جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آن­چه در این نوشتار مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته، ارتباط میان جریان رایج روشن­فکری دینی و عرفی شدن سپهر دین است. این پرسش مطرح است که آیا جریان رایج روشن­فکر دینی در راستای عرفی شدن دین ایفای نقش نموده است یا خیر؟ پاسخ این پرسش مثبت است. برای اثبات پیوند میان جریان روشن­فکر دینی و عرفی شدن دین، پس از طرح موضوع بحث در آغاز به مفهوم عرفی شدن و سطوح آن و سپس به مباحثی که به فهم ارتباط میان جریان روشن­فکر دینی و عرفی شدن کمک می نماید، پرداخته شده است. این مباحث عبارت­اند از: مفهوم روشن­فکر دینی، عوامل و زمینه های تاریخی شکل گیری روشن­فکر دینی، ویژگیها و دستورالعمل­های آن، قرائت های روشن­فکران دینی از دین و مکانیسم های عرفی سازی.

شناخت اندیشه سیاسی جدید در گرو آماده کردن مقدمات و کسب شرایط بحث از این مقوله برای پژوهنده این حوزه است. تاریخ مفهومی سیاست به حدود سه هزار سال پیش، یعنی به یونان که به گونه­ای زادگاه اندیشه سیاسی است، باز می­گردد. به تدریج و در طی دوره­های تاریخی، سنت اندیشه سیاسی در پرتو تحولات، دگردیسی یافته است و اندیشه سیاسی در عصر جدید با پیدایش و مرجعیت روش علمی به مثابه عامل اثرگذار، عمیقاً از آن متأثر شده است. فهم نسبت میان شناخت و سیاست و درک منطق سنت­های اندیشه سیاسی با رعایت دو اصلِ شناخت اصیل از سیاست و توجه به نسبت میان قدیم و جدید امکان­پذیر است.

براى تحلیل سیره سیاسى ـ حکومتى پیامبر اعظم 9 نخست هدف ارسال رسل بررسى شده است. در اندیشه قرآنى علامه طباطبایى، این بحث از انسان‌شناسى آغاز و به معرفت‌شناسى و فلسفه اجتماعى ـ سیاسى و سپس فلسفه وحى و نبوت مى‌انجامد. ویژگى‌هاى انسان و علوم و ادراکات او به گونه‌اى است که به شناخت حقایق هستى و بهره‌گیرى از دیگر موجودات در طى طریق و حرکت استکمالى منجر مى‌شود، از جمله به زندگى اجتماعى منزلى و مدنى و استخدام و بهره‌گیرى از دیگر انسان‌ها و اجتماع انسانى. از آنجا که پایه زندگى اجتماعى ـ سیاسى انسان، استخدام و رفع نیازهاى وجودى خود بود تا در هر جا و هر زمان که امکان فراهم مى‌آورد استخدام و بهره‌گیرى به صورت یک طرفه اعمال مى‌گردید و اگر این استخدام یک طرفه ادامه مى‌یافت بذر شرک و بت پرستى بود. خداى سبحان پیامبران را برانگیخت تا با تربیت انسان و ارائه قانون اجتماعى، زندگى اجتماعى انسان را سامان عادلانه بخشند. دین الهى و انسانى، که براى آزاد سازى انسان و فراهم آوردن بستر حرکت استکمالى او آمده است، باید ویژگى‌هایى داشته باشد؛ از جمله اختصاص ندادن دریافت معارف و حقایق دینى به عده اندکى از مردم. سیره پیامبر عظیم‌الشأن9 اسلام نیز چنین بود که دین را بر عام و خاص عرضه کرد. سیره سیاسى ـ حکومتى پیامبر 9 سیره امامت بود نه پادشاهى و اظهار حقایق اسلام از سوى او به صورت دعوت به کلیات و مجملات؛ و در بیان احکام، تدریجى بودن را در پیش گرفت تا با مردم همراهى و ارفاق کند. ایشان در دعوت و ارشاد و اجرا نیز مراتب دعوت گفتارى و دعوت انکارى و جهاد را رعایت مى‌کرد.

معرفت نفس، گام آغازین برای رسیدن به شناختی دقیق از اجتماع و در نهایت، خداوند است. از آن جا که حکمت متعالیه، منظومه‌ای دقیق و سامانة فکری سنجیده‌ای می‌باشد، طبعاً نوع نگرش صدرا به انسان و ویژگی‌های آن، متأثر از زیرساخت‌­های فلسفی وی است. در این نوشتار که به انسان‌شناسی در فلسفة سیاسی متعالیه می‌پردازد، سعی شده تا ضمن تبیین مفاهیم، به این دغدغة اساسی پاسخ داده شود که براساس مبانی نظری انسان شناسی در فلسفة سیاسی متعالیه، انسان دارای چه ویژگی‌هایی از منظر صدرالمتألهین می‌باشد. در پاسخ، به این امر پرداخته شده که براساس مبانی نظری انسان‌شناسی حکمت متعالیه، همانند شناخت، اصالت وجود، تشکیکی بودن آن و پویایی همارة هستی، انسان دارای ویژگی‌هایی همانند مدنی الطبع بودن، جویندگی و پویندگی کمال، خردورزی، اختیار، نیازمندی به قانون و در کشاکش قدرت و فضیلت است. براساس این بررسی، انسان هر اندازه عالم‌تر گردد و از شناخت بیشتری برخوردار شود، سعة وجودی بیشتری خواهد یافت و زمینة تشبّه به ذات واجب در او فراهم و هویدا شده و متخلّق به اخلاق الله می‌گردد.

از نظر فعالیت سیاسى مى‌توان انبیاى الهى را به دو دسته تقسیم کرد: نخست پیامبرانى که حکومت را در دست داشتند یا درگیر فعالیت سیاسى شدند مانند حضرت سلیمان 7 و دوم انبیایى که در رأس یک نظام سیاسى قرار نگرفتند مانند حضرت مسیح 7. در باب علت این اختلاف موضع، برخى آن را به حکمت و اراده خداوندى مربوط مى‌دانند که تفسیرى درون دینى از این پدیده محسوب مى‌گردد. دسته‌اى دیگر، به ویژه جامعه شناسان دین، این تنوع را ناشى از شرایط تمدنى و سیاسى عصر ظهور هر پیامبرى معرفى مى‌کنند و هر دینى را پاسخى به خلأها و چالش‌هاى موجود در تمدنى که پیامبر به آن تعلق دارد مى‌دانند. پیامبر اسلام را باید از انبیاى دسته نخست دانست. تشکیل حکومت در مدینه، نبردهاى متعدد با کفار، نگارش نامه به امرا و شاهان، امضاى پیمان و قضاوت از جمله فعالیت‌هاى سیاسى نبى‌اکرم 9 است. تمام مسلمانان اعم از شیعه و سنى به رغم اختلاف نظرهاى گاه اساسى در جزئیات، در ضرورت تشکیل حکومت در اسلام تردیدى نداشته‌اند. هر دو نظریه امامت و خلافت بر این پیش فرض اساسى مبتنى اند که دین اسلام قابل تفکیک از سیاست نیست و پس از وفات نبى تشکیل حکومت به دست مسلمانان واجب است. به گمان اینان سیره نبى‌اکرم نشان مى‌دهد که اجراى احکام شریعت اسلام جز با تشکیل حکومت ممکن نیست. البته عده اندکى این ضرورت را نفى کرده‌اند. این پژوهش کوشیده است آراى این دسته از متفکران را بررسى کرده و نقاط قوت و ضعف استدلال‌هاى آنان را نشان دهد. براى این منظور مدعاهاى آنان را در دو محور بحث کرده است. نخست آن‌جا که استدلال آنها به ذات و سرشت آیین اسلام و تعالیم آن باز مى‌گردد و دوم آن جا که استدلال آنها بر بررسى و تحلیل سیره نبوى استوار است.

جریان روشن­فکری در ایران، از زمان پیدایی تا امروز، براساس ادوار تاریخی و ماهیت و چگونگی نگرش به تمدن غرب یا فرهنگ دینی و بومی، با توجه به تحولات سیاسی ـ اجتماعی جامعه به شکل­های مختلفِ غرب­گرا، ملی­گرا، چپ­گرا و دینی، بروز و ظهور داشته است. نگاهی گذرا به بازشناسی این جریان­ها می­تواند زمینه­ساز فعالیت محققان اجتماعی و فکری جامعه باشد. چرا که شناخت جریان­های فعال در صحنۀ اجتماعی و یا فهم زمینه مناسب برای فعالیت­های آینده به اندازۀ زیادی، به جریان­هایی وابسته است که در سدۀ اخیر در ایران بروز و نمود پیدا کرده است. نوشتار حاضر تلاش می­کند که نگاهی هر چند کوتاه به جریان روشن­فکری در ایران معاصر داشته باشد.

حوزه کهن علوم اسلامی شیعه، علی­رغم تنگناها و فشارهای حاکمان جائر، انحطاط شرایط اجتماعی و تحجّر جاهلان، شاهد جریانی خلاّق، نواندیش و انتقادی در درون خود بود؛ جریانی که از بستر فرهنگ و اندیشه خودی سر برآورد و در برابر استبداد و خودکامگی ­ایستاد. این جریان، ریشه­های خود را از روح تعالیم دینی و مکتب اهل بیت: اخذ کرد و با نگاه به شرایط اجتماعی و اقتضائات آن، حرکتی اصلاحی و نواندیشانه­ را شروع نمود که هنوز به حرکت بالنده خود ادامه می­دهد. این نهضت علمی و اجتماعی، شباهتی به جریان­های روشنفکرانه ندارد. روشنفکری، واژه­ای غیر بومی است، که بیانگر مدل یا مدل­هایی است که تجربه تاریخی آن، مملوّ از خطرها و آفات است؛ از این­رو اطلاق آن بر جریان اصلاحی و نواندیشی حوزوی، بسیار تأمل برانگیز است. نوشتار حاضر در صدد است با نگاهی جامعه شناختی، به بازشناسی ویژگی­ها و شاخص­های جریان اصلاحی و نواندیشی حوزوی بپردازد. تقلیدگریزی، حقیقت­طلبی و واقع­گرایی، توجه به مقتضیات زمان و مکان و بهره­گیری از روش­های مختلف معرفتی، بخشی از اصول روشی آن است.

برخی برهه­های زمانی دربردارندۀ تحولاتی اساسی و مهم در عرصۀ اندیشه و عمل هستند؛ به گونه­ای که ساختار جامعه براساس آن تحولات، دچار تحول می­شود. عصر صفویه و سپس عصر انقلاب مشروطه را می­توان به عنوان درخشان­ترین ادوار تاریخ ایران نام برد. عصر صفویه به علت ارتقای شیعه دوازده امامی به دین رسمی و در واقع در آمیختن عملی ایران و تشیع در قالب مذهبی ـ ایرانی یکی از نقاط بارز در تاریخ سیاسی ـ مذهبی ایران است؛ عصری که نهاد دین توانست به منزلۀ یک نهاد مستقل، در کنار نهاد سیاست قرار بگیرد و علمای شیعه توانستند قدرت بلامنازع سلاطین را به چالش بکشند و از حقوق مردم در مقابل تعدّی شاهان دفاع کنند. به عبارتی می­توان گفت از این دوره به بعد علمای دینی و به طور مشخص­تر نهاد دین، آگاهی­بخش جامعه ایرانی در اعمال روزمره، تبادلات و ارتباطات اجتماعی و هم­چنین درباره عملکرد نهاد سیاست بودند.

اقبال، با رویکردی آسیب­شناسانه نسبت به سیاست جهانی در قرن بیستم، دو نوع سیاست را مورد بررسی قرار داده است: سیاست نبوی و سیاست فرعونی. در حالی که سیاست فرعونی مبتنی بر تخریب جان و جهان، کشاندن مردم به بند و زنجیر، استبداد و جایگزینی رذایل به جای فضایل است، در سیاست نبوی تعمیر جان و جهان، آزاد کردن مردم از غل و زنجیرهای فکری و سیاسی، آزادی و جایگزینی فضایل به جای رذایل پیگیری و دنبال می­شود. در مقاله حاضر ابعادی از این مدعا تبیین شده است.