جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هر منظومه فکرى، ناچار از جهان بینى و انسان‌شناسى است که بر اساس آن احکام خود را در مورد جامعه و سیاست بیان مى‌کند؛ از این رو شناخت اندیشه سیاسى مسلمانان نیز منوط به فهم مبانى کیهان شناختى و انسان بینى آنان است. در این مقاله سعى شده برمحور انسان‌شناسى، پرتویى بر ساختمان اندیشه سیاسى قدیم مسلمانان افکنده شود. شناخت طبع انسان از لحاظ این که سمت و سوى آن به سوى خوبى‌ها یابدى‌هاست، اولین و در عین حال مهم‌ترین گام در این راه است. تبیین سلسله مراتب انسان‌ها در جامعه و تأکید بر طبع مدنى آنها، گام‌هاى بعدى است، و در نهایت بررسى کفایت یا عدم کفایت عقل براى کشف قوانین زندگى بشر در گفتمان سنتى، ما را به شناخت «انسانِ» مورد نظر فلاسفه سیاسى قدیم رهنمون مى‌شود.

در این مقاله ضمن اشاره اجمالى به رویکردهاى همگرایانه و آشتى‌جویانه در اوایل قرن بیستم در جهان اسلام به تفصیل زمینه‌هاى شکل‌گیرى و تداوم جریان واگرایى و صلح ستیز بررسى شده و نویسنده نتیجه گرفته است که بحران پدید آمده در جهان اسلام ناشى از بحران در آگاهى اسلامى است و نه فرهنگ و نصوص اسلامى؛ و در نتیجه نمى‌توان اسلام را صلح ستیز دانست. مشکل واگرایى و عزلت گزینى از سویى مشکل نخبگان مسلمان است که با ذهنیتى منفى از واقعیات و روندهاى جهانى پیرامون خود به سراغ متون و نمادهاى مقدس مى‌روند و از سوى دیگر مشکل نظام سلطه است که مسلمانان را در نظم جهانى مشارکت نمى‌دهد و یا این که مسلمانان خود در آن فعالانه مشارکت نمى‌کنند و بلکه خود را هدف آن مى‌بینند.

پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسى در سال 1373 در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى (مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى) دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم به منظور تحقیق و پژوهش در زمینه علوم و اندیشه سیاسى اسلام کار خود را آغاز کرد و در طول سال‌هاى گذشته با استفاده از تجارب و توان علمى اندیشمندان حوزه و دانشگاه، گام‌هاى مؤثر و مفیدى را در احیا و بازسازى دانش سیاسى اسلام برداشت و در حال حاضر با تلاش در جهت پاسخ‌گویى به پرسش‌ها و معضلات فکرى مربوط به حوزه پژوهشى خود و فراهم ساختن زمینه‌هاى لازم براى بازتولید فرهنگ سیاسى ـ دینى و ارائه دانش سیاسى مبتنى بر منابع اسلامى، هویت‌شناسى و هویت‌سازى در زمینه‌هاى فلسفه سیاسى، فقه سیاسى و علوم سیاسى، سند چشم‌انداز بیست ساله جمهورى اسلامى ایران را مبناى کار خود قرار داده و براساس آن، اهداف، وظایف، سیاست‌ها و برنامه‌هاى خود را باز تدوین کرده است. در اینجا به صورت مختصر با اهداف، وظایف، سیاست ها و نیز کارنامه این پژوهشکده آشنا مى شوید.

این مقاله متکفل نقد و بررسى نظریه‌اى است[1] که با اصل قرار دادن سکولاریزم و مبانى آن مى‌کوشد امکانى براى توجیه حکومت دینى بر پایه آن بیابد. ماهیت مصادره‌اى نظریه، جابجایى موضوع نزاع از فلسفه سیاسى به معرفت‌شناسى، مغالطه هست و باید، ارائه تصویرى از حکومت دینى و سکولاریزم که نامتعارف بوده و نه مورد پذیرش دینداران و نه سکولارهاست از جمله مشکلاتى است که این بررسى در نظریه مى‌یابد. [1] نظریه مزبور توسط دکتر مصطفى ملکیان در کرسى نظریه‌پردازى دفتر جنبش نرم‌افزارى و توسعه علوماسلامى معاونت پژوهشى دفترتبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم ارایه شد و مورد نقد و بررسى محققان قرارگرفت. به منظور دسترسى آسان‌تر پژوهشگران به متن نظریه و تسهیل در فهم و مقایسه، متن نظریه مزبور در آخرهمین مقاله آورده شده است.

در این مقاله، اهداف و ابزار دیپلماسى مورد بررسى قرار گرفته و تأمین سعادت و کمال از رهگذر استقرار صلح و امنیت جهانى و همچنین استقرار عدالت اجتماعى و تأمین منافع ملى مسلمانان از مهم‌ترین اهداف دیپلماسى اسلامى تلقى گردیده است. در بحث از ابزارهاى دیپلماسى به طرح این مقوله در سه حوزه اصلى: سیاسى ـ فرهنگى، اقتصادى و نظامى پرداخته و تلقى اسلامى از این ابزارها را بحث کرده است.

مطالعه متون کلاسیک و جدید صاحب نظران علوم انسانى و سیاسى نشان مى‌دهد که بحث از انسان در کانون توجه آنها بوده است و اگر قلمرو سیاست و روابط بین‌الملل را تحت تأثیر انسان یا انسان‌ها در قالب دولت‌ها بدانیم نوع نگرش به ماهیت انسان باعث شکل‌گیرى دیدگاه‌هاى متفاوتى به پدیده‌ها و مسائل بین‌المللى مى‌گردد. بررسى ضمیر انسان در سه حالت لوح پاک، شرور یا تلفیقى از آنها به همراه تبیین رهیافت اسلامى در این مقاله آمده است

سیاست حاکم بر جهان امروز چه نسبتى با اخلاق و معنویت دارد؟ سیاست حاکم بر جهان امروز چه نسبتى با عدالت و دیانت دارد؟ سیاست حاکم بر جهان امروز چه نسبتى با سعادت و امنیت دارد؟ و... پاسخ پرسش‌هاى فوق، با توجه به اوضاع و احوال سیاست جهانى پاسخى رضایت بخش نیست. این در حالى است که اکثریت جمعیت جهان خود را پیرو پیامبرى از پیامبران الهى مى‌دانند. در جهان اسلام، که مردم خود را پیرو حضرت ختمى مرتبت، محمد مصطفى 9 مى‌دانند نیز اوضاع چندان تفاوتى با دیگر مناطق جهان ندارد. این در حالى است که همه ما مى‌دانیم پیام مشترک تمام انبیاى الهى این بوده است که خدا را عبادت کنید و از طاغوت پرهیز نمایید. «ان اعبدوا الله و اجتنبوا الطّاغوت». ظلم، سلطه، استعمار، تبعیض، تجاوز، زورگویى، رفتارهاى دوگانه با کشورها، فقر، فساد و بسیارى از رفتارهاى ناشایست دیگر چیزهایى است که در سیاست جهانى امروز قابل مشاهده است. به نظر مى‌رسد یگانه راه خروج از این وضعیت، تلاش همه جانبه‌اى است که لازم است از سوى پیروان انبیاى الهى در جهت معنوى کردن سیاست صورت گیرد چرا که تا سیاست در خدمت اخلاق قرار نگیرد، جهان تغییر چهره نخواهد داد. گامى آغازین از این تغییر جهت در ایران توسط امام خمینى(ره) برداشته شد که نتیجه آن بسیار شگفت‌انگیز بود؛ در مدتى کوتاه ایران را از زیر سلطه امریکا بیرون آورد، بساط استبداد را برچید و به ایرانیانى که تا پیش از آن در مهندسى جهان عددى به حساب نمى‌آمدند، نقش ویژه و ممتازى بخشید. رسالت امروز ایرانیان و بلکه تمام پیروان امام(ره) این است که بر تلاششان، در جهت معنوى کردن سیاست جهانى، بیفزایند. این امر از رهگذر امور و مراحل مختلفى مى‌گذرد، یکى از این مراحل بازخوانى، و در برخى موارد حتى خوانش، جایگاه سیاست در قرآن و سنّت است. اعلام سال 1385 از سوى مقام معظم رهبرى، به عنوان سال پیامبر اعظم 9 زمینه‌اى را فراهم کرد تا سیره سیاسى آن حضرت را مورد تأمل و تدبّر قرار دهیم. امید است بتوانیم با کشف سیره نظرى و عملى سیاسى آن حضرت تحقق بخش فرمایش خداوند متعال، در الگو قرار دادن آن حضرت باشیم «ولقد کان لکم فى رسول الله اسوةٌ حسنة.»

نوشتار حاضر ضمن معرفى خطوط اصلى اندیشه لیبرالیسم، وجوه چالش آن را با تفکر اسلامى باز مى‌شناسد. مقاله به دو بخش اصلى تقسیم مى‌شود: بخش نخست، به بررسى موضع اندیشه لیبرالى در مقولات مهمى نظیر عدالت، آزادى و حدود اختیارات دولت و نیز چرخش‌هاى نوین در حوزه لیبرالیسم و بخش دوم، به بررسى وجوه ناسازگارى این مواضع با اندیشه اسلامى اختصاص یافته است.

مقاله حاضر در صدد تبیین نظریه «اِشراف دین بر سیاست» از دیدگاه مهندس مهدى بازرگان است. وى دین را حاکم بر سیاست مى‌داند و بر این باور است که هدف اصلى دین، «خدا و آخرت» مى‌باشد و مسائل سیاسى جنبه دنیایى و فرعى دارند؛ از این رو بر اساس حکم عقل لازم است دنیا را بر طبق اصول توحیدى و بر پایه هدف غایى دین، سامان داد. بنابر نظریه بازرگان، دین بر سیاست اشراف کلى داشته، آن را جهت مى‌دهد ولى وارد جزئیات آن نمى‌شود.

پژوهش حاضر شکاف‌هاى اجتماعى‌اى که زمینه سازپیدایش انقلاب گردیدند و متقابلا تأثیر انقلاب بر وضعیت شکاف‌هاى اجتماعى طى دو دهه اخیر به ویژه شکاف‌هاى مذهبى، قومى ـ مذهبى، طبقاتى، ارزشى، جنسیت و نسلى را مورد کاوش قرار مى‌دهد. مدعا این است که انقلاب از یک سو، فرآیند ادغام و یکپارچگى اجتماعى و ایدئولوژیک را تقویت و از بى‌ثباتى‌هاى حاد سیاسى جلوگیرى کرد و از سوى دیگر، سبب پیدایش یا فعال‌تر شدن برخى شکاف‌هاى اجتماعى گردید. شکاف‌هاى سیاسى ـ اجتماعى موجود و ویژگى‌هاى نهفته در آنها همچنان احتمال وقوع کشمکش‌هاى شدید، خشونت‌آمیز و بى‌ثبات کننده را با خود دارند؛ از این رو اگر همبستگى‌هاى اجتماعى، اقتصادى، سیاسى و فرهنگى مورد توجه قرار نگیرد، احتمال سر برآوردن کشمکش‌هایى از درون این شکاف‌ها وجود دارد.