جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قاعده لطف از قواعد مهم علم کلام است که کاربردهای متعددی در علم کلام و علم فقه دارد. طرفداران آن متکلمان امامیه و معتزله و متکلمان اشاعره از مخالفان این قاعده هستند . در تحقیق، ضمن تعریف لغوی و اصطلاحی لطف و کاربردهای آن در علم کلام و علم فقه و بررسی دلائل و شبهات وارد بر این قاعده و نگرش این قاعده در آیات و روایات اسلامی، در جستجوی این پرسش که مبنای عقلی این قاعده چیست به این پاسخ رسیدیم که دو اصل حکمت و رحمت الهی هر دو مبنای این قاعده اند و نیز به این نتیجه رسیدیم که لطف الهی در کلام، شباهت بسیار زیادی با معنای عنایت الهی نسبت به خلق در فلسفه دارد. همچنین با استفاده از آیات الهی به این نتیجه رسیدیم که لطف الهی شامل حال غیر انسانها هم می شود. ماحصل کلام آنکه، بر حکیم فیاض لازم و ضروری است که بندگان را هدایت نموده و راه سعادت را به آنها بنمایاند و در این راه انزال کتب و ارسال رسل کند بنابرآنچه در این راه، انسان را در رسیدن به هدف خود نزدیک می کند از باب لطف بر خداوند لازم است

در پایان نامه حاضر قاعده کلامی لطف به صورت تطبیقی در علم کلام و قرآن کریم طی هفت فصل با این عنوان ها بررسی شده است: فصل اول، کلیاتی درباره قاعده لطف؛ فصل دوم، لطف و تکلیف، رابطه قاعده لطف و قاعده صلاح اصلح؛ فصل سوم، حسن و قبح افعال الهی؛ فصل چهارم، بررسی دلائل موافقین وجوب لطف بر باری تعالی؛ فصل پنجم، بررسی دلایل مخالفان وجوب لطف بر باری تعالی؛ فصل ششم، نتایج و آثار قاعده لطف؛ فصل هفتم، مصادیق و نمونه های عینی لطف الهی.

عقلی یا شرعی دانستن خوبی یا بدی کارها از مهم ترین مبانی کلامی و دین شناسی اندیشمندان و مکاتب کلامی است. به پرسش های زیر بر بنیاد این قاعده پاسخ داده می شود: آیا خوب بودن و شایستة پاداش بودن کارهایی از قبیل نجات فرد بیگناه، از این سبب است که این اعمال فی نفسه به ترتیب خوب یا بدند؟ یا فقط به دلیل دستور خداوند، خوب یا بد شده اند؟ چنانچه حق تعالی قتل بیگناه را دستور می داد، بالتبع امری خوب بود؟ همچنین آیا خداوند نیز تابع معیارهای خوبی و بدی است که افعال ذاتاً دارند یا آنچه آن خسرو کند ، شیرین بود؟ به پرسشی دیگر، برای مثال اگر خداوند در روز قیامت کودکی را معذب کند، آیا از او هم چنین کاری زشت است؟یا آنکه خالق کائنات فراتر از معیارهای رایج ارزش های انسانی است و از او هیچ کاری قبیح نیست؟ بعد مهم دیگر این قاعده این است که آیا کسانی که پیام انبیا را نشنیده اند نیز بر اساس حجت باطنی ( عقل نظری و عملی) مورد بازخواست یا پاداش خواهند بود؟ آیا آدمیان پیش از پذیرش دین هم مکلف به شناخت حضرت حق می باشند؟ آیا آنچه امور اخلاقی و انسانی نامیده می شود دینی تر هست؟ از مکاتب کلامی، معتزله و شیعه و ماتریدیه طرفدار عقلی بودن و ذاتی بودن حسن و قبح و اشاعره به شرعی بودن آن باور داشته اند. این مقاله به بررسی دیدگاه مولوی در این باب و لوازم پایبندی به این قاعده کلامی می پردازد و با نقل سخنان وی در فیه مافیه و مثنوی، مدعی است که بر خلاف نظر بسیاری از مولوی پژوهان، نظرگاه مولانا در این باب با اشاعره همسویی ندارد وبا موضع حنفیه ماتریدیه و معتزله شیعه همنواست.

مهم ترین دلیل عقلی ارائه شده در مورد اصل امامت، «قاعده لطف» است. این قاعده وجود امام و نصب وی را لطف می داند و از طرفی لطف را بر خداوند واجب دانسته و آنگاه نصب امام را بر خداوند واجب می داند.درمورد کبری این قیاس اختلافاتی در دیدگاه شیعه و سنی وجود دارد. صغرای قیاس مذکور (لطف بودن وجود امام) به صورت های گوناگون تبیین شده است. تبیین کمال معنوی، تبیین کمال اجتماعی و حفظ بقای شریعت از جمله تقریرهای ذکر شده در این قاعده است؛ بررسی تطبیقی این قاعده با رویکرد تحلیلی، به خصوص با نظر به صغری این قاعده نزد متکلمان و کلام معصومان (علیهم السلام) وجوه اشتراک و افتراق این قاعده عقلی را بین متکلمان و کلام اهل بیت(ع) آشکار و کاستی های این قاعده در پرتو کلام معصومان تکمیل و بازسازی می شود.

ضرورت وجود پیامبراز دو منظر قابل بررسى است: 1. نیاز انسان؛ 2. وجوب لطف الهى.فلاسفه و متکلّمان، در معناى وجوب ارسال رسولان، نظریّه هایى ارائه کرده اند؛ و بر این نظریه ها، نقدها و اشکالاتى نیز مطرح شده است. در نظر فلاسفه، وجوب به معناى ضرورت وجود و عدم انفکاک از ذات خداوند است، و لطف و کرم از صفات ذات محسوب مى شود. هرچند متکلّمان براى اثبات وجوب ارسال رسل، بر حسن و قبح عقلى تأکید مى کنند و این به معناى ضرورت و لزوم فلسفى نیست، ولى برخى بر آن عقیده اند که وجوب در نظر متکلّمان، همان معناى فلسفى را دارد.قاعده لطف از نظر متکلّمان بزرگ شیعه همچون شیخ مفید و خواجه طوسى نقد و بررسى شده و اشکالات مربوط به نظر حکما و فلاسفه با استناد به آیات و روایات تبیین شده است.وجوب ارسال رسل برمبناى عدل الهى نیز مورد بررسى قرار گرفته است.