جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«عقل فعال» در فلسفۀ ابن‌باجه در معرفت‌شناسی، اخلاق و سعادت انسان اهمیت دارد. ازاین‌رو مبحث «عقل فعال» از جهات مختلف مورد بحث است. «حقیقت عقل فعال» در جایگاه معرفتی و وجودی، صرف‌نظر از اهمیت آن برای غایت و سعادت انسان، مسئلۀ حاضر در این نوشتار است. پرسش این است عقل فعال چه جایگاهی وجودی و معرفتی در نظریۀ عقل ابن‌باجه دارد آیا در فرد انسانی و مربوط به نفس است یا در عالم بالا و امری جدای از انسان است؟ واحد است یا متکثر؟ ابن‌باجه جایگاه معرفتی افاضه‌کنندۀ علم و صور به عقول انسان و صور خیالی به حیوان برای عقل فعال قائل است و از حیث جایگاه وجودی عقل فعال نیز سخن او مشتت است و دربارۀ واحدیا کثیر بودن عقل در مراتب مختلف عقل، بنا بر معقولات آن عقل و نسبتی که با هیولا دارد سخن می‌گوید و عقل مستفاد و عقل فعال را از هرجهت واحد می‌داند. بر این اساس برای بررسی این مسئله و پاسخ به پرسش‌های مطرح شده ابتدا نفس ناطقه را تبیین می‌کنیم سپس به مراتب عقل و چیستی عقل فعال در ابن‌باجه پرداخته و در آخر هم به تحلیل و بررسی مطالب گفته‌شده می‌پردازیم. مقاله با روش توصیفی- تحلیلی نگارش شده است

در بررسی پیرامون نسبت عقل و شهود با معرفت در آرای مشایخ صوفیه سخنان فراوانی یافت می‌شود که نشان‌گر اهمیت مسألۀ حاضر است. این که عارف در طی مقامات عرفانی تا چه اندازه به معرفت نیازمند است و جنس معرفتی که وی بدان محتاج است از چه سنخی است، آیا از نوع معلومات مکتسبۀ عقل است یا از اموری است که محصول و رهآورد شهود تلقی می‌شود؟ و این که در آرای مشایخ بغداد و خراسان در این باره چه تشابهات و چه تفاوت‌هایی دیده می‌شود؟ سوالاتی است که جستار حاضر در پی پاسخگویی به آنهاست. بر این اساس در مقاله حاضر به بررسی آرای صوفیه در دو مکتب مذکور پرداخته شده است. در نگاه عارفان مکتب بغداد به لحاظ زمانه و زمینۀ دینی و تسلط اهل ظاهر نسبت به عقل و شهود توأمان نگریسته می‌شده است و حتی در مقام دفاع از تصوف و رد شبهات عقل گریزی یا عقل ستیزی دفاعیه‌هایی نیز به رشتۀ تحریر در آمد. اما در خراسان به سبب آزادی‌هایی که در بیان عقاید وجود داشته است، مشایخ خراسان بیشتر بر نقش شهود در سلوک تأیید و تأکید داشته‌اند. ضمن آن که عقل را نیز نا آشنای با عالم عرفان و تعالیم عرفانی قلمداد نمی‌کرده‌اند.

ملازمت با حق در گرو ملازمت عقلی و عملی است؛ خدای حکیم فرایند پرورش انسان از قوه به فعل را در نظام احسن به خوبی طراحی نمود که تربیت انسان الهی و لازمه فعلیت یافتن انسان در پرتو حیات فردی و اجتماعی اوست، ضمانت اجرای این احکام و تکالیف شرعی نیز بر عهده حاکمان الهی است که با یکی از ابزارهای مهمی که در دست دارند- رسانه ها- به این مسئله مبادرت می ورزند. رهاوردهای حکمت، تبیین مسئله حق است چه این که بعض از حکمای متأخر حکمت را به حق تعریف نمودند؛ آن گاه با بررسی ابعاد موضوع باید منظومه فکری که تمام اضلاع آن هماهنگ با حکمت باشد را تعریف نمود. بر این اساس، ابتدا باید در چارچوب هستی شناسی که شالوده و بنیان های نظری یک مسئله است حکمت را مشخص نمود، سپس در معرفت شناسی تبیین می شود که وجه و دلیل آن چه بوده و کتاب و سنت و عقل و اجماع هر کدام به ترتیب رتبه جایگاه حق را توصیف و اثبات می نمایند. مرحله سوم نیز جایگاه انسان در مقام خلیفه الهی و رابطه آن با حق است. اگر حکمت به حق تبیین و تفسیر شود و آن را به انسان و اجتماع سریان داد و اضلاع سه گانه بنیان های نظری آن را مشخص نمود، آن گاه جایگاه رسانه در این منظومه فکری مشخص می شود و پاسخگوی پرسش های زیر خواهد شد که در این پژوهش تلاش می شود به آن ها پاسخ داده شود: - رابطه حق و شأنیت رسانه در هدایت جامعه و انسان در مقام خلیفه الهی چیست؟ - آیا رسانه در این منظومه فکری صاحب حق است و اگر صاحب حق است، آیا تکالیفی نیز بر عهده دارد؟ - تکالیف رسانه در تربیت انسان و جامعه محق چیست؟ - اقتضائات رسانه در این منظومه چیست؟ - تفاوت حق در رسانه حکمت محور با مباحث حقوق رسانه در غرب چیست؟

ابن عربی با رویکردی عرفانی و ملاصدرا به مثابه یک حکیم متأله در آثار خود به بررسی عقل، خواه به عنوان موجودی مستقل از انسان و خواه به مثابه قوه ای ادراکی در انسان پرداخته اند. مقاله حاضر در صدد تحلیل و مقایسه این دو دیدگاه است. از نظر ابن عربی، عقل اول، نخستین مخلوق روحانی و اولین مفعول ابداعی است که همه معلومات علوی و سفلی است که بدون واسطه از خداوند دریافت می کند. وی عقل نظری را در معرفت به حق، ناتوان می‌شمارد و معتقد است عقل در شناخت حق‌تعالی، دو مقام دارد: مقام ادراک و مقام قبول و پذیرش. عقل از ادراک و شناخت ذات حق و بعضی از مراتب تعینات و تجلیات حق، ناتوان است، اما در مقام پذیرش و قبول، قادر به شناخت حق بوده و محدودیتی ندارد. ملاصدرا در برخی آثار خود، عقل را صادر نخستین به شمار می آورد، ولی در برخی آثار دیگر به پیروی از دیدگاه عرفا، وجود منبسط را صادر نخست می‌پندارد. وی هرچند برای عقل، جایگاه رفیع معرفت‌شناسی درنظر می‌گیرد، اما با پذیرش محدودیت‌های آن و ردّ حجیت مطلق برای عقل، مدعی است فرد می‌تواند با شناخت‌های عقلانی به‌سوی استکمال نفسانی خویش پیش رفته و زمینه را برای دریافت‌هایی فراتر از عقل فراهم آورد.

ترجمه ماشینی: تحقیق جدید، معارف اسلامی از نظر معتزله ... پژوهشی کوچک تلاشی است برای شناخت نظریه معتزله، ماهیت علم، امکان آن، ابزارهای آن، صورت بندی اخلاص. از خدا می خواهم که آن را مقبول کند، آمین.

مهم‌ترین عوالم خلقی و گسترده‌ترین تعینات کونیه، عالم عقل یا عالم ارواح است. شناخت این عالم به‌جهت درجه تجرد ویژه‌اش برای اذهان معمولی که تجرد مثالی آنها نیز کامل نیست چندان میسور نیست و به سلوک علمی و عملی خاصی نیاز دارد. وصول به این عالم در متون حکمی و عرفانی اندیشمندان اسلامی مورد بحث بوده است. تحلیل­های فلسفیِ مشائی و حتی اشراقی در این وادی چندان دقیق نبوده و در حکمت متعالیه بر آن خرده گرفته­اند. حکمت متعالیه با تبیین حرکت جوهری نفس و صیروت وجودی آن تا وصول به وجود لِلمُدرِکِ عقل فعال و اتحاد با آن و با دیگر عقول در مراتب طولی و شمول و جمعیت یافتن نسبت به مراتب ما دون، وصول به عالم عقل را معنا نموده است. در عرفان اسلامی نیز نفس با تلبس به احوال متعاقب در طی سلوک الی الله از قیودات و احکام به ودیعت گرفته در معراج ترکیب، منسلخ گشته و به سوی بساطت و کلیّت خویش پیش می­رود تا آنکه با همه عقول و ارواح قدسی متحد می­گردد. این دو تحلیل روح واحدی دارند؛ به‌طوری که می­توان گفت آنچه عارف با شهودات خود از معنای وصول به عالم ارواح به‌دست داده است، در حکمت متعالیه صورت برهانی به خود گرفته است.