جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وجوه شباهت ها و تفاوت های موجود بین شخصیت های اساطیری و تاریخی و بیان آن می تواند تاثیر و تاثر ممتد اسطوره و تاریخ در طول زمان و نتیجه این تاثیرات را نشان دهد. کیومرث همواره در اساطیر ایران به عنوان نخستین انسان که در ظاهر نیز تفاوت چشمگیری با انسان امروزی دارد، مطرح می شود، اما در شاهنامه، فردوسی هرگز او را نخستین انسان نمی شمارد. به نظر می رسد این امر متاثر از جهان بینی و نگاه اسلامی فردوسی در مورد آفرینش نخستین انسان در قرآن باشد، به همین جهت او را به عنوان اولین پادشاه، و نه نخستین انسان، مطرح می سازد. در این پژوهش کوشش شده تمام شباهت ها و تفاوت های این دو شخصیت در شاهنامه و قرآن بیان شود. انتخاب کوهستان برای اولین محل زندگی، کشته شدن فرزندان، دشمنی اهریمن با آنان، داشتن عنوان نخستین و یکی دانستن این دو شخصیت در برخی از کتاب های تاریخی در این مبحث بررسی می شود.

اسطوره، پیوند بسیار نزدیکی با هنر، به ‌ویژه شعر، دارد. اسطوره در فرهنگ و تمدن یک ملت ریشه دارد؛ و ادبیات، یکی از عوامل جاودانگی و حیات فرهنگ و تمدن ملت‌ ها است. شاعران، اسطوره ‌ها، باورها و رویاهای مهم و کهن اقوام خود را می ‌پرورانند و در نتیجه پیوند با اسطوره ‌های دوران کهن تا باورهای زمان خویش، طی یک جریان درونی در ناخودآگاه جمعی، به پویایی و بازآفرینی آنها می ‌پردازند.بازتاب اسطوره‌ ها در شعر م. سرشک بسیار چشمگیر است. وی پیوند عمیقی با ادبیات و فرهنگ قومی و دیدی وسیع به آن دارد تا جایی که باورها، اساطیر و رخدادهای مهم در آیینه اشعارش منعکس می ‌شود. او به انسان عشق می ‌ورزد و انسان‌ های پاک و وارسته، فراتر از زمان و مکان در شعر او جلوه‌ ای اسطوره ‌ای می ‌یابند.در مقاله حاضر، تجلی اسطوره ‌ها به مفهوم عام و در گستره تاریخی - فراتاریخی در شعر م. سرشک در پنج دسته بررسی شده ‌است: الف) تجلی اسطوره ‌های ملی - قومی، ب) تجلی اسطوره‌ های پیامبران، ج) تجلی اسطوره ‌های عرفانی، د) تجلی اسطوره ‌های شاعران، ه) تجلی اسطوره ‌های فراملی - جهانی.

امروزه پیشرفت و اهمیت اسطوره شناسی و ارتباطات میان رشته ای آن، بر کسی پوشیده نیست. از سویی فهم متون حماسی چون شاهنامه فردوسی که سند هویت قوم ایرانیست بدون پرداختن به اسطوره و به کارگیری راهکارهای نوین آن، ممکن به نظر نمی رسد.در این مقاله بر اساس نظریات منطق مکالمه میخاییل باختین (M.Bakhtin) و منطق مکالمه اساطیر لوی استروس C.levi-strauss)) که معتقد به وجود هم نوایی و مکالمه بین عناصر مختلف یک متن یا یک اسطوره با عناصر سایر متون یا اساطیرند، عناصر اسطوره جمشید را از خلال روایات گوناگون آن استخراج نموده و به تشریح مکالمات و هم نوایی های آنها پرداخته ایم.نتیجه تحقیق حاکی از تایید نظریه مکالمه گری است و نشان می دهد که عناصر اسطوره جمشید با دیگر متون پیش و پس از خود، چه هند و ایرانی و چه سامی، ارتباطی دوسویه و تنگاتنگ دارد. این ارتباطات تنگاتنگ می تواند مولود دو سرچشمه متفاوت باشد: نخست وجود روایات هم اصل و اقتباس یکی از دیگری؛ دو دیگر وجود نوعی توارد و همسانی که خود می تواند ناشی از شباهت های فرهنگی، جغرافیایی و ... و یا به قول استروس ناشی از کارکرد یکسان ذهن بشری باشد.

اسطوره یکی از عناصر عمده سامان دهی زبان و معنای شعر معاصر است. گرچه اسطوره ها اساسا متعلق به دنیای باستان اند و از رهگذر روایات قدسی و مینوی، جهان بینی مردمان آن عصر را تدارک می دیده اند، در دنیای جدید و در عصر خردگرایی نیز هم چنان در ذهن و زبان انسان امروزی حضوری تاثیرگذار دارند. شاعران بنابر ذهنیت تخیلی و به جهت نیروی خیالین اسطوره ها، فراوان از آن تاثیر می پذیرند و به بازتولید و باززایی آن دست می زنند. هر شاعری بنابر فکر و فرهنگ خویش و زمینه های ذوقی و اندیشگی، به برخی از اسطوره ها بیشتر توجه دارد. سیاوش کسرایی به خاطر ذهنیت سیاسی و ایدئولوژیک خود و نیز بر اساس مقتضیات عصر، از برخی از اسطوره ها با کارکردهای خاصی بهره گرفته و گاه در شکل آنها تغییراتی نیز داده است. او حتی از برخی شخصیت های تاریخی اسطوره سازی نموده و به آنها خصلت اسطوره ای داده است. در این مقاله به چگونگی و چرایی باززایی و خلق اسطوره ها در شعر سیاوش کسرایی پرداخته ایم.

هر داستانی از شاهنامه را، آن زمان که پوسته تنک و نه چندان ستبر و استوارش را از هم فروشکافیم، بی هیچ شک و گمانی به اسطوره خواهیم رسید؛ چراکه نامه شگرف شاهنامه، یکسره از اسطوره ها وام ستانیده است.یک اسطوره شناس کارشناس و ویژه دان، هیچ گاه در برخورد با متنی پهلوانی، چونان شاهنامه، فریفته رنگ رنگی و فریبایی داستان ها نمی شود و با ژرف نگری و نازک بینی، به درون داستان ها راه می جوید و آنها را می گزارد. این جستار هم، داستان سیاوش را فرومی شکافد، به ژرفای آن راه می برد و در آن نهانی ها، به اسطوره ای زردشتی دست می یازد و دلیل ناسوزندگی آتش و نسوختن سیاوش را اسطوره شناسانه برمی رسد و کندوکاو می کند. بر پایه این جستار، اردیبهشت نماد مینوی راستی اهورامزداست و آتش، نمود مادی اردیبهشت بر زمین. از دیگرسو، گوهر فره از آتش است و سیاوش نیز پادشاهی است فرهمند و از جنس آتش (نماد راستی)؛ و آتش هیچ گاه آتش را نمی سوزاند.

بانوگشسب تنها زن پهلوان ایرانی است که درباره او و کردارهای پهلوانی اش، منظومه ای مستقل شکل گرفته است. در میان منظومه های پهلوانی که پس از شاهنامه فردوسی به نظم درآمده اند، دو منظومه برزونامه و بانوگشسب نامه در منطقه کوهمره سرخی رواج یافته است. روایت شفاهی موجود در این منطقه، آمیزشی از حماسه و باورهای اساطیری ساکنان آن است که واکاوی آن، افزون بر ثبت روایتی که پیش از این در هیج منبع و ماخذی بررسی و ثبت نشده است، بخشی از باورهای اساطیری مردم این منطقه کهن مسکونی را نشان می دهد.در این جستار، نخست روایت شفاهی رایج در منطقه کوهمره سرخی را بر اساس تحقیقات میدانی گزارش کرده ایم و سپس به واکاوی شباهت ها و تفاوت های آن با روایت مکتوب پرداخته ایم. علاوه بر این، کوشیده ایم تاثیر باورهای اساطیری و افسانه ای بومیان منطقه را در سیر روایت بررسی کنیم.

یکی از نمادینه ترین ابزارهای نبرد در شاهنامه، گرز گاوسر است که در نبرد کیهانی فریدون و ضحاک به کار رفته و پیشینه اساطیری آن در نابودی شر، آن را تبدیل به یکی از مهم ترین ابزارهای پهلوانان ایرانی در ستیز با دشمنان اهریمنی کرده است.این جستار، برای توصیف فرایند نمادپردازی این ابزار، ارتباط این نماد را با پیش زمینه مهری اسطوره گاو بررسی می کند. در این آیین، غلبه مهر بر گاو نخستین، یکی از ضروریات انقلاب زمستانی و طلیعه بخش چیرگی نور بر تاریکی و گرما و بهار بر سرما و زمستان بوده است. این اسطوره در فرهنگ زرتشتی، در قالب پیدایش جانوران از نطفه گاو قربانی شده و در حماسه ایرانی در قالب کین خواهی گاو مقدس و خویشکاری ابزار نمادین گرز گاوسر دیده می شود و ترسیم شکل گاو بر این گرز، می تواند نمادی برای پیروزی ابدی و ضامنی برای پایداری زندگی (گئو یا گاو، به معنی هستی) و روشنی (تجسم مادی مهر در پرتوهای خورشید) باشد.

جستجوی گنج همواره به عنوان یکی از درونمایه های اصلی بسیاری از روایات ادبی مطرح بوده و مطالعات فراوانی که در زمینه محتوای عرفانی یا اسطوره ای آثار ادبی صورت گرفته موید همین مهم است. در واقع پرداختن به درونمایه گنج، خواه به شکلی بدیهی، خواه به طور مضمونی، یکی از محورهای اساسی روایات ادبی بوده و به راحتی نمی توان آن را نادیده گرفت. به علاوه این درونمایه همواره به عنوان یکی از سرچشمه های غنی تحلیل های ادبی شمرده شده است. مقاله حاضر به طرح این مهم می پردازد که چگونه جستجویی اسطوره ای موجب پدید آمدن ابعاد عرفانی در روایت می شود. از اینرو، در این مقاله تحلیل گستره درونمایه گنج و جستجوی آن در دو روایت، جوینده طلا اثر ژان ماری گوستاو لوکلزیو و جوینده گنج در مصر اثر مولانا با رویکردی تطبیقی مورد توجه نگارنده قرار گرفته است. این اسطوره بنیادین تنها روایت سفری طاقت فرسا جهت دستیابی به گنج نیست بلکه از ورای آن به نیاز انسان در جهت یافتن ریشه ها، ذات و اصالت خویش نیز می باشد.

با توجه به جایگاه و اهمیت هزار و یک شب در معرفی و شناخت شرق و فرهنگ اساطیری آن، تحلیل این اثر از منظر یکی از برجسته ترین عناصر اسطوره ای با نام پیکرگردانی و با هدف شناخت هرچه بیشتر عوامل موثر در جذابیت اثر مورد پژوهش قرار گرفت. در بررسی هزار و یکشب پس از بکار گیری همزمان 3دیدگاه روان شناختی، اسطوره ای و دینی، از آغازین حکایت آشکار گردید که پیکرگردانی به عنوان یکی از عناصر خلّاق و فراگیتیگ، تأثیر بسیار زیادی در اصلاح ذهنیت منفی شهریار نسبت به زنان داشته است. همچنین، حضور پیکرگردانی تا پایان هزار و یکمین شب به عنوان یکی از موثرترین عوامل جذابیت و خیال انگیزی حکایات شناخته شد. جامعه ی آماری در این رساله،?53 حکایت از حکایات هزار و یکشب(با احتساب حکایات فرعی) از قصه ی آغازین مجموعه- قصه ی " شهریار و برادرش شاه زمان"- تا حکایت پایانی آن- "حکایت کنیز بی نظیر"- است.نتایج پژوهش حاکی از آن است که منشأ بسیاری از تغییر شکل ها و پیکرگردانی های هزار و یکشب را علاوه بر عامل جادو، باید در اعمال شیطانی همچون شرارت و حقه بازی جستجو کرد. از این منظر، پیکرگردانی های داستان های هزار و یکشب که با هدف ایجاد رعب و وحشت و ترس از نیروهای خارق العاده ی زنان و فریبکاری و اغواء صورت می گیرد، بیش از آنکه امری اهورایی باشد، وابسته به رفتارهای اهریمنی است؛ و آن دسته از پیکرگردانی ها که موجب جذّابیت داستانی می شوند، اکثراً نتایج نادلخواهی را برای فرد تغییر شکل دهنده به بار می آورند.

عدد سه، در جوامع مختلف به‌عنوان نماد کمال، اتمام و بسیاری شناخته‌شده و در دین، فرهنگ و اساطیر آن‌ها واردشده‌ است.پژوهش حاضر باهدف بررسی این عدد در شاهنامه، به‌عنوان بزرگ‌ترین سند فرهنگی ایرانیان که برگزیده‌ای از دین، فرهنگ و اساطیر آن‌ها است، انجام‌شده است؛ همچنین اهمیّت شناخت اساطیر و پیشینه فرهنگی ایرانیان در جهت اعتلای هویّت ملّی آنان، ضرورت انجام دادن چنین پژوهشی را به‌خوبی نمایان می‌کند. نتایج حاصل از این پژوهش که به شیوه کتابخانه‌ای و بر اساس نسخه تصحیحی جلال خالقی مطلق در هفت فصل تدوین‌شده است، نشان می‌دهد که کارکرد عدد سه را در شاهنامه می‌توان به شکل‌های گوناگونی تقسیم کرد. بر اساس تقسیم‌بندی پژوهش حاضر، این اشکال عبارتند از: عدد سه و سه‌گانه‌‌ها یا تثلیث‌ها در ساختار داستان‌ها که نمودی از تقابل خیر و شر را نشان می‌دهد. مراحل سه‌گانه که بیانگر ایجاز هستند. توصیف با سه‌گانه‌ها، سه‌گانه‌های ذوقی- وزنی، واژه‌ها، ترکیبات و اصطلاحاتی که در ارتباط با عدد سه و مفهوم فرا عددی آن به‌کاررفته‌اند و نام‌های سه‌تایی. در اغلب شواهد، مفهوم نمادین عدد سه که همان کمال، اتمام و بسیاری است، دیده می‌شود؛ علاوه ‌‌بر ‌این، روند کارکرد این عدد در بخش اساطیری بیشترین نمود را داشته و در دوره حماسی اگر‌چه کمتر امّا همچنان ادامه پیداکرده و در دوره تاریخی کمترین کارکرد را نسبت به دو دوره قبل به خود اختصاص داده است.