمی جدید در درک بلاغت قرآنی و پیوند آن با بعد رسالتی قرآن کریم ارائه دهد و اهمیت بلاغت را در تفسیر و فهم متون قرآنی تقویت کند.

این تحقیق شامل چهار فصل اساسی است که محور آن رویکرد و روش علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی در تربیت و تهذیب نفس و چگونگی سیر و سلوک به سوی خداوند متعال بر اساس مهمترین کتاب ها وتقریرات عرفان عملی ایشان است. در فصل اول، مفاهیم کلی معانی عرفان، تصوف، سیر و سلوک بررسی شد. ومروری کوتاهی بر علامه طهرانی و مهم ترین نظرات وی ارائه شد. سپس به تبیین واقعیت سلوک واینکه هدف و غایت از خلقت انسان می باشد و اینکه مساله ی گرایش انسان به سیر به سوی خداوند امری فطری پرداخته شد و همچنین بنحو اجمالی ویژگی های رویکرد عرفان به طور عموم و مکتب علامه تهرانی به طور خاص بیان شد. در فصل دوم مراحل سیر و سلوک بیان شد که شامل دوازده عالم قبل از عالم خلوص است که عبارتند از: 1- اسلام اصغر 2- ایمان اصغر 3- هجرت صغری 4- جهاد اصغر ، 5- اسلام اکبر، 6- ایمان اکبر، 7- هجرت کبری، 8- جهاد اکبر، 9- اسلام اعظم، 10- ایمان اعظم، 11- هجرت عظمی، 12- جهاد اعظم. وقبل از بیان مراحل مقدماتی ساختاری مربوط به عوالم و مراتب و اسفار اربعه و آنچه مربوط به آنهاست ذکر شد که خالی از فایده نیست. فصل سوم به ذکر مواردی اختصاص دارد که سالک باید در سیر و سلوک خود رعایت کند و از لازم های طریقت محسوب می شود، مانند: ترک عادات و رسوم، عزم و ثبات، مراقبه، محاسبه، صمت، جوع، سهر، خلوت، و ورد و ذکر، و ضرورت همراهی با شیخ و استاد و... و سپس برخی برنامه ها و دستورالعمل ها و توصیه های سلوکی کلی اجرا شده توسط شاگردان علامه تهرانی ضمیمه شده است. فصل چهارم موانعی که جلوی سالک را می گیرد و مانع پیشرفت و سیر او می شود بیان شد. در نهایت تبیین برخی از آثار و نتایج سیر و سلوک که در اثر مراقبت و جهاد نفس برای سالک حاصل می شود.