جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

میسیونرهای آمریکایی در سال‌های1250-1344 ق./1834-1925 م. بیش از نیم‌قرن در ایران عصر قاجار حضور داشتند که طی این دوره فعالیت‌های گوناگونی در حوزه‌های مذهبی، آموزشی، فرهنگی و بهداشتی انجام دادند. با وجود اینکه مناطق مختلف به‌ویژه در غرب و شمال ایران، از جمله ایالات آذربایجان، کردستان، همدان، کرمانشاه و گیلان عرصه فعالیت ایشان بود؛ اما منطقۀ آذربایجان اولین و مهم‌ترین حوزۀ فعالیت میسیونرهای آمریکایی محسوب می‌شد. ایالت آذربایجان از دیرباز محل سکونت اقلیت‌های مختلف مسیحی همچون ارامنه، آسوریان و کلدانیان به شمار می‌رفت. مبلغان کاتولیک همچون کشیشان کرملیت از دورۀ صفویه در این منطقه فعالیت می‌کردند. میسیونرهای آمریکایی که بیشتر به دنبال احیای کلیسای نسطوری بودند، به ارائه خدمات آموزشی‌ ـ فرهنگی و بهداشتی در میان مسیحیان آذربایجان پرداختند. این مبلغان، از طریق حضور طولانی‌مدت و ارتباطات نزدیک، توانستند جامعۀ آسوری آذربایجان را تحت‌تأثیر خود قرار دهند. مقالۀ حاضر سعی دارد با تکیه بر روش توصیفی‌ ـ تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای، فعالیت‌های میسیونرهای آمریکایی در جامعۀ آسوری آذربایجان و نیز نتایج آن‌ها را مورد بررسی قرار دهد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد جامعۀ آسوری آذربایجان در نتیجۀ اقدامات هیئت تبلیغی آمریکا دست‌خوش تحولاتی شد. آسوریان در حالی توانستند جایگاه اجتماعی خود را بازیابند که انسجام سنتی جامعه‌شان دچار ازهم‌گسیختگی گردید. افزون آنکه تغییرات مذکور رویارویی آسوریان با هم‌وطنان مسلمان ایشان را در پی آورد.

با زوال سلسله مغولان در ماوراءالنهر، رابطه حکومت و شیوخ صوفی وارد مرحله جدیدی گردید به گون ه­ای که در دوره تیموریان صوفیان نقشبندی از نفوذ سیاسی قابل­ توجهی در جامعه، بازار و دربار برخوردار شدند. هرچند نقشبندیه با برآمدن محمد خان شیبانی و سقوط تیموریان، به­ ویژه در سمرقند، ضربه سختی را متحمل شدند، اما آن‌ها نه تنها در صحنه سیاست ماوراءالنهر باقی ماندند، بلکه ضمن برقراری ارتباطی پیوسته و پر­دامنه با دربار شیبانیان، توانستند نقش مهمی در معادلات قدرت در این دوره ایفا کنند. چرایی و چگونگی تداوم این ارتباط مسئله­ این مقاله است. بنا بر یافته ­های این پژوهش، ظهور حکومت شیعه مذهب صفویه در ایران و اتحاد اولیه بازمانده ­های تیموری با آن، به ارتباط شیبانیان با شیوخ سنی ­مذهب نقشبندی ضرورت می­ بخشید. افزون بر این، اختلافات داخلی میان خاندان­ های نقشبندی، علایق و منافع محلی و اقتصادی آن‌ها و نیز مخالفت­ هایی که عمدتا از جانب اهل شریعت متوجه آن‌ها بود، شیوخ مذکور را به برقراری ارتباطی بیش از پیش با حکومت سوق می­داد. منازعات داخلی خاندان ­های ابوالخیرخانی بر سر قدرت نیز به­ ویژه پس از عبیدالله خان در ورود شیوخ بانفوذ نقشبندی به عرصه سیاست مؤثر بود.

این پژوهش با هدف بررسی روش مالک‌بن‌نبی در حصول معرفت اجتماعی با تأکید بر دو امر شیوه جامعه‌کاوی مالک و شیوه تحلیل داده او انجام شده است. دو پرسش اصلی که این پژوهش پابست پاسخ بدان‌ها بوده، از این قرارند: 1. مالک با چه سنخ تقسیم‌بندی به کاوش معرفتی جامعه می‌پردازد؟ 2. نحوه ورود مالک در تحلیل پدیده‌های اجتماعی در کلیت جامعه به چه صورت است؟ برای دستیابی به پاسخ این پرسش‌ها، طی یک فرایند روشمند به خوانش و طبقه‌بندی انتقادی آثار بن‌نبی پرداخته شد. بررسی‌های انجام پذیرفته در روند این پژوهش این یافته را حاصل کرد که مالک وجوه محیطی، تمدنی، انسانی و فرهنگی را در کاوش جامعه مدنظر می‌گیرد و در تحلیل شناختی جامعه تأکید او بر اولویت‌یابی، تحلیل طبقات اجتماعی و فاعلیت آنها، تحلیل کیفیت عوالم سه‌گانه و سنجش ضرایب عوامل داخلی و خارجی است.

یکی از سرفصل­های آسیب‌شناسی تمدن‌ها بررسی عوامل چالش زا و موانع پیش روی آن‌هاست. این بررسی، واکاوی مجموعه عواملی است که با اعوجاج در نهضت تمدنی و فرهنگ­شهری، آن را از مسیر اصلی و یا شتاب متناسب با دوره زمانی و تاریخی‌اش دور می سازد. مقاله حاضر در پی آن است تا با استخراج داده‌های مربوط به موانع تمدنی از آثار مالک بن‌نبی، متفکر الجزایری و اندیشه‌گر حوزه­ی تمدن، و تحلیل و سنجش آن‌ها، نمایی از چالش‌های پیش روی حرکت تمدنی ارائه کند که مالک موفق به شناسایی آن‌ها شد. در ادامه و پس از دسته‌بندی اطلاعات، تحلیل هر یک از عوامل و همچنین مواجهه با آنها بر مبنای اندیشه بن‌نبی خواهد آمد. در کنار این، نقدهایی نیز بر تلاش فکری او ارائه شده است. تحقیق کنونی از نوع کیفی، متکی بر روش تحلیلی- توصیفی با استفاده از متن‌کاوی تطبیقی و طبقه‌بندی اطلاعات است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که گستره‌ای از عوامل فرا تمدنی و ویژگیهای درون تمدنی، در دو بستر اصلی ذهن و روابط اجتماعی، بازیگران غالبی هستند که از حرکت و نهضت تمدنی جلوگیری می کنند.

مالک بن نبی متفکر معاصر الجزایری به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین ایده پردازان و تحلیلگران حوزه تمدن از منظر تاریخی-اجتماعی شناخته می‌شود. در این پژوهش به دنبال آن هستیم تا جایگاه و عوامل مؤثر بر شبکه روابط اجتماعی در شکل‌گیری جوامع و تمدن‌ها را از منظر او بررسی کنیم. موضوع سه پرسش اصلی که در این باب و در مسیر این پژوهش بدان پرداخته می‌شود عبارت‌اند از: اهمیت شبکه روابط اجتماعی، درک وضعیت شبکه روابط اجتماعی و عوامل مؤثر بر شبکه روابط اجتماعی. برای فهم این سه، آثار بن نبی در طی یک مطالعه نظام‌مند مورد بررسی و داده‌های مربوطه استخراج و ذیل تحلیل قرار گرفت. یافته‌های این پژوهش نشان داد که بن نبی این شبکه را مهم‌ترین عامل نگهدارندِ و پیش برنده حرکت جوامع در بستر تمدن می‌داند. از منظر او میزان قدرت و پویایی جامعه نمایانگر میزان سلامت این شبکه است و دسته‌ای از پدیده‌های درون جامعه و برون از جامعه قادر به اثرگذاری بر این شبکه هستند.

فرقه شیخیه انشعابات شیعه اثنی عشری است، پیروان این فرقه به شیخ احمد احسایی(م ???? ق) از علمای زاهد بنام عصر قاجار، منسوبند. احسایی با ورود به اکثر علوم نظیر فلسفه، فقه، علوم غریبه و.... آثار بسیاری از خود به جا گذاشت که مناقشه درباره ی آن از زمان حیاتش آغاز گردید. عقاید ویژه ی او درباره ائمه سبب گردید مخالفانش او را در زمره ی غلات محسوب نمایند؛ نظر خاص او درباره معاد ( معاد با جسم هور قلیایی)، معراج و نوع زندگانی امام غایب ـ عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ ار موارد چالش برانگیز تفکر اوست. جانشینان وی تقریباً در همه موارد به عقاید استاد و شیخ خود اعتقاد و اصرار اکید ورزیده اند. پس از احسایی، رشتی از شاگردان مبرز او جانشین وی گردید و پس از وی فرقه دچار انشعاب گردیدو شاگردانش به سه دسته تقسیم گردیدند : ?) شاخه تبربز به زعامت میرزا شفیع تبریزی?) شاخه کرمان به زعامت حاج محمد کریم خان کرمانی ?) فرقه بابیه که گرد علی محمد شیرازی (باب )جمع شدند. از انجا که شاخه کرمان پرطرفدار ترین شاخه این فرقه است ، رساله به بررسی آن می پردازد . در این تحقیق اهتمام وافر بر این بوده است که اندیشه های آنان خالی از هر غرض و با استناد به متون خود فرقه تبیین گردد و بررسی شود . این نوشتار ابتدا به زمینه های ظهور این فرقه می پردازد و شرح احوال مختصری از شیوخ آن با توجه به متون خودشان بیان می کند ، سپس مبانی الهیاتی آن که عبارت است از توحید ، نبوت ،معاد ، امامت و بحث مهم نیابت امام غایب را تشریح می نماید ؛ و اندیشه رکن رابع با اندیشه علمای اصولی در باب نیابت امام غایب مورد قیاس قرار می گیرد. و دو ردیه بر این گروه معرفی می شود و در نهایت به نتیجه گیری کلی از آن می پردازد . ذکر این نکته ضروری است که رویکرد این تحقیق شرح مفاهیم اعتقادی است و نه تاریخ.

سیاست دولت صفوی دارای رویکردی چندگانه بود. همین ویژگی تلقی از آن را به عنوان یک دولت شیعی با کارکردهای عقیدتی دشوار می سازد. این رویکرد چندگانه هم در پیش برد سیاست داخلی خود را نمایان می ساخت و هم در عرصه سیاست خارجی نمود می یافت؛ چنان که اتخاذ سیاست های عقیدتی، ارجحیت مصلحت بر حقیقت و اولویت واقع گرایی بر آرمان گرایی حاصل آن بود. پژوهش حاضر با ابتنا بر این نگرش، به روابط اهل سنت کردستان با حکومت صفوی می پردازد. یافته ها نشان می دهد که در طول قرن دهم هجری، خطوط کلی مذکور مبنای عمل و چارچوب اصلی سیاست دولت صفوی را در ارتباط با اهل سنت کردستان شکل می داده و شاهان صفوی روابط خود با کردان سنی مذهب را نه بر اساس رویکردها و سیاست های عقیدتی بلکه بر مبنای منافع و مصالح سیاسی، نگه داشت امرای کرد در چارچوب پیکره ایران و حفظ پایگاه اجتماعی خود در کردستان تنظیم می کرده اند. متقابلا، ساخت قدرت محلی در کردستان کارکردی دوگانه داشت: هم می توانست در جهت منافع صفویان باشد و هم این منافع را به خطر اندازد. عملکرد نیروهای موجود در این ساختار حاکی است که در کنش ها و واکنش های کردان سنی مذهب نیز، مذهب فاقد جایگاه محوری در تعاملاتشان با دولت صفوی بوده است.

در دوره قاجاریه، اقتصاد و جامعه سنتی در ناحیه بسطام و شاهرود تحت تاثیر عوامل محلی و بیرونی دستخوش تحولات چشمگیری شد. پژوهش حاضر به بازخوانی کتابچه دستورالعمل جمع و خرجِ بسطام و شاهرود (1294- 1295 ﻫ) و نیز تحلیل اطلاعات و آمار آن اختصاص دارد تا بر بخشی از تحولات محلی شاهرود در دوره مذکور پرتوی افکند. این پژوهش نشان می دهد که در عهد قاجاریه، به موازات تحول اقتصاد محلی (تجارت و کشاورزی)، عایدات حکومت مرکزی از ناحیه شاهرود در حالی افزایش می یافت که از یک سوی بار عمده مالیات بر دوش روستائیان بود، و از سوی دیگر چیزی از این افزایش درآمد به خزانه مرکزی نمی رسید، زیرا مخارج و هزینه های محلی بیش از عایدات مالیاتی آن بود.

با گسترش جنبش موسوم به جنبش وهابی در جزیرة العرب، سایر مسلمانان جهان اسلام به این جنبش واکنش نشان دادند و آراء محمد بن عبد الوهاب در بین مسلمانان، مخالفان و موافقانی جدی یافت. به نظر می رسد خبر پیدایش این جنبش در همان سال های آغازین شکل گیری، به گوش مسلمانان شبه قاره هند هم رسیده بود. با ورود اندیشه های محمد بن عبد الوهاب به شبه قاره، برخی از مسلمانان هندی «وهابی» خوانده شدند؛ ولی معنای این اصطلاح، در ابتدا روشن نبود؛ گفته اند صفت «وهابی» اتهامی بود که دولت بریتانیا برای مقابله با مخالفان برضد آنها رواج داد. چنان که جنبش جهادی سید احمد بریلوی، در نیمه اول قرن سیزدهم در بین انگلیسی ها، به عنوان حرکتی شناخته شد که درصدد ترویج آراء وهابیان در هند بوده است؛ اما این نظر مقبول مسلمانان نبود. از این رو، چگونگی ورود عقاید جنبش وهابی و آشنایی برخی مسلمانان شبه قاره هند با آن، چندان روشن نیست. این مقاله در پی آن است تا با بررسی جنبش سید احمدی بریلوی و نقد دیدگاه های مرتبط با آن و هم چنین بررسی برخی رویدادهای مهم هم زمان، با رویکردی تاریخی، به این سوال پاسخ دهد که نخستین آگاهی ها و آشنایی مسلمانان شبه قاره هند با جنبش وهابیت، چگونه و از چه طریق بوده است؟

در اوایل سده دهم هجری/ شانزدهم میلادی، سلطان محمد شیبانی (د916ق/ 1510م) خان سمرقند، پایتخت تیموریان را تصرف و حکومت شیبانیان را پایه گذاری کرد. بزودی رقیب تیمور او، بابر (د936ق/ 1530م) مجبور شد آسیای میانه را ترک گویند تا امپراتوری گورکانیان را در هند تاسیس کند. مقاله حاضر به بررسی مناسبات شیبانیان و گورکانیان هند می پردازد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که به رغم خصومت اولیه، واقعیات حاکم بر منطقه بویژه قدرت ایران عصر صفویه از یک سو از سوی دیگر نیازهای گورکانیان هند و شیبانیان به گسترش مناسبات بازرگانی دوجانبه، موجب آن شد که با تجدید نظر در سیاست های خود، به برقراری روابطی حسنه مبادرت ورزند. وجود عناصر فرهنگ و تمدن اسلامی نیز راه بهبود این مناسبات را هموار می کرد.