جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله انتقادات سنت‌‌های فکری مخالف فلسفۀ اسلامی به آن، تأثیرپذیری مکاتب مختلف فلسفۀ اسلامی از عناصر فلسفی یونان است. پیروان مکتب تفکیک با استناد به وجود اصول و مبانی مشترک میان فلسفۀ اسلامی و یونانی، مدعی مخالفت و تقابل فلسفۀ اسلامی با معارف ناب اهل‌بیت(ع) هستند. به‌نظر آنان فلسفۀ اسلامی، گسترش‌یافتۀ اصول عقلی یونانی است که منشأ الهی ندارد و هدف آن رقابت با اندیشه‌‌های ناب اهل‌بیت(ع) است. مهم‌ترین مبنای مکتب تفکیک در مخالفت با فلسفۀ اسلامی همین ریشه‌‌های مشترک فلسفۀ اسلامی و یونانی است. حال، پرسش این است که آیا مکتب تفکیک، خود، وجوه اشتراکی با فلسفۀ یونانی ندارد و در صورت وجود چنین اشتراکاتی آیا می‌توان این را مؤیدی بر غیرالهی و غیراصیل‌بودن این رویکرد الهیاتی تلقی کرد؟ در این پژوهش با تتبع در آثار فلوطین و تألیفات پیروان مکتب تفکیک، نقاط اشتراک این دو رویکرد فکری در دو مسئلۀ خداشناسی و نفس‌شناسی بررسی می‌شود. مطابق دستاورد‌های این پژوهش، بسیاری از مبانی و اصول مکتب تفکیک به‌وضوح در کلام فلوطین مطرح‌ شده است، به‌گونه‌ای که گویا کلام فلوطین به‌زبانی دیگر در آثار مکتوب اهل تفکیک ظهور پیدا کرده است. ازنظر نگارندگان، وجود این وجوه اشتراک نه‌تنها دلیلی بر غیراصیل و الحادی‌بودن مکتب تفکیک به شمار نمی‌رود، بلکه یافتن سرمنشأ‌های تفکری در کلام پیشینیان یا در سرزمین‌‌های دیگر نشان‌دهندۀ امتداد و گستردگی آن تفکر و بیانگر این مطلب است که سیر تفکر بشر سیری پیوسته و فرازمانی و فرامکانی است.

ملارجبعلی تبریزی ازجمله اندیشمندان عصر صفوی و معاصرِ ملاصدرا است. او در موارد متعددی با اصول و مبانی حکمت متعالیۀ صدرا به مخالفت برخاسته است. یکی از اختلافات وی با صدرا مسئلۀ اشتراک معنوی وجود است. تبریزی به‌شدت با اشتراک معنوی وجود مخالفت کرده و با ادلۀ متعددی به اثبات اشتراک لفظیِ آن پرداخته است. او در باب صفات الهی نیز با استناد به روایات، صفات را نفی کرده است. در نوشتار حاضر با بررسی این دو مسئله، ضعف و سستی ادلۀ تبریزی نمایانده شده است. اشکالات وارد بر دیدگاه تبریزی به این قرار است: برداشت از روایات بدون درنظرگرفتن فضای حاکم بر عصر صدور آن‌ها، توجه‌نکردن به قرائن متصل و منفصل در فهم مراد حقیقی از آن‌ها، نادیده‌گرفتن روایاتی که تفسیری کاملاً ایجابی از صفات الهی عرضه کرده‌اند، خروج برخی از روایات از محل بحث و ناظربودن آن‌ها به مسئلۀ توقیفی‌بودن اسما و صفات الهی.

آقاعلی مدرس طهرانی نقش ویژه در تداوم و ترویج مبانی و رهیافت‌های حکمت متعالیه دارد. «بدایع الحکم» و «رسالة فی التوحید» دو اثر وزین و ویژه او در توحیدنگاری است. تبیین مفصل و مبرهن توحید با زبان پاسخ‌گویی در «بدایع الحکم» بی‌بدیل است. با آن همه تفصیل، موضع او درباره وحدت وجود در «نظریۀ وحدت شخصی وجود در اندیشۀ ابوالحسن طباطبایی جلوه و آقاعلی مدرس طهرانی» با تحریف لفظی و معنوی و تقطیع عبارات، دستخوش تحریف شده است. اتهاماتی از قبیل دوگانه‌انگاری، ابطال مقامات وجود، لزوم سریان ذات واجب، تباین‌انگاری وجودی واجب تعالی و فعل مطلق، دستاورد این مقاله است که معظم‌له را بر پایه آنها ناقد بلکه نافی وحدت شخصی وجود قلمداد نموده است. داستان نقد ادعایی، ترکیبی است از اتهامات، شبهات، سوء رداشت از عبارات تقطیعی و خطاهای فراوان در مقام گردآوری و داوری. استناد به موضع سلبی حکیم در برابر خوانش باطل از وحدت وجود، مستمسک اساسی آن مقاله است. راستی‌آزمایی داستانِ نقد ادعایی با عرضه بر نص عبارات حکیم، پوچی این مدعاها را به‏وضوح نشان می‌دهد و موضع استوار او را همسان با سایر حکمای مدقق و عرفای محقق، از تقریرکنندگان وحدت شخصی وجود با بیان متقن و برهانِ مستحکم می‌نمایاند.

در بين علوم شرقي، تنها علمي که موضوع آن از هر تقيدي رهاست و درباره هستي طلق بحث مي‌کند، علم عرفان است. موضوع علم عرفان، وجود لابشرط مقسمي است که حتي از قيد اطلاق نيز مطلق است. مراد از وجود لابشرط مقسمي، همان هويت غيبية ذاتيه حق‌تعالي است که در علم عرفان در مورد آن و شئونات وي بحث مي‌شود. شايد کسي گمان کند که موضوع علم فلسفه نيز از هر قيد وجودي رهاست؛ ازاين‌رو مي‌تواند عدل علم عرفان واقع شود و حال آنکه اين تصور ناصحيحي است؛ زيرا در الهيات بالمعني الاعم فلسفه، درباره وجود لابشرط قسمي و در الهيات بالمعني الاخص در خصوص وجود بشرط لا بحث مي‌شود که هر دو نسبت به وجود لابشرط مقسمي ضيق وجودي دارند. در ميان علوم غربي نيز تنها کسي که توانست در ديدگاه پديدارشناسي خود در جهت برون‌رفت از بحران مدرنيته از حصر قيود هستنده‌ها آزاد گردد و موضوع علم خود را هستي صرف قرار دهد مارتين هايدگر است. اين مقاله در مقام تطبيق اين دو رويکرد با يکديگر است که در هر دو مکتب ذهاب به هستي طلق شده است، علي‌رغم اينکه نگارندگان اذعان دارند که هستي هستنده‌ها در ديدگاه معرفت‌شناسي هايدگر اين‌هماني با وجود لابشرط مقسمي در نظام هستي‌شناسي عرفان ندارد. البته اين تمايز لطمه‌اي به بحث ما وارد نمي‌کند؛ زيرا هدف تطبيق فقط تأکيد بر همساني‌ها نيست، بلکه برجسته کردن اختلاف‌ها نيز حائز اهميت است.

مجموع به ‌عنوان مفهومي منتزع از آحاد، از عناصر اساسي برخی مسائل فلسفي است که کيفيت التفات به آن و اعتقاد به نحوة وجودش، در گرو مسائل مهمي ازجمله چگونگي رويکرد به نظام مفاهيم، تفکيک و ويژگي‌هاي آن است. در نوشتار حاضر از مجراي تبيين نظام مفاهيم نزد صدرالمتألهين، يعني تفطن به مختصات معقولات ثاني فلسفی، ديدگاه اساسي وي در باب نحوة وجود مجموع ارائه می‌گردد و نظريه کل‌نگري در حکمت متعاليه با محوريت نظام مفاهيم امکان‌سنجي می‌شود. نظريه صدرا در باب نحوه وجود مجموع، از اشکالاتش بر براهين اثبات واجب و وجود اعداد نزد ابن‌سينا و سهروردي، قابل استنباط است. به اعتقاد صدرالمتألهين مجموع، فاقد وجود حقيقي است و درواقع چيزي جز آحاد موجود نیست؛ اما به‌ نظر مي‌رسد اين ديدگاه با مداقه‌اي در محکمات فلسفي صدرا و جايگاه نظام معقولات ثاني فلسفي نزد وي، با تناقضي آشکار روبه‌روست. به اعتقاد نگارندگان پژوهش حاضر مي‌تواند به ‌عنوان نخستين گام، ابواب غايت‌انگارانة اين نظريه را در فلسفة صدرا (به‌ويژه اخلاق فردي و اجتماعي آن) فتح کند.

ترجمه ماشینی: ژان لوک ماریون استدلالی بحث برانگیز برای خدایی عاری از همه دسته های هستی ارائه می کند. ماریون با اتخاذ موضعی مشخصاً پست مدرن، یک فرض اساسی هم در مابعدالطبیعه و هم الهیات نئوتومیست را به چالش می کشد: اینکه خدا، قبل از هر چیز دیگری، باید باشد. در عوض، او «خدای بدون وجود» را در قلمرو آگاپه، خیریه یا عشق مسیحی قرار می دهد. این جلد، اولین ترجمه به انگلیسی از آثار این فیلسوف برجسته کاتولیک، دیدگاهی معاصر در مورد ماهیت خدا ارائه می دهد. "کتابی بسیار متفکرانه... این نوید یک محصول غنی را می دهد. برخورد بسیار بدیع ماریون با بت و نماد، مراسم عشای ربانی، ملال و غرور، تبدیل و دعا، بحث های کلامی و فلسفی را به سطح جدیدی می برد." - نورمن ویرزبا.، قرن مسیحی

نحوه نگرش آدمی به مساله وجود محور افکار و اعمال آدمیان است. و غفلت از وجود سبب بی معنا شدن زندگی و جهان آدمی می شود. وجود محور نظام فلسفی صدراست و بر اساس آن رابطه آدمی با عالم واقع و مساله حقیقت تبیین می شود. هایدگر در جهان معاصر جزء نادر اندیشمندانی است که وجود را محور اندیشه خود و درمان پوچ گرایی جهان معاصر را در کشف وجود و رابطه آدمی با آن می داند. در این نوشتار که به روش کتابخانه ای انجام شده است با تحلیل و مقایسه نظر این دو متفکر روشن می گردد که هر دو از اصالت ماهیت عبور می کنند به اصالت وجود می رسند و حقیقت را مبتنی بر ظهور وجود در آدمی می دانند و به ظهور و خفای وجود توام با هم معتقدند زیرا وجود همواره در جلوه ای خاص بر آدمی پدیدار می شود و هرگز وجود به طور کامل برای آدمی مکشوف نمی شود.

نظرية امر الهي، يکي از نظريات مهم و پرسابقه در باب چيستي ارزش‌هاي اخلاقي است. علل و ادلة مختلفي موجب پيدايش چنين ديدگاهي شده است. وجود برخي احکام به‌ظاهر غير‌اخلاقي در متون ديني، ازجمله دستور قتل کودک بي‌گناه، استناد به مالکيت مطلق الهي، استناد به اختيار مطلق خداوند متعالي و محدود نبودن وي در اوامر و نواهي خود به چارچوب‌هاي اخلاقي، استناد به عدم توانايي عقل، در درک حسن و قبح اعمال بدون کمک شرع و نسخ برخي احکام اخلاقي و نسبيت آنها، دلايلي است که موجب شده برخي متکلمان طرفدار اين نظريه شوند. بررسي اين امور نشان مي‌دهد كه عدم درک درست از وجه اخلاقي احکام ديني و نيز درک ناقص از صفات خداوند متعالي و تأثيري که بر نحوة آفرينش مي‌گذارند، موجب چنين رويکردي شده است. مقالة حاضر با روش تحليل عقلي و جمع‌آوري اطلاعات به روش کتابخانه‌اي، نشان مي‌دهد كه اخلاق ديني با تفسير نظرية امر الهي نادرست است، گرچه مي‌توان تفسير درستي از آن ارائه داد که برتري قابل توجهي نسبت به اخلاق سکولار دارد.