جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علامه طباطبایی متفکری است که به مطالعات مقایسه‌ای عرفان علاقه وافری نشان داده است. مبنای علامه در این مطالعات، وجود دین فطری توحیدی به‌عنوان ریشه تمامی ادیان و وجود گرایش و بینشی فطری به‌عنوان اصل تمامی عرفان‌هاست. ایشان در حوزه سلوک، معرفت‌النفس را روش سلوکی مشترکی میان تمامی عارفان مسلمان و غیر مسلمان می‌داند و ریشه آن را در فطرت آدمی جست‌وجو می‌کند. علامه معتقد است به جهت هوای نفس یا غفلت سالک از برخی مبانی توحیدی، در برخی از نحله‌ها روش معرفت‌النفس از مسیر اصلی خود منحرف شده و به جای آنکه طریقتی برای رسیدن سالک به معرفت خداوند باشد، نگاهی استقلالی بدان شده و سالک را از وصول به هدف معرفت‌الرب باز داشته است. علامه در حوزه معرفت، غایت عرفان را قرب به حقیقت غایی و وصول به توحید قیومی وجودی می‌داند و بر آن است که می‌توان ظهوراتی از این توحید را در متون مقدس سایر ادیان هم مشاهده کرد؛ هر چند که در اینجا نیز در برخی از مکاتب، به‌جهت فهم‌ناپذیری عمومی برخی از معارف، کنار گذاشتن عقل و جایگیری سنت استعباد، انحرافاتی در این تلقی توحیدی نیز رخ داده است و موجب شده که در طول تاریخ برداشت‌هایی شرک‌آلود از این متون مقدس ارائه شود. علامه طباطبایی در بررسی‌های تطبیقی خود در زمینه عرفان، ضمن تلاش برای عبور از سطوح ظاهری و زواید فرهنگی، اجتماعی و رسیدن به عمق حقیقت عرفانِ برآمده از گرایش و بینش فطری و منطبق بر دین فطری توحیدی، به انحرافات و آسیب‌های عرفان در حوزه علم و عمل نیز توجه می‌دهد.

یکی از موضوعاتی که در تفاسیر مختلف موردبررسی قرار گرفته است، بحث تجسم اعمال است. دو مفسر معاصر، علامه طباطبایی و دکتر زحیلی نیز در تفسیر خود به این موضوع پرداخته و تکوینی یا قراردادی بودن جزای اعمال را بر اساس دیدگاه خود تبیین کرده‌اند. دکتر زحیلی در آثار خود، بحث تجسم اعمال را با عنوان مستقلی مطرح نکرده است، اما در میان مطالب تفسیر المنیر، دو دیدگاه درباره تجسم اعمال ارائه داده است که عبارت‌اند از: حضور عمل در قیامت به‌عنوان کیفر و پاداش که همان تجسم اعمال است و قرار دادی بودن پاداش و کیفر اعمال. علامه طباطبایی نیز در تفسیر المیزان، با نقد و بررسی دیدگاه‌های مختلف، مسئله تجسم اعمال و رابطه تکوینی بین عمل دنیایی و ظهور و حضور این عمل درآخرت را به‌عنوان پاداش یا کیفر اعمال اثبات کرده است. وی درنهایت آیاتی را که به پاداش وکیفر قراردادی اشاره دارند، تأویل کرده است و آن‌ها را مناسب با درک و فهم مردم زمان نزول دانسته است. روش این پژوهش توصیفی – تحلیلی است و بر اساس تفسیری که علامه ارائه داده‌اند می‌توان دریافت که تجسم اعمال هیچ محذور عقلی‌ای ندارد.

علامه طباطبایی بیش از دیگران به تبیین و تحلیل مسائل جدید فلسفه اخلاق بر اساس مبانی اسلامی پرداخته است. موضوع این نوشتار نسبت فطرت و اخلاق از دیدگاه علامه و روش پژوهش، توصیفی – تحلیلی است. بررسی دیدگاه علامه طباطبایی درخصوص تعیین خاستگاه ارزش‌های اخلاقی نشان می‌دهد که بدون اعتقاد به سرشت مشترک انسانی یا فطرت، سخن از ارزش‌های انسانی بی‌معنا و نفی فطرت اخلاقی به معنای پذیرش نسبیت ارزش‌ها و در واقع انکار اخلاق است. علی‌رغم ادعای قائلین به اخلاق مستقل از دین، سست شدن پایه باورهای دینی و نسبی‌گرایی کلیه معرفت‌های بشری دفاع معقول از ارزش‌های اخلاقی را ناممکن می‌سازد. ازنظر علامه در دو نظام اخلاقی، یعنی نظام اخلاقی یونان و نظام عام دینی، قبول قضایای پایه عقل عملی در حکم به حسن و قبح افعال امری اجتناب‌ناپذیر می باشد؛ اما در نظام توحیدی قرآن؛ تکیه اخلاق بر فطرت و دین آشکارتر است.

مقابله حوزة علمیة قم به‌عنوان یکی از چند حوزة بزرگ تأثیرگذار جهان تشیع در سدة چهاردهم شمسی با جریان‌های انحرافی اعم از التقاطی و غیر التقاطی در عرصه دانش تفسیر و علوم قرآن چگونه بوده است؟ این مقاله با جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات به شیوه اسنادی و با روش توصیفی- تحلیلی به این موضوع و داوری در باره آن می‌پردازد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که در سدة اخیر سه جریان انحرافی در عرصه تفسیر ظهور کرده‌اند: 1.جریان علم‌گرا با گرایش اصالت حسی و تجربی(افراد ملی مذهبی و نهضت آزادی) 2.جریان روشنفکری با گرایش سوسیالیستی و جامعه‌شناختی (بخشی از حسینه ارشاد و گروه جنبش مسلمانان مبارز) 3.جریان مارکسیستی شبه اسلامی با گرایش سیاسی مبتنی بر انقلابیگری (گروه‌های مجاهدین خلق و فرقان). در سدة اخیر از عالمان حوزة علمیة قم علامه طباطبائی و شاگردان وی، به‌ویژه شهید مطهری و آیت‌الله مصباح یزدی به مقابلة جدی با این جریان‌ها برخاستند. عدم اشراف به مقدمات ضروری و مبانی علمی صحیح تفسیر، خودمرجع‌پنداری در قرائت متون دینی و ضدیت با حوزه و روحانیت از دلایل اصلی این انحرافات فکری در تفسیر آیات از سوی این جریان‌ها بوده است.

علامه طباطبائی، عالم نام‌آور حوزة علمیة قم، از بزرگ‌ترین اندیشمندان و مفسران جهان اسلام در سدة اخیر است. این مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی نقش ایشان را در حوزة علمیة قم به‌مثابه مفسری برجسته بررسی کرده است. احیای تفسیر و فرهنگ قرآن و مقابله با فرهنگ‌های مهاجم، پاسخ‌گویی به نیازهای زمان با قرآن، مبارزه با جریان‌های انحرافی در تفسیر، و ترویج و تحکیم «تفسیر قرآن به قرآن» از مهم‌ترین خدمات ارزشمند علامه در حوزة علمیة قم است. روش تفسیری نویسنده در «المیزان فی تفسیر القرآن» ویژگی‌هایی دارد که به نام ایشان در حوزة علمیة قم ثبت و از آنجا در جهان اسلام منتشر شده است. استفاده کم‌نظیر از سیاق و سایر آیات، تکیه ویژه بر محکمات، تفسیر غایت‌محور و توحیدبنیان، دسته‌بندی بدیع موضوعات قرآن و عنایت خاص به احادیث اهل‌بیت (ع) از جملة این ویژگی‌هاست.

بررسی عرضی ذاتی (عرض ذاتی) در بحث موضوع علم و تمایز علوم و همچنین در صناعت برهان اهمیت اساسی دارد. از نظر علامه طباطبایی، عرضی ذاتی منحصر در محمولات مساوی با موضوع است. یعنی محمولات باواسطه و محمولات اعم و اخص از موضوع، عرضی ذاتی نیستند. برای اثبات نظر ایشان بیان شد که یقینی بودن قضیه مستلزم ذاتی بودن محمول آن است و ذاتی بودن محمول قضیه مستلزم یقینی بودن آن، و چون حمل محمولات باواسطه «یقینی» نیست، پس محمولِ باواسطه عرضی ذاتی نیست. همچنین اثبات شد که عرضی ذاتی با "وضع موضوع" وضع می‌شود و الا قضیه یقینی نیست و همچنین با "رفع موضوع" رفع می‌شود، و الا تناقض لازم می‌آید. در ادامه ثابت شد که لازمه این دو ویژگی، تساوی عرضی ذاتی با موضوع است. در نهایت به دو اشکال نقضی پاسخ داده شد. اشکال اول درباره محمولات باواسطه در ثبوت بود که با تفکیک بین حکم به اتحاد و اصل تحقق محمول اشکال دفع شد. در اشکال دوم بیان شد که اگر محمول اعم از موضوع باشد، قضیه می‌تواند یقینی باشد که در جواب بیان شد این فرض مستلزم لغویت قید مأخوذ در موضوع و تناقض است و یقینی انگاشتن این قضیه ناشی از نوعی مسامحه می‌باشد.

فمنیسم در نگاه کلی، نظریه‎ای است که معتقد است زنان باید در جنبه‎های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، به فرصت‎ها و امکانات مساوی با مردان دست پیدا کنند. در این نظریه با گرایش‌های متعددی روبه‌رو هستیم. فمینیسم رادیکال یکی از جنبش‌های موج دوم فمینیسم می‌باشد. فمینیست‌های رادیکال اموری مانند ازدواج، تولیدمثل، مادری و به‌طور کلی خانواده را نفی کرده و با آن به مقابله می‌پردازند. همچنین ازدواج را با فحشا یکسان دانسته و مادری را باری بر دوش زنان قلمداد می‌کنند و هدف از مادری را سرکوب زنان می‌دانند. در مقابل، افراد و جریان‌های متعددی از فلاسفه غربی یا اسلامی، مؤلفه‌های فمنیسم رادیکال را مورد بررسی و نقد قرار داده‌اند. گاهی هم نظریات ایشان می‌تواند به‌نوعی معیاری در راستای تبیین این امور باشد. در فضای اسلامی، اندیشمندان بزرگی همچون علامه طباطبایی1 ازدواج را امری فطری و طبیعی دانسته و تولیدمثل و فرزندآوری را یگانه عامل فطری ازدواج می‌داند. از دیدگاه ایشان، میان مادر و فرزندش رابطه‌ای علی و معلولی برقرار است که از واقعیت سرچشمه می‌گیرد، نه اینکه قراردادی و یا حاصل تعلیم و تربیت باشد. نمونه دیگری که دارای تأثیرات قابل توجه در مباحث پیش‌روست، نگاهی است که ایشان به مبحث "کرامت ذاتی انسان" دارند. همچنین موارد متعدد دیگری در نظرات ایشان می‌توان یافت که براساس آنها می‌توان بسیاری از مؤلفه‌های فمنیسم را مورد بررسی قرار داد. مقاله حاضر سعی در انجام این مهم دارد.

دیدگاه متداول در ارتباط تشکیک خاصی با وحدت شخصی وجود، تنافی آن دوست؛ به‌نحوی که اگر کسی قائل به وحدت شخصی وجود شد باید از تشکیک خاصی عبور کرده و به جای تشکیک در وجود قائل به تشکیک در ظهورات وجود گردد. علامه در «مصاحبات»، دیدگاه متفاوتی بیان کرده و معتقد شده‌اند که این‌دو با یکدیگر تنافی ندارند. مقاله حاضر با هدف تبیین چگونگی این سازگاری براساس مبانی فلسفی علامه طباطبایی1، به روش توصیفی و تحلیلی به این مطلب پرداخته است و در نهایت روشن شده که براساس دیدگاه علامه، هر علتی نسبت به معلول خود دارای تمایز احاطی و در نتیجه دارای اطلاق مقسمی است. علاوه بر آن، علامه معتقد است که معلول گرچه وجود نیست، اما موجود است. این مبانی به تبیین وحدت شخصی وجود به‌خاطر اطلاق مقسمی آن و تبیین تشکیک در وجود به دلیل موجودیت معالیل منتهی گردید.

پس از اثبات اصالت وجود، بررسي نقشي که وجود در حمل‌هاي ماهوي ايفا مي‌کند، خود اهميتي در حد مسئله «اصالت وجود» دارد و به نوعي تکميل پروژه اصالت وجود است. علامه طباطبائي در آثارش به حل اين معما همت گمارده است اما به نظر مي‌رسد شارحان، اين بيانات را از جنبه نو‌آوري انداخته‌اند. در اين نوشتار ديدگاهي نقد مي‌شود که طي آن، وجود در قالب جزئي از موضوع نقش‌آفريني مي‌کند؛ به گونه‌اي که شکل‌گيري حملي ماهوي با موضوع واقع شدن ماهيت به قيد وجود، محقق مي‌گردد. در ادامه از ديدگاهي دفاع مي‌شود که وجود را تمام‌الموضوع مي‌انگارد. بر اساس اين ديدگاه، اگر محمولات ماهوي، در قالب جمله‌اي درست‌ساخت ارائه شوند، در واقع محمولات وجود به شمار مي‌آيند. از سويي به طور مطلق نمي‌توان از تمام‌الموضوع بودن نقش وجود دفاع کرد، بلکه اين حکم به آثار خارجي ماهيت اختصاص مي‌يابد و وجود به آثار ذهني ماهيت متصف نمي‌شود.