جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تنش‌هاو اختلافات میان مذاهب اسلامی یکی از چالش‌های اساسی جهان اسلام در دوران معاصر است. این تنش‌ها که اغلب ناشی از سوءبرداشت‌ها، منافع سیاسی و تعصبات فرهنگی است، مانع از تحقق وحدت اسلامی شده‌اند. تلاش‌های متعدد در قالب تقریب مذاهب اسلامی گرچه دستاوردهای مهمی داشته‌اند، اما در مدیریت پایدار این تنش‌ها موفقیت کاملی نداشته‌اند. این در حالی است که تجربه مسیحیت در غرب، به‌ویژه پس از جنگ جهانی دوم، نشان داده که رویکرد اکومنیزم توانسته به طور قابل‌ توجهی در کاهش تنش‌های تاریخی میان فرقه‌های مسیحی موفق عمل کند. این دیدگاه، با تأکید بر گفت‌وگو، کاهش تعصبات مذهبی و پذیرش تفاوت‌ها، توسط نهادهایی نظیر شورای جهانی کلیساها و نظریه‌پردازانی چون جان هنری نیومن و یان‌کانگ توسعه‌یافته و توانسته به کاهش تنش‌های تاریخی کمک کند. بااین‌حال، اکومنیزم نیز با محدودیت‌ها و انتقاداتی مواجه است؛ از جمله این که این رویکرد در برخی موارد، به قیمت نادیده‌گرفتن تفاوت‌های بنیادین میان مذاهب عمل کرده و بیشتر بر جنبه‌های صوری و دیپلماتیک تمرکز داشته است. موفقیت نسبی تجربه مسیحی در همگرایی مذهبی، این پرسش را مطرح می‌سازد که آیا می‌توان از این تجربه برای حل چالش‌های موجود در جهان اسلام بهره برد؟ البته پاسخ به این پرسش مستلزم بررسی دقیق دو مؤلفه اساسی است: روایی: آیا اکومنیزم از منظر مبانی فکری و اعتقادی اسلام، رویکردی مشروع و قابل‌پذیرش است؟ کارآمدی: آیا این رویکرد می‌تواند در بستر فرهنگی - اجتماعی جهان اسلام به اهداف موردنظر دست یابد؟ پژوهش حاضر بر آن است تا ضمن بررسی چیستی و چگونگی اکومنیزم، روایی و کارآمدی آن را در تقریب مذاهب اسلامی ارزیابی کند و ظرفیت‌ها و محدودیت‌های این رویکرد را شناسایی نماید.

نهج ‌البلاغه به زبان‌های گوناگونی ترجمه شده و دانشمندان شیعه و سنی شرح های بسیاری بر آن نوشته‌اند. تعدادی از این ترجمه ها کل کتاب نهج البلاغه و تعدادی بخش‌هایی از آن را در بر می‌گیرد. مفسران بزرگ قرآن و دیگر افراد برجسته به ترجمه این کتاب گرانبها اهتمام گماشته‌اند. نمونه ایشان سید جعفر شهیدی، مولی فتح الله کاشانی، علی نقی فیض الاسلام، محمد مهدی جعفری، حسین انصاریان، محمد دشتی، علی اصغر فقیهی، ناصر مکارم شیرازی، سپهر خراسانی، جمال الدین دین پرور و... هستند. شاید بتوان گفت برای خوانندگان فارسی‌ زبان نهج البلاغه، اهمیت ترجمه به اندازه متن اصلی و شاید بالاتر است؛ زیرا اگر ترجمه نباشد نمی‌توان ازمتن اصلی بهره وافی و کافی را برد. مترجم باید علاوه بر تخصص زبانی بالا، هم از زبان مبدأ، هم از زبان مقصد، اطلاعات خوبی داشته باشد. یکی از ویژگی‌های عام ترجمه و نیز یکی از راهکارها در ترجمه بینافرهنگی که همواره مترجمان را به‌عنوان میانجی میان دو زبان و فرهنگ یاری کرده است، تصریح است. اصطلاح تصریح در نظریه‌های زبانی و معنایی معمولاً به معنای روشن تر و دقیق تر کردن معنا یا ساختار یک جمله یا عبارت است. در نظریه‌های معنا و گرامر، از جمله نظریه داربلنه و همکارانش، تصریح یکی از استراتژی‌های ترجمه یا تحلیل زبانی است که طی آن اطلاعات اضافی برای رفع ابهام یا دقیق‌تر کردن معنا، به متن یا گفتار اضافه می‌شود. در نظریه «داربلنه» و «وینه» که به بررسی استراتژی های ترجمه می‌پردازد، تصریح در ترجمه به معنای افزودن جزئیات به متن هدف است؛ به‌طوری که معنا واضح ‌تر شود و تفاوت‌های زبانی و فرهنگی بین زبان مبدأ و زبان مقصد برطرف گردد. این فرایند اغلب در مواردی مانند ترجمه از زبان‌های با ساختار ساده ‌تر یا غیر صریح تر به زبان‌هایی با ساختار و روابط دستوری پیچیده تر کاربرد دارد. تصریح بنا به تعریف «کلادی»، تکنیک صریح بیان کردن اطلاعات در متن مقصد است که در متن مبدأ به طور ضمنی بیان شده اند. او در بررسی ‌های خود نشان داد که در متن مبدأ مجموعه‌ هایی نا پیدا وجود دارند و مترجم ناگزیر به توضیح آنها است. «بیکر» نیز این توضیحات را اطلاعات افزوده معرفی کرده و معتقد است که آن‌ها در ساختار ظاهری متن زبان مبدأ، وجود خارجی ندارند. بنابراین تصریح عبارت است از گرایش همه‌جانبه به شفاف سازی به جای ابهام سازی، و یا گنجاندن اطلاعاتی در ترجمه که تلویحاً در متن اصلی آمده و از متن یا موقعیت می‌توان آن را استنباط کرد. در غالب موارد، تصریح به‌ دلیل تفاوت نحوی و معنایی دو زبان مبدأ و مقصد صورت می‌گیرد (ر.ک. بیکر،1996م. :180). حکمت‌ها یا کلمات قصار امام علی (ع)، مجال بیشتری را برای به‌کارگیری استراتژی تصریح توسط مترجمان فراهم می‌کند . درحقیقت ایجاز و اختصاری که جزء جوهره ی اصلی حکمت‌های نهج البلاغه است، نیاز مترجم به استفاده از اطلاعات اضافی در ترجمه را بیشتر از سایر بخش‌های نهج البلاغه نشان می‌دهد. بنابراین پژوهش حاضر قصد دارد میزان تصریح در ترجمه حکمت ‌های نهج البلاغه را بررسی و تحلیل کند؛ به این صورت که ترجمه ی شهیدی که جزو سبک‌های معنایی است، با ترجمه فیض الاسلام که جزو سبک‌های تفسیری ترجمه است، با هم مقایسه خواهد شد. این بررسی شامل انواع تصریح در ترجمه (در سطح معنا و کلام از قبیل: جانشینی، ارجاع، حذف، انسجام منطقی و تبیین) خواهد بود. مسأله اصلی این پژوهش پی بردن به میزان کارایی و سودمندی استراتژی تصریح در ترجمه متن نهج ‌البلاغه، به‌ویژه بخش حکمت‌ها است،که از تراکم معنایی بیشتری برخوردار است. اینکه تصریح در ترجمه این حکمت ها تا چه اندازه به فهم متن کمک می‌کند و اینکه تکنیک تصریح تا چه اندازه وفاداری به متن مبدأ را با چالش مواجه می‌کند، از سؤالاتی است که پژوهش حاضر درپی پاسخ به آن‌ها است.

علم معانی و بیان از شاخه‌های مهم بلاغت است که نقشی اساسی در درک دقیق‌تر مفاهیم قرآنی ایفا می‌کند. بررسی این مبانی در فهم آیات قرآن، نه‌تنها به شناخت زیبایی‌های ادبی و اعجاز بیانی این کتاب مقدس کمک می‌کند، بلکه زمینه‌ای برای دریافت معانی عمیق‌تر و استخراج دلالت‌های مختلف آیات فراهم می‌آورد. اهمیت این دانش در فهم قرآن از آن جهت است که زبان وحی، در کنار جنبه‌های الهی، از ساختارهای ادبی پیچیده‌ای بهره برده است که بدون درک صحیح از اصول بلاغی، نمی‌توان به تفسیر جامعی از آن دست یافت. هدف این پژوهش، بررسی کارکرد مبانی علم معانی و بیان در فهم بهتر آیات قرآن است. در این راستا، روش تحقیق به‌صورت توصیفی-تحلیلی در سوره مومنون، سوره شعراء و سوره فرقان است که با استفاده از منابع تفسیری، بلاغی و زبان‌شناختی به تحلیل نقش این دانش در فهم معانی آیات می‌پردازد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که اصول علم معانی و علم بیان، از جمله تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه و انسجام ساختاری جملات، به تبیین بهتر مقاصد قرآن و درک دقیق‌تر مفاهیم الهی و ارزش های انسانی یاری می‌رساند. علاوه بر این، آگاهی از این اصول، به مفسران کمک می‌کند تا برداشت‌های عمیق‌تری از تفسیر آیات ارائه دهند و تأثیرات تربیتی و اخلاقی آن را در جامعه اسلامی تقویت نمایند. یافته‌های این پژوهش، نه‌تنها برای پژوهشگران علوم قرآنی، بلکه برای محققان حوزه‌های زبان‌شناسی، ادبیات عربی و علم تفسیر نیز مفید خواهد بود.

این پژوهش به بررسی آیاتی از قرآن کریم که در تفسیر امام مهدی (عج) بیان شده‌اند، در دو تفسیر مهم از تفاسیر مسلمانان پرداخته است: نخست تفسیر نمونه از آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی و دیگری روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی تألیف ابوالثناء الآلوسی بغدادی. هدف این تحقیق، مطالعه تطبیقی این آیات قرآنی در دو تفسیر یاد شده برای روشن ساختن معانی و دلالت‌های آن‌ها و شناخت میزان اشتراک و افتراق میان دو دیدگاه است. این پژوهش شامل چهار فصل و یک خاتمه است. فصل اول دربرگیرنده پنج مبحث می‌باشد: در مبحث نخست به تبیین مسئله (موضوع تحقیق)، اهمیت انجام پژوهش، پرسش‌های اصلی و فرعی، فرضیه‌ها، اهداف علمی، حدود و نوآوری‌های تحقیق و همچنین روش علمی مورد استفاده پرداخته شده است، سپس به مطالعات پیشین اشاره شده و در پایان ساختار تحقیق بیان گردیده است. در مبحث دوم مفهوم آیات مفسَّر و رابطه میان تفسیر و احادیث شریف و نیز مفهوم مطالعات قرآنی تطبیقی در علم تفسیر بررسی شده است. مبحث سوم به امام مهدی (عج) اختصاص یافته و در مبحث چهارم تفسیر نمونه و مؤلف آن معرفی شده است، و در مبحث پنجم تفسیر روح المعانی و مؤلف آن مطرح گردیده است. فصل دوم شامل دو مبحث است: در مبحث نخست آیاتی که درباره شخص و صفات امام مهدی (عج) در تفسیر نمونه آمده است بررسی شده و در مبحث دوم آیاتی که مربوط به عصر آن حضرت است مورد مطالعه قرار گرفته است. فصل سوم نیز شامل دو مبحث است: مبحث اول به آیاتی که درباره شخص و صفات امام مهدی (عج) در تفسیر روح المعانی آمده اختصاص یافته و مبحث دوم به آیاتی که مربوط به عصر آن حضرت در همان تفسیر است پرداخته است. فصل چهارم به مقایسه میان آیاتی که درباره امام مهدی (عج) در دو تفسیر یاد شده آمده اختصاص دارد و شامل دو مبحث است: در مبحث نخست محورها و شاخص‌های مقایسه بیان شده و در مبحث دوم فرآیند تحلیل این محورها و استخراج برجسته‌ترین ویژگی‌ها و میزان اشتراک و افتراق میان آن دو بررسی گردیده است. در پایان نیز مهم‌ترین نتایج و پیشنهادها ذکر شده است.

انسان در زندگی خود بنا به اختلاف نظرات، به صورت بالطبع، بالإضطرار و یا بالإستخدام، نیازمند اجتماع است که این حیات جمعی پیوسته رو به تکامل و پیچیدگی میرود. به نظر میرسد تعابیری همچون مدنیت و تمدن حاکی از شکلی بلوغ یافته از زندگی اجتماعی بشر باشد، به گونهای که زندگی جمعی و فردی او را واجد جنبههایی پایدار در عرصههای گوناگون مادی و معنوی میگرداند. در فرهنگ اسلامی مفهوم تمدن موضوعی تازه نیست و گاه در کلام اندیشمندان مسلمان از آن با واژههایی چون «العمران» یا «الحضاره» تعبیر شده است (ابن خلدون، 1979، ج1، ص 371)، اما مفهوم جدید و اصطلاحی این واژه به علوم اجتماعی نوظهور غربی در دو قرن اخیر بر میگردد که از آن تعاریف گوناگونی ارائه شده است (ولایتی، 1382، ص27-25). صرف نظر از مناقشات و اختلافاتی که بین صاحب نظران در تعریف تمدن وجود دارد، اجمالاً میتوان گفت: «تمدن حاصل تعالی فرهنگی و پذیرش نظم اجتماعی است. تمدن خروج از بادیه نشینی و گام نهادن در شاهراه نهادینه شدن امور اجتماعی یا به قول ابن خلدون عمران یافتن است». (هموص21) و در توضیح رکن مهم آن یعنی فرهنگ نیز گفته شده است که: «فرهنگ مجموعه‌ای از سنت‌ها، آداب و اخلاق فردی یا خانوادگی اقوامی‌‌ است که پایبندی ایشان به این امور باعث تمایز آن‌ها از دیگر اقوام و قبایل می‌‌شود. به عبارت دیگر، فرهنگ مجموعه باورهای فرد یا گروهی خاص است و چون باورها ذهنی‌اند، پس فرهنگ جنبه عینی ندارد» (ولایتی، 1384، ص19). با این حال باید توجه داشت که فهم مفاهیمی همچون جامعه مدنی، تمدن و فرهنگ همچون مفاهیم عینی (انضمامی) نیست که فهم آن برای عموم ساده و صریح باشد، بلکه از مفاهیم انتزاعی هستند و ویژگی آنها این است که بسیار کشدار، نامشخص و لغزندهاند که گاه از آنها تعریف متعدد و گوناگونی که چندان با هم سازگار نیست ارائه شده است (مصباح یزدی، 1394، ص 61). گسترش اسلام در قرنهای نخستین پس از ظهور آن منجر به پیدایش تمدنی بزرگ گردید، به طوری که بخش عظیمی از تمدن امروزی عالم مرهون زحمات مسلمانهایی است که از تعالیم پیامبر اسلام (ص) الهام گرفته بودند (مصباح یزدی، 1386، ص382). بدون تردید در بین مذاهب اسلامی، تفکر شیعی با ویژگی‌ها و مبانی خاص خود به شکل‌گیری تمدن‌ بزرگ اسلامی کمک شایانی کرده است. این نقش، ریشه در آموزههای مذهب تشیع در حوزههای گوناگون کلامی، اخلاقی و حتی فقهی دارد، تا به آنجا که میتواند نوید بخش درخشش دوباره اسلام و تولد تمدنی نوین باشد. قطعاً چنین امری با شناخت و معرفی مؤلفههای تمدن سازی میسر است که به همت بلند عالمان شیعی در ادوار گوناگون از معارف عالی اسلام و تشیع عرضه شده است. علامه محمد تقی مصباح یزدی به عنوان یکی از متفکران برجسته و معاصر شیعه، اندیشه‌های عمیق و جامعی در زمینه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و اخلاقی ارائه داده است. اندیشههایی که مبتنی بر اصول عقلانی و فلسفی از یک سو و معارف ناب شیعی از سوی دیگر است. از ویژگیهای نظرات ایشان همسویی معارف عقلی با تعالیم وحیانی و در عین حال سازگار با یافتههای تجربی و زندگی طبیعی بشر است. هدف از این پژوهش مطالعه و بازخوانی آرای علامه مصباح یزدی پیرامون ظرفیتهای معارف شیعی در مسائل کلان سیاسی - اجتماعی است تا از رهگذر آن به این پرسش پاسخ داده شود که از دیدگاه ایشان اساسیترین مؤلفههای تمدن ساز در فرهنگ شیعی کدامند؟ چه ویژگیهایی دارند و چگونه میتوانند ما را در دستیابی به ساختاری تمدنی، استوار و فراتر از یک جغرافیای محدود زمانی یا مکانی یاری رسانند. مؤلفههای مورد نظر را میتوانیم در سه دسته کلی، کلامی، اخلاقی و اجتماعی- سیاسی جای دهیم. در شرایطی که دسته اول و دوم غالباً ناظر به سنت روایی و حدیثی است، بخش سوم بیشتر مربوط به سیره تاریخی امامان و بزرگان شیعه است. در اینجاست که تحلیل صحیح حوادث و رویدادهای مربوط به تاریخ تشیع ضرورتی دو چندان مییابد. نتایج حاصل از این تحقیقات نقشی ضروری در ترسیم مبانی فکری و خط مشی سیاست ورزان و کارگزاران حاکمیت اسلامی دارد تا به مدد آن بتوانند ضمن گره گشایی از مشکلات امروز جامعه، مقدمات پی ریزی تمدنی پایدار و رستگاری نهایی بشریت را فراهم نمایند.