جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واقع‌گرایی به معنای واقعِ مستقل از شناخت [= واقع‌گرایی هستی‌شناختی] و به معنای واقعِ متصل به شناخت [= واقع‌گرایی شناختاری] اصلی‌ترین اصل فلسفۀ اسلامی است: دانش فلسفه، واقعِ مستقل را بر مبنای درک عام عقل از آن، اصل اساسی خود قرار داد و ضرورت و تعریف آن دانش را به این اصل و اصل واقعِ متصل به شناخت پیوند زد. واقع‌گرایی متصل به شناخت به واقع‌گرایی مستقل از شناخت تکیه دارد؛ واقعیتی مستقل و آن ‌سوی قوۀ شناخت عقلی برقرار است و این قوه می‌تواند آن را شناسایی کند. گسترۀ واقع‌گرایی شناختاری در فلسفۀ اسلامی بر مبنای واقع‌نمایی تصورات، تصدیقات و قیاس‌های حصولی و برد آنها در گسترۀ واقعِ مستقل است. قوۀ شناخت در هیچ‌یک از کارهای خود از واقعِ مستقل گسسته نیست تا به نوعی ذهنی‌گرایی یا ایده‌آلیسم دچار شود؛ از‌این‌رو هر تصوری از جمله مفاهیم اعتباری و هر تصدیقی، از جمله تصدیقات ناظر به ممتنعات ذاتی و هیچ قیاسی، از جمله قیاس‌های ناظر به عمل، در فلسفۀ اسلامی به عقل نسبت داده نمی‌شود، مگر آنکه ناظر به شناخت واقعِ مستقل باشد.

پژوهش حاضر با هدف واکاوی مبانی معرفت‌شناختی نظریۀ درمان ‌شناختی - رفتاری (CBT)، به بررسی پیش‌فرض‌های فلسفی نهفته در این رویکرد روان‌درمانی می‌پردازد. این مطالعه با بهره‌گیری از رویکرد کیفی و روش اسنادی - تحلیلی، بر مبنای تحلیل مفهومی و تفسیر تطبیقی متون روان‌شناختی و فلسفی انجام گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد CBT، افزون بر بنیان‌های تجربی و بالینی، بر مبانی معرفت‌شناختی مشخصی استوار است که در آرای فیلسوفانی چون هوسرل و پوپر شناسایی‌شدنی هستند. در اندیشۀ هوسرل، تأکید بر تجربۀ زیسته و تفسیرهای ذهنی، مؤلفۀ مرکزی در تبیین واقعیت‌های روان‌شناختی تلقی می‌شود؛ همچنین از دیدگاه پوپر، خطاپذیری و ابطال‌پذیری باورها، مبنایی برای سنجش افکار و اصلاح آنها فراهم می‌کند. در این چارچوب، درمان شناختی - رفتاری نه به‌مثابه مجموعه‌ای از تکنیک‌های بالینی، بلکه به ‌منزلۀ رویکردی فلسفی - روان‌شناختی فهم‌شدنی است که در آن امکان شناخت، تفسیر و اصلاح جهان درونی فرد، مستلزم رویکردی انتقادی به ساختارهای باور و معناست. این پژوهش بر ضرورت بازخوانی نظریه‌های روان‌درمانی از منظر فلسفه علم و معرفت‌شناسی تأکید دارد.

براساس لاادری‌گرایی، داوری نهایی درباب وجود خدا متوقف است. این نگرش معرفتی ـ الاهیاتی دارای اقسامی است؛ ازجمله برمبنای افراد مشمول این حکم، برخی همگان را مشمول آن می‌دانند (قوی) و عده‌ای بدون نگاه یک‌دست و کلی، مجاز می‌دانند که برخی افراد، بسته به پیش‌زمینه‌ها و توانایی‌های معرفتی‌شان، لاادری‌گرا شوند (ضعیف). دو دلیل عمده در دفاع از لاادری‌گرایی ضعیف قابل طرح است: (1) چون شرایط و توانایی‌های افراد و موقعیت معرفتی آنها متنوع است، میزان آگاهی از شواهد و وزن‌دهی آنها و در نتیجه آن، داوری‌های مختلف افراد ـ ازجمله لاادری ماندن درباب وجود خدا ـ موجه است. (2) گراهام اپی با بهره‌گیری از اصل محافظه‌کاری معرفتی (تا زمانی که فرد دلیلی مخالف باور خود نیافته، می‌تواند همچنان بدان معتقد باشد) معتقد است دلایل درونی افراد در مشروعیت تداوم باور ایشان کافی است؛ درنتیجه لاادری‌گرا در اصل و امتداد رویکرد معرفتی خود موجه است.

دیوید هیوم، در آثار اصلی خود رساله‌ای درباره طبیعت انسانی؛ تحقیق درباره فهم انسانی، ذهن را به مجموعه‌ای از ادراکات (انطباعات و ایده‌ها) تقلیل می‌دهد و آگاهی را به ‌عنوان یک مقوله یا جوهر مستقل حذف می‌کند. او با وجود انکار آگاهی، خودآگاهی را تجربه‌ای می‌داند که از ادراکات و فرایندهایی چون حافظه و تخیل شکل می‌گیرد؛ اما از تحلیل آگاهی به عنوان پایۀ این تجربه‌ها خودداری می‌کند. این مقاله سعی در ارائۀ استدلال‌هایی دارد که نشان دهد نادیده‌گرفتن آگاهی، خطایی بنیادین در نظام فلسفی هیوم است و آن را از نظر هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی، روان‌شناختی و روش‌شناختی ناسازگار و ناقص می‌سازد. با بررسی متون اصلی هیوم و ارائه چهار استدلال انتقادی (بی‌معنایی تجربه بدون آگاهی، پارادوکس خودآگاهی بدون بستر آگاهانه، افراط در انکارِ متافیزیک و تضعیف تجربه، ناتوانی در حفظ انسجام روان‌شناختی) این نوشتار نشان خواهد داد که با حذف آگاهی نه‌تنها نمی‌توان توضیحی برای مقولاتی مهم چون تجربۀ ذهنی و این‌همانی شخصی ارائه کرد، بلکه انسجام درونی نظام فلسفۀ هیوم به خطر می‌افتد. بر این مبنا و با توجه به اهمیّتِ موضوعِ آگاهی در فلسفه، این نوشتار می‌کوشد ضعف‌های بنیادین دیدگاه تجربه‌گرایی هیوم در باب این موضوع را آشکار کند.

اندیشمندان بسیاری تاکنون به بررسی پیامدهای نظریه حرکت جوهری ملاصدرا در فلسفه محض پرداخته‌اند؛ امّا چنان‌که شاید از این نظریه برای ارائه سبک زندگی معنوی استفاده نشده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی درصدد است با تبیین برخی از ابعاد این نظریه، اصول و روش‌های کاربردی آن را تبیین کند تا نقش حرکت جوهری نفس بر سبک زندگی معنوی مشخص شود؛ از‌این‌رو به توضیح رابطه حرکت جوهری و تحول‌پذیری نفس، استکمال تدریجی نفس و پیوستگی نفس و بدن با یکدیگر و با جهان پرداخته است. اعتقاد به این نظریه برخی اصول و در پی اصول، اهتمام بر به‌کارگیری روش‌های معنوی را در سبک زندگی فرد به دنبال دارد تا وی را به سوی غایت مطلوب سوق دهد. گزینش این دیدگاه نتایجی در پی دارد که عبارت‌اند از: علم به تحول‌پذیری نفس، محافظت از نیت‌ها و رفتار، تدریجی‌بودن استکمال، استمرار اعمال، مراقبه و محاسبه دائم، پیوستگی نفس و بدن و جهان‌دید آینده‌نگر و کل‌نگر و در پی آن گزینش اعمال متناسب با این دیدگاه.

تفسیر متن از مهم‌ترین و چالش‌برانگیزترین مباحث فلسفه، الهیات و علوم انسانی است. یکی از مسائل اساسی این حوزه، نقش پیش‌دانسته‌ها و پیش‌فرض‌ها در فهم متن است. محمدباقر صدر (۱۹۳۵ - ۱۹۸۰) فیلسوف اسلامی و هانس‌گئورگ گادامر (۱۹۰۰ - ۲۰۰۲) فیلسوف هرمنوتیک معاصر، هر دو به این موضوع پرداخته‌اند. این پژوهش با رویکرد تحلیلی - تطبیقی، دیدگاه‌های آنها را بررسی و اشتراک‌ها و تفاوت‌هایشان را در زمینه نقش پیش‌دانسته‌ها در تفسیر متن واکاوی می‌کند. مسئله اصلی این است که پیش‌فرض‌ها عنصر ضروری فهم متن‌اند یا مانعی برای دست‌یابی به تفسیر عینی؟ دو پرسش محوری مطرح می‌شود: نقش پیش‌دانسته‌ها از منظر صدر و گادامر چیست؟ و تفاوت‌های بنیادی دو رویکرد در تبیین این نقش کدام‌اند؟ یافته‌ها نشان می‌دهد هر دو متفکر بر نقش سازنده و اجتناب‌ناپذیر پیش‌دانسته‌ها تأکید دارند، اما غایت تفسیر متفاوت است؛ صدر به کشف حقیقت ثابت متن به‌ویژه در متون دینی توجه دارد؛ در‌حالی‌که گادامر تفسیر را فرایندی خلاقانه و تاریخی می‌داند که از ادغام افق‌های مفسر و متن، معناهای جدید می‌آفریند. این مطالعه نشان می‌دهد پیش‌دانسته‌ها نه محدودیت معرفت‌شناختی، بلکه فرصتی برای تعامل خلاقانه با متن‌اند و می‌توانند به توسعه چارچوب‌های نظری نوین در تفسیر متن و روش‌شناسی علوم انسانی کمک کنند.

قاعده‎ی ملازمه میان حکم عقل و شرع از قواعد مهم اصول فقه است که می‎تواند تأثیر بنیادین در فقه بگذارد. عالمان اصول فقه شیعه در تقریر و پذیرش این قاعده اتفاق‎نظر ندارند و ادله‎ای در اثبات و رد این قاعده مطرح کرده‎اند. شهید صدر) از جمله علمایی است که طبق دسته‎بندی مدرکات عقل به نظری و عملی و بر اساس مبانی مختلف در خصوص حسن و قبح، نقدهایی را به قسمت نخست قاعده‎ی ملازمه وارد دانسته و صحت آن را به چالش کشیده است. در این نوشتار پس از ارائه‎ گزارشی از قاعده‎ی ملازمه از دیدگاه قائلین به آن، به اشکالات شهید صدر در این مبحث پرداخته شده است. پذیرش ملازمه‎ی میان حکم عقل عملی و نظری با حکم شرع، با پرسش‎ها و اشکالات جدی مواجه است که نمی‎توان با ادعای بداهت یا قطعیت قاعده آن‎ها را بی‎پاسخ گذاشت.

یکی از چالش‌های پیش روی انسان معاصر، مواجهه با کوری‌ها و بینش‌های مدرنیته است. تخصصی‌شدن علوم، جزئی‌نگری و غفلت از نگاه‌های کلان و کم‌رنگ‌شدن پیوند علم با دین و فلسفه با وجود همۀ دستاوردهایش، بحران‌هایی از قبیل جنگ‌های جهانی، مسائل زیست‌محیطی و بحران معنا را به دنبال داشته است. از نگاه هوسرل و هیدگر، توجه به جهان‌مندی انسان می‌تواند با به‌چالش‌کشیدن نگاه یک‌سویۀ جهانِ علمی، راه گذر از این بحران‌ها را هموارتر کند. در این نوشتار با بررسی تحلیلی و تطبیق اندیشه‌های هوسرل و هیدگر در این باب به این پرسش پاسخ می‌دهیم که جهان‌مندی در تفکر هر یک از آنها چه معنایی دارد و چه بینش‌هایی برای گذر از وضع موجود به وضع مطلوب ارائه می‌کند. به نظر می‌رسد جهان در اندیشۀ هوسرل، برخلاف ادعای هیدگر، وجهه‌ای سراسر ذهنی ندارد. ضمن اینکه تأثر هیدگر از اندیشه‌های هوسرل هم انکارناپذیر است. هوسرل با طرح زیست‌جهان و سخن‌گفتن از سطوح مختلف عینیت به دنبال احیای فلسفه و نجات انسان معاصر از بحران است. هیدگر هم با اتکا به جهان‌مندی انسان و پررنگ‌کردن هنر به ‌منزلۀ امری که توان برافراشتن جهانی دیگرگونه را دارد، به دنبال غلبه بر بی‌خانمانی انسان معاصر و گشودن افقی تازه رو به آینده است.

استصحاب حکم مخصص از جمله مسائل علم اصول است که درباره آن اختلاف وجود دارد. مفاد این مسأله این است که دلیل عامی توسط دلیل خاص تخصیص خورده و فرد یا افرادی از حکم آن نسبت به زمانی خارج شده لذا این مسئله مطرح می‎شود که نسبت به زمان‎های آینده باید به عام تمسک کرد یا استصحاب حکم مخصص جاری است؟ از آنجا که این مسأله از یک سو دارای آثار فقهی و حقوقی متعددی است و از سوی دیگر بررسی تطبیقی آرای علما موجب شکوفا شدن آن علم می‎شود؛ این مسئله از منظر امام خمینی) و شیخ انصاری بررسی شده است. هرچند شیخ انصاری بین اینکه زمان برای عام قید و موجب تعدد موضوع عام شود یا زمان ظرف برای حکم باشد، تفصیل داده است، اما امام خمینی) چگونگی دخالت زمان در دلیل را ملاک ندانسته و معتقد است همان‎گونه که عموم افرادی تخصیص خورده و بقیه افراد تحت عام باقی می‎ماند در عموم ازمانی نیز پس از تخصیص، بقیه زمانها تحت عام باقی می‎ماند و معتقدند شیخ در این مسئله دچار خلط مبحث شده است. پس از بیان نظرات و ادله این دو عالم اصولی، دلایلی بر تقویت دیدگاه امام خمینی) و علل نسبت خلط به شیخ، ارائه شده در ضمن به علت این که جریان استصحاب حکم مخصص یا تمسک به عموم عام دارای نتایج فقهی در ابواب مختلف فقه است به برخی از آنها اشاره شده است.

مدینه فاضله یکی از بنیادی‌ترین نظریه‌ها در فلسفه فارابی است که سایر اندیشه‌های او بر محور آن شکل می‌گیرد. از جمله این اندیشه‌ها، طبقه‌بندی و ارزش‌گذاری علوم است که فارابی آن را با رویکردی فلسفی و هدفی آموزشی، در پیوند مستقیم با ساخت و تحقق مدینه فاضله سامان می‌دهد. فارابی برای سنجش و ارزش‌گذاری علوم، دو معیار اصلی ارائه می‌کند: طبقه‌بندی علوم بر اساس نسبت آنها با یکدیگر و با توجه به سه عنصر موضوع، روش و فایده و سنجش علوم بر اساس غایت کلان جامعه‌سازی، جایگاه علم مدنی و میزان تأثیر هر علم در تحقق مدینه فاضله. مبنای این نگرش آن است که فارابی، زیرساخت و روح حاکم بر مدینه فاضله را علم و فضیلت می‌داند و شرط تحقق چنین جامعه‌ای را این می‌بیند که همه علوم نظری و عملی، متناسب با نیازهای مدینه فاضله رشد یافته و به‌کار گرفته شوند. در این چارچوب، طبقه‌بندی علوم نه صرفاً یک طرح نظری، بلکه برنامه‌ای راهبردی برای مهندسی فرهنگی و اجتماعی است که هدف نهایی آن، ساخت جامعه‌ای فضیلت‌مدار و سعادت‌محور است.

مسئلۀ امر قدسی یا فرهنگی‌بودن دین از چالش‌های بنیادین در حوزۀ مطالعات دینی معاصر به ‌شمار می‌رود. نصر حامد ابوزید با مواجهه‌ای نقادانه با دو رویکرد اصلی در این حوزه درصدد تبیین روشی بدیل برآمده است؛ نخست: قرائت سنتی فراتاریخی که دین را تجلی مستقیم امر قدسی می‌داند؛ دوم: دیدگاه علوم انسانی که دین را پدیده‌ای تاریخی، اجتماعی و فرهنگی تلقی می‌کند. وی با تأکید بر پیچیدگی شناخت امر قدسی در بستر تجربۀ انسانی، نقش عوامل فرهنگی، تاریخی و زبانی را در فرآیند فهم دینی برجسته ساخته و به جای رویکرد نزولی، دیالکتیک صعودی را در تحلیل مناسبات امر قدسی و امر فرهنگی پیشنهاد کرده است. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی و بررسی آثار ابوزید، به ارزیابی ظرفیت‌های نظری دیدگاه وی در پیوند و همگرایی مفهومی و روشی میان نگرش سنتی و رویکرد اجتماعی به امر قدسی می‌پردازد. هرچند دیدگاه ابوزید با انتقاداتی چون برجسته‌سازی بیش از حد نقش فرهنگ، تقلیل قلمرو امر قدسی، غفلت از وجوه ثابت انسان و استفادۀ افراطی از ابزارهای مادی در شناخت مفاهیم متافیزیکی مواجه است، اما باید توجه داشت که هدف غایی وی نه طرد امر قدسی، بلکه بازتعریف و تثبیت جایگاه دین در جامعه با تأکید بر گفتگو، تفسیر و پویایی فهم دینی است. این رویکرد اگر نقدهای وارد بر آن به شکل منطقی و روشمند بررسی و اصلاح شود، می‌تواند زمینۀ مناسبی برای حل برخی از مسائل دینداری در جهان معاصر فراهم آورد.