جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله ضرورت دین از جمله مباحثی است که از دیرباز مورد توجه متکلمان و فیلسوفان مسلمان بوده است. آنها با بیان براهین خود همواره بر این امر تأکید داشته و دین را برای جامعه بشری ضروری و لازم می دانستند. اما در مقابل کسانی نیز بوده اند که دین را امری لغو و بیهوده و بی اثر برای بشر دانسته و بر براهین متکلمان و فیلسوفان شبهاتی وارد کرده اند. در این پژوهش سعی شده است دیدگاه متکلمان و فیلسوفان مسلمان در این زمینه بیان شده و اشکالاتی که بر نظرات آنها مطرح کرده اند مورد بررسی قرار گیرد.متکلمان امامیه و معتزله که قائل به حسن و قبح عقلی هستند، ضرورت دین را بر پایه «قاعده لطف» تبیین کرده اند، و معتقدند شریعت لطف پروردگار است و لطف، مقتضای حکمت خداوند بوده و تحقق بخشیدن به آن واجب است. از طرفی متکلمان اشاعره که قائل به حسن و قبح عقلی نیستند، وجوبی را که متکلمان امامیه و معتزله به آن قائل اند را نمی پذیرند. آنان به حسن دین بسنده کرده و همین اندازه که خداوند آن را انجام داده است برای حکم به حسن آن کافی می دانند؛ زیرا از نگاه آنها حسن و قبح مستند به شرع است و آنچه را خداوند انجام دهد حسن است و آنچه را که شارع مقدس به حسن یا قبح آن حکم می کند، حسن یا قبیح است. از طرفی استدلال فیلسوفان در زمینه لزوم شریعت، مبتنی بر نیازمندی انسان به اجتماع است. فیلسوفان مسلمان در استدلال خود با تکیه بر مدنی بالطبع بودن انسان، او را محتاج قانونی می دانند که بتواند مسیر عدالت را برای او هموار کند، زیرا انسان در حیاتش به امور زیادی محتاج است و با تعامل و همکاری همنوعانش، می تواند امور معیشت خود را تأمین کند و دست یابی به چنین قانون کاملی که بتواند جامعه را به عدالت و سعاوت دنیوی و اخروی راهنمایی کند فقط از سوی خداوند متعال که آفریننده و مدبر انسان است امکان پذیر خواهد بود.

بحث درباره نیاز بشر به دین، یکی از مباحث دین‌پژوهی معاصر است. این بحث در کلام اسلامی، تحت عنوان «حسن و وجوب تکلیف» و نیز در مبحث «ضرورت نبوت» مطرح شده است. متکلمان در مقام اثبات حسن تکلیف، از منظر پاداش اخروی و سودمندی‌های دنیوی، به موضوع نگریسته‌اند. مهم‌ترین استدلال متکلمان و فلاسفه اسلامی، استدلال به نیاز جامعه به قانون کامل است. استاد صفایی حائری با تأکید بر اندازه انسان و رابطه‌های گسترده و نیازهای فراگیر او و حرکت مستمر انسان که جهت نامحدودی را طلب می‌کند و این جهت نامحدود با علم و تجربه و فکر و عقل محدود، دست‌نیافتنی است، اضطرار به دین را مطرح می‌کند و از همین روی، نظریه‌های مدرن منشأ دین و هرگونه بحث در زمینه دین‌پژوهی را بدون تکیه بر اضطرار بشر به دین، مبتنی بر پیش‌فرض خطا می‌داند.