جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

منشأ و زمان پیدایش تشیع اعتقادی، همواره دیدگاه‌های گوناگونی را در پی‌داشته است. برخی نظریه‌پردازان برآنند که «تشیع اعتقادی» برآمده از اندیشه‌های برون‌دینی بوده و برخی دیگر آن را دچار انقطاع تاریخی از عصر نبوی و برساختۀ اواخر قرن نخست هجری شمرده‌اند. حاصل این نظریه‌ها، انکار اصالت تاریخی مکتب تشیع و برساخته‌بودن این مکتب در نتیجۀ انحراف از تعالیم قرآنی و نبوی است. در مقابل، اندیشمندان شیعی و برخی مستشرقان معتقدند که تشیع اعتقادی، برایند فهم روشمند از تعالیم قرآنی و سنت نبوی در پرتو تفسیر اهل‌بیت؟عهم؟ از این معارف است. آنان برای اثبات این نظریه، راه‌های مختلفی را برگزیده‌اند. بررسی اندیشه‌ها و وابستگی‌های فکری برخی از صحابه پیامبر؟ص؟ و اهل‌بیت؟عهم؟ در قرون نخست، یکی از این روش‌ها است که ‌در این نوشتار به‌عنوان نمونه با ژرف‌اندیشی در گزارش‌های تاریخی، تراجم‌نگاری و حدیثی درباره یکی از اصحاب خاص امیرالمومنین؟ع؟ به نام «اصبغ بن نباته» نشان داده‌ایم. وی در نتیجۀ پیوند فکری-سیاسی که با خاندان وحی و برخی شیعیان داشته، به اندیشه‌های خاص شیعی همچون امامتِ امیرالمومنین؟ع؟، عصمت، علم ویژه، برائت، مهدویت، رجعت و بداء باور داشته است.

یکی از مهم‌ترین مسائلی که ذهن دانشمندان خداباور را درگیر کرده است، استکمال نفس انسان بعد از حیات دنیوی اوست. برخی فلاسفه و متکلمان مسلمان منکر چنین تکاملی شده‌اند و گروهی نیز برای آن استدلال‌هایی مطرح کرده‌اند. در بین عرفا سیدحیدر آملی به‌عنوان یک عارف شیعی به این سؤال پاسخ مثبت داده است. تحقیق پیشِ رو با روش توصیفی-تحلیلی از طریق شش مبنا، به اثبات این مسئله پرداخته است. این مبانی عبارت‌اند از: «تجدد امثال، تجسم اعمال، شفاعت، چینش عوالم هستی، خیال و حرکت حبی». از دیدگاه سیدحیدر، عالم خیال و چینش عوالم هستی، بستری برای حرکت و تکامل برزخی انسان ایجاد می‌کند و بر مبنای تجدد امثال، انسان در هیچ عالمی ایستایی ندارد؛ بلکه لحظه‌به‌لحظه در حال حرکت و رشد است و این حرکت بر پایۀ عشق و محبت به حق‌تعالی، انسان را در عوالم برزخی سیر می‌دهد و سبب تکامل او می‌شود. شفاعت نیز نشانگر رشد اخروی انسان است؛ زیرا چه موجب ارتقای او در بهشت گردد و چه سبب نجات او از جهنم، در هر حال دلالت بر تکامل انسان در آخرت دارد. افزون بر این، قوۀ خیالِ انسان نیز عاملی برای خلق صور خیالی و ارتباط با عالم مثال است و همین امر، زمینهٔ تکامل او را فراهم می‌سازد.

«خاندان ابودُلَف» سلسله‏ای عرب‏تبار بودند که در «حیره»‏ می‌زیستند. با گسترش اسلام، ساکن کوفه شدند و گرایش شیعی یافتند. بزرگان این خاندان در اظهار عقیدۀ مذهبی خود استوار و بی‏پروا بودند و در کشتن دشمنان امیرالمؤمنین؟ع؟ درنگ نمی‌کردند. آنان برای یافتن پایگاهی برای مبارزه با بنی‌امیه رهسپار ایران شدند و در نزدیکی شهر «اراکِ» امروزی سکونت گزیدند و به غارت کاروان‏هایی پرداختند که به دربار امویان فرستاده می‌شد. با شروع دعوت عباسیان، ابتدا به آنان پیوستند؛ اما در ادامه از ایشان جدا شدند؛ گاه به دشمنی و مقابله با آنان پرداختند، و گاه که توان رویارویی نداشتند، به‌ظاهر اطاعت می‌کردند؛ درحالی‌که در دل، آروزی نابودی آنان را داشتند. «خاندان ابودُلَف» در سال 225ق. «نخستین دولت امامی‏مذهب» را به ‏وجود آوردند. پنج حاکم این سلسله، نزدیک به شش دهه، بر بخش‌هایی از ایران حکومت کردند. سرانجام، اختلاف‌های درون خاندانی، و حملات عباسیان،‌ سبب سقوط آنان شد. این پژوهش با تکیه بر داده‌های کتابخانه‌ایِ برگرفته از منابع متنوّع تاریخی، رجالی، جغرافیایی و انساب، و با تحلیل این داده‌ها، نخستین دولت با مذهب امامی را بررسی کرده است؛ دولتی که تاکنون اثر مستقلی در معرفی آن نگاشته نشده است.

معناشناسی یکی از علومی است که به بررسی معانی واژه‌ها با تکیه بر معیارهای مختلف می‌پردازد و می‌تواند جهان را آن گونه که انسان‌ها متصور می‌شوند توضیح دهد. در این دانش که برای بررسی واژه‌ها از علوم مختلفی مانند زبان-شناسی، تاریخ، جامعه‌شناسی و ... کمک می‌گیرد، معنای هر واژه یا عبارت با ویژگی‌های چون چشم اندازی بودن معنا، پویا و انعطاف پذیری آن، دایرة المعارفی بودن، و اصل کاربردی آن به تبیین دقیقی از خود کمک می‌کند. قرآن کریم منبع عظیمی از زیبایی‌های لفظی و معنایی در میان همه متون است که از این میان افعال ناقصه بخش عمده‌ای از الفاظ این کتاب آسمانی را تشکیل می‌دهد؛ افعال ناقصه در معانی متفاوتی برحسب بافت و موقعیّت متن به کار رفته است و دلالت‌های گوناگونی را به مخاطب منتقل می‌کند. مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای، دلالت‌های لفظی و معنایی «لیس» را در 5 جزء نخست قرآن کریم مورد بررسی و تحلیل قرار داده است تا دلالت‌های گوناگون این فعل را که اغلب زبان آموزان گمان می‌کنند فقط بر معنای نفی محض دلالت دارد، ذکر و تبیین کند. مهم-تریم دستاوردهای این پژوهش آن است که فعل لیس با توجّه به موارد متعدّدی که به عنوان شأن نزول آن در آیات مختلف گفته شده، دلالت‌های مختلفی از جمله نفی، نهی، هشدار، آرامش و اطمینان دادن، اباحه و تخییر دارد که این معنا در کنار توجّه به شأن نزول فعل مذکور، از رهگذر اهتمام به واژگان همجوار آن نیز قابل برداشت است.

شیخ صدوق (ره) در «التوحید»، روایتی را از امام هادی (ع) نقل کرده است که ظاهر مضمون آن دلالت بر نهی از تکلّم در دین می‌کند که در این صورت با روایات متعددی که دلالت بر وجوب تعلّم و تفقه در دین دارد، متعارض است. از این‌رو محدّثین متقدّم و متأخّر مانند شیخ صدوق (ره) و شیخ حرّ عاملی (ره) «نهی از تکلّم در دین» را نهی از تکلّم در ذات خداوند تفسیر کرده‌اند. امّا این تفسیر از جهات گوناگون قابل پذیرش نیست. نویسندگان در پژوهش حاضر به روش تحلیلی ـ توصیفی و به استناد منابع ‌کتابخانه‌ای در صدد تحلیل محتوایی این روایت و رفع تعارض مطرح شده برآمده‌اند و به این دو سوال اساسی پاسخ داده‌اند که «مقصود از نهی از تکلّم در دین چیست؟ رابطه این روایت با روایات وجوب تعلّم و تفقه در دین چگونه است؟». نویسندگان مقصود از «تکلّم در دین» را به مفهوم حقیقی خود گرفته‌اند و البته آن را یک نهی محدود زمانی به دلیل عدم وجود افراد متخصص در علم کلام دانسته‌اند.

قرآن کریم بر اساس بُعد فرازمانی و فرامکانی خود، از شیوه‌های مختلفی جهت بیان اهداف و مقاصد خود بهره برده است. سبک نزول قرآن به روش کنایی و بعثت نبی مکرم (ص) بر مبنای تعریض و هم‌خوانی آنان با یکدیگر، ضمن توجه به حدیث امام جعفرصادق (ع) که نزول قرآن را به سبک «إِیَّاکِ‏ أَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَة» دانسته، نشان‌دهنده آن است که این سبک نزول، اهدافی را دنبال نموده است که پژوهش حاضر در پی آن است. این مقاله از روش توصیف و تحلیل روایات مورد بحث و شواهد قرآنی مرتبط بهره گرفته و با استفاده از منابع روایی و تفسیری اسناد کتابخانه‌ای، به نتایج ذیل دست یافته است: نزول قرآن بر مبنای «إِیَّاکِ‏ أَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَة» نه فقط در مورد آیات عتاب پیامبر (ص) و نه فقط به عنوان یک قائده‌ی ادبی و بلاغی، بلکه در سطحی بالاتر، قائده‌ای تفسیری برای فهم بهتر و عمیق‌تر همه آیات قرآن کریم محسوب می‌شود. از دیگر نتایج آن‌که، هم‌سویی بعثت پیامبر (ص) بر مبنای تعریض و سبک نزول قرآن بر مبنای کنایه، حکایت از آن دارد که با توجه به حساسیت‌های موجود از سوی دشمنان در زمان پیامبر (ص) و ضمانت خداوند در خصوص صیانت از قرآن کریم، هر دو شیوه، اهداف واحد و البته اساسی را دنبال کرده که می‌توان به تدبیر حکومتی پیامبر (ص) جهت حفظ اسلام، آزمودن امت، تعقل‌گرایی، تبیین جایگاه و منزلت واقعی اهل بیت (ع) و معرفی آن به آیندگان و حفظ و صیانتِ قرآن کریم از تحریف به وسیله دشمنان اشاره نمود.

در بخشی از کتاب فضائل الصحابه‌ دارقطنی، که از محدثان اهل‌سنت بغداد در قرن چهارم هجری است، احادیثی از امامان شیعه در تمجید و تکریم شیخین روایت شده است که وجود هرگونه نقار و کدورت میان ائمه‌ی شیعه و شیخین را نفی می‌کند. مسئله اصلی این پژوهه اعتبارسنجی اسناد احادیث کتاب فضائل الصحابه‌ی دارقطنی و بررسی میزان اعتبار راویان آن با تکیه ‌بر منابع رجالی اهل‌سنت و شیعه؛ همچنین با ترسیم شبکه‌ی اسانید درصدد کشف حلقه‌های مشترک اسناد این احادیث است. نوشتار حاضر اسناد احادیث کتاب فضائل‌الصحابه را در دو بخش احادیث امامان شیعه و احادیث خاندان شیعی مورد بررسی قرار داده و در نهایت دیدگاه منتخب را در خصوص اعتبار این اسناد ارائه داده است. برایند پژوهش اثبات می‌کند اعتبار اسناد احادیث کتاب فضائل الصحابه، ضعیف است؛ غالب آن‌ها به تفرد نسبی دچارند و از مصادر فرقه‌های غیر امامیه‌ی شیعه چون زیدیان و بتریان اخذ شدند که در نگاه رجالیان امامیه فاقد اعتبارند. علی‌رغم اشتهار دارقطنی به نقادی در حدیث، اندیشه تفضیل شیخین او را به تساهل و تسامح در انتساب این متون به شیعه امامیه سوق داده است.

خبر موثق از انواع خبر واحد در استنباط فقهی جایگاه مهمی دارد. وثاقت و فساد مذهب راوی دو رکن اصلی در خبر موثق محسوب ‌می‌شود. نقش فساد مذهب راوی در سنجش اعتبار خبر موثق، همواره بحث‌ برانگیز بوده است. علامه حلی از جمله فقیهانی است که نقش فساد مذهب را در اعتبارسنجی خبر واحد مؤثر دانسته است. علامه حلی از جمله پیشگامان تقسیم خبر واحد به لحاظ صفات راوی، خبر موثق را به جهت فساد مذهب راوی معتبر نمی‌داند و در این زمینه با دیدگاه پیشینیانی مانند شیخ طوسی اختلاف نظر دارد. با بررسی آثار علامه حلی در حوزه‌های اصول، رجال و فقه، به نظر می‌رسد در نگاه اول تناقضی بین نظریه عدم اعتبار خبر موثق و عملکرد وی در به کارگیری این نوع خبر در استنباط فقهی وجود دارد. با این حال پژوهش حاضر با تحلیل دقیق تعامل دوگانه علامه حلی با خبر موثق در قالب رویکرد سلبی و ایجابی نشان می‌دهد که علامه حلی نه تنها در تطبیق نظریه‌های اصولی و رجالی خود پایدار است، بلکه در عمل، رویه‌ای مشابه فقهای پیشین همچون شیخ طوسی دارد.

روایت «أَکْثَرُ اَلْخَیْرِ فِی اَلنِّسَاءِ» یکی از احادیث مهم شیعه است که جایگاه حقیقی زنان در آیین اسلام را تبیین می‌کند. این روایت، دارای مشابهات و تفاسیر متعددی در منابع حدیثی بوده و برداشت‌های مختلفی از مفهوم «خیر» و «أکثر الخیر» در آن ارائه شده است. پژوهش حاضر، با روش توصیفی-تحلیلی و استناد به منابع کتابخانه‌ای، به بررسی مفهوم خیر در قرآن و ارتباط آن با نقش زنان پرداخته است. بررسی سندی و دلالی روایت نشان می‌دهد که با وجود ضعف سندی، مضمون آن مورد تأیید آیات و سایر احادیث اسلامی است. تحلیل قرآنی و حدیثی بیانگر آن است که زنان، از جنبه‌های گوناگون، نقشی حیاتی در اجتماع و خانواده ایفا می‌کنند. حفظ نسل، تنظیم امور خانواده، افزایش رزق، بهره‌مندی معنوی و نقش تربیتی آنان، مصادیقی از خیر گسترده‌ای است که زنان در زندگی انسانی دارند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که این روایت، جمع‌بندی و اجمالی از احادیث متعدد درباره نقش مؤثر زنان در جامعه اسلامی است. برداشت گفتمانی از حدیث، تأکید بر اصلاح نگرش مخاطبان نسبت به منزلت زنان دارد، در حالی که دلالت فراگفتمانی آن، نقش کلیدی زنان در تحقق سعادت دنیوی و اخروی خانواده و اجتماع را برجسته می‌سازد. پژوهش حاضر، با واکاوی متون حدیثی و تفسیری، تأثیر این روایت را در بازتعریف جایگاه زنان در فرهنگ وحیانی بررسی می‌کند.

قرآن کریم و روایات به صورت مستقیم یا غیر مستقیم همواره توصیه می‌کنند تا از پیامبر اسلام (ص) و اهل‌بیت ایشان (ع) به‌عنوان الگو و اسوه تبعیت شده و اخذ و نهی مومنین تابعی از دستورات و رفتارهای ایشان باشد. حدیث ثقلین و ادله دینی نیز اهل‌بیت (ع) را به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع دین معرفی می‌کنند. این تبعیت مسلماً مستلزم الگوگیری از اهل‌بیت (ع) است، اما در بعضی از موارد، الگوگیری می‌تواند با استفاده از قیاس حاصل شود. به عنوان مثال در مواردی که مقایسه‌ای میان سیره اهل‌بیت (ع) و سیره غیر ایشان به منظور الگوگیری و تصحیح فاصله‌ها و اعوجاجات صورت می‌گیرد، نوعی قیاس در جهت الگوگیری صورت پذیرفته است؛ حال آن که در رشته‌ای از روایات از قیاس اهل‌بیت (ع) با غیر ایشان و بالعکس نهی شده، بلکه به کارگیری این نوع از قیاس به منزله کفر تلقی شده است. توصیه الگوگیری جامع قرآن و روایات از پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) و نهی رشته‌ای از روایات از قیاس با اهل‌بیت (ع) و پرکاربرد بودن الگوگیری از سیره اهل بیت (ع) با استفاده از روش مقایسه در عصر حاضر، نوعی تعارض ظاهری را دربر دارد. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی از نوع تحلیل محتوا درصدد حل این تعارض ظاهری و سوالات برآمده از آن بوده است که با تشکیل خانواده حدیثی و عرضه معانی محتمل روایات مورد بحث به قرآن ثابت کرده است که روایات نهی از قیاس با اهل‌بیت (ع) صرفاً در موضوع جایگاه، مقامات، فضائل و شئون اختصاصی ایشان است و ارتباطی به قیاسی که مقدمه الگوگیری در افعال و سیره ایشان است ندارد.

اصطلاح «اولوالالباب» تعبیری پر بسامد در قرآن و روایات اسلامی است. حضرت امام علی‌بن‌موسی الرضا (ع) درباره ایشان می‌فرمایند: «قَدْ عَلِمَ ذَوُوالْأَلْبَابِ أَنَّ الإسْتِدْلَالَ عَلَى مَا هُنَاک لَا یکونُ إِلَّا بِمَا هَاهُنَا». اندیشمندان مسلمان در معنایابی این سخن، سه احتمال بیان نمودند: 1. شناخت صفات خداوند از طریق وحی 2. کسب معرفت خدا از راه معرفت نفس 3. شناخت امور اخروی از طریق شناخت امور دنیوی. در کنار روش‌های متعارف فقه‌الحدیث، توجه ویژه به مفاد آیات و نیز برخی روایات، جهت کشف معنای درست این سخن سودمند است. نوشتار حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با تمرکز بر دیدگاه علامه جوادی آملی می‌کوشد تا وجه صحیح‌تر این سخن را دریابد. نتیجه پژوهش نشان می‌دهد. احتمال سوم از مؤیدات افزونتری برخوردار است، زیرا بر اساس نگرش قرآنی، تنها حیثیت پدیده‌های مادی، «نشانه‌ای» بودن آن‌ها و پیوند وثیقشان با حقائق نهانی است. «اولواالالباب» با تأمل در وجه آشکار این نشانه‌ها به ساحت نهان آن راه می‌یابند. معارف باطنی قرآن نیز به عنوان مصداقی از حقایق غیبی و نهانی در این دایره قرار می‌گیرد. استاد جوادی آملی در برخی از آثار خود، اشاراتی به روایت مورد بحث داشته و در مواضع متعدد آثارش، همین مسیر را پیموده و راه‌یابی به معارف نهان قرآن را ممکن و نمونه‌های فراوانی از آن را عرضه نموده است.