جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان فطرتا موجود کمال طلب است و برای رسیدن به کمال نیاز به برنامه و الگوی عملی دارد. دین الهی برنامه رسیدن انسان به کمال لایق را بیان می‌کند و پیامبران الهی و ائمه‌ی هدی علیهم السلام الگوهای عملی رسیدن به کمال‌اند. از میان علمای دین بشتر فلاسفه و عرفا از این منظر به فهم و بیان دین پرداخته‌اند. علامه جعفری از علمای معاصر هم با فلسفه دم خور بود و هم دل در گرو عرفان داشت و لذا در آثارش به بیان کمال انسان می‌پردازد و بیان می‌کند که کمال نهایی انسان عبارت است از قرب الهی. ایشان که عرفان اسلامی را هماهنگ با متون دینی می‌داند رسیدن به کمال نهایی انسان را مانند عارفان به سیر و سلوک قلبی می‌دانند و معتقد‌اند که حیات طیبه یا حیات معقول داشتن را راه رسیدن به کمال نهایی است. وسیله‌ی قرارگرفتن در چنین حیاتی گام نهادن به بر نامه‌های دینی و استفاده از عقل است که عقل نظری ابزار حرکت و ضروری برای حیات مادی است و عقل عملی برنامه‌های دینی را دریافت و در مسیر آن حرکت می‌کند و با چنین حرکتی نفس که در بدو تولد مادی بالفعل و مجرد بالقوه است با حرکت جوهری از قوه به فعل در می‌آید تا اینکه در نهایت به مقام فنا و قرب الهی نائل می‌شود. طبیعی است که سیر و سلوک انسانی مثل هر حرکت دیگری موانع معرفتی و عملی دارد از جمله‌ی مهمتری مانع معرفتی خود کم بینی و خود بزرگ بینی است و از موانع عملی عدم تزکیه نفس است که پیامدهای عبارتند از: تکبر وخود نمایی، تکذیب و انکار دیگران، پرستش معبودهای ساختگی، انحراف از حق و عدالت، عدم پایبندی به نظم و قانون، تقدم روابط بر ضوابط و تضاد خود محوری با انبساط و خود شکوفایی.

از‌خودبیگانگی، موضوعی است که در علوم مختلف انسانی مورد توجه قرار گرفته و نظریه پردازان بسیاری علی‌الخصوص در مباحث مربوط به انسان‌شناسی، از جنبه‌های گوناگون به تعریف و بیان علل و عوارض آن پرداخته‌اند. به صورت کلی می‌توان گفت که انسانِ از خود بیگانه، انسانی است که از هویت اصلی خود فاصله گرفته و ماهیتی غیر واقعی و گمراه‌کننده، یافته است. جناب استاد علامه جعفری رحمه‌الله علیه، به عنوان متفکری دغدغه‌مند و برخوردار از آموزه‌های اصیل اسلامی که همواره در جستجوی مسیر درست تکامل بشر بوده، به این عارضه موجود در مسیر حرکت انسان، از بودن به شدن، توجه کرده و بخشی از ساختمان عظیم اندیشه خود را بر پایه تعریف «از‌خودبیگانگی» و بیان عوامل و آثار آن، بنا نهاده است. در منظومه فکری جناب علامه، برخلاف اکثریت قریب به اتفاق متفکرانی که به مساله «از‌خود‌بیگانگی» توجه کرده‌اند، بیگانه شدن انسان از خود، صرفا به عنوان امری مذموم و حرکتی رو به افول و قهقرا دانسته نشده، بلکه می‌تواند جلوه‌ای از حرکت او به سمت تعالی و تکامل را به تصویر درآورد. علامه جعفری انواع گوناگونی با نگاه دقیق و تیزبین خود برای «از‌خود‌بیگانگی»، -شش نوع ازخودبیگانگی منفی و دو نوع ازخودبیگانگی مثبت- برشمرده‌اند، با کنکاش در آثار ایشان، عوامل مختلفی که باعث به وجود آمدن هرکدام از این انواع هشت‌گانه ازخودبیگانگی شده، مانند اسارت دربند عقاید باطل، برون‌گرایی افراطی، عدم آگاهی از ارزش خود، تقلید و غلبه خودخواهی‌ها، مورد توجه قرار گرفته است. همچنین ایشان به تفکیک و با تفصیل، آثار ازخودبیگانگی را مورد توجه قرار داده‌اند که از جمله آنها می‌توان تخریب خود، خسران در زندگی، تناقضات داخلی و هلاکت را نام برد. علامه جعفری تنها به بیان انواع و آثار «از‌خود‌بیگانگی» اکتفا ننموده، بلکه همت خود را در جهت رفع آثار سوء «از‌خود‌بیگانگی» نیز معطوف داشته و درجایجای مباحث خود تلاش نموده با بیان راهکارهایی مانند توجه به خودشناسی، احساس شخصیت، شکوفا کردن نیروهای داخلی و وارستگی، افراد بشر را به سوی مقابله و احیانا درمان «از‌خود‌بیگانگی» نوع منفی هدایت نماید.

رویکردهای غالبی به تمدن، نظیر رویکرد تاریخی و جامعه‌شناسی، در عین ارزشمند بودن، گزاره‌های کلی و ضروری نتیجه نمی‌دهند، در حالی که رویکرد فلسفی چیستی و چرایی تمدن را به گونه‌ای مورد ارزیابی قرار می‌دهد که نتایجی کلی و ضروری به دنبال داشته باشد. از جمله متفکرانی که چنین رویکردی به تمدن دارند، ابن‌خلدون و علامه‌جعفری هستند. ابن‌خلدون بر اساس رویکرد طبیعت‌گرایانه، روش عقلی واقع‌گرایانه و بدون توجه به باید‌ها، نگرش پسینی به تمدن دارد. در مقابل علامه‌جعفری بر اساس رویکرد انتقادی انسان‌محورانه و روش عقلی واقع-گرایانه در کنار توجه به بایسته‌ها و شایسته‌ها، تلفیقی از نگاه پسینی و پیشینی به تمدن دارد. با این که هر دو، پروسه تمدن را محصول تکامل انسانی می‌دانند، ولی در نظر ابن‌خلدون، تمدن، پدیده‌ای ارگانیکی است که در فرایندی طبیعی، در جریان عصبیت قوی و قدرت‌طلبی، جهت رفاه و آسایش انسان در یک جریان جبری شکل می‌گیرد و ملاک شناسایی آن، حیات تجمل-گرایانه و گسترش و پیچیدگی صنعتی است و با زوال عصبیت، اوج‌گیری تجمل‌گرایی، نابسامانی-های اقتصادی، سیاسی و یا مشکلات طبیعی، از بین می‌رود، اما علامه‌جعفری به جای عصبیت بر صیانت ذات تکاملی تأکید دارد و کاملاً مخالف با فرایند طبیعی جبرگرایانه دانستن تمدن است. در دیدگاه او تمدن در اثر کنش‌های اختیاری و آزادانه تصعید یافته، با ایجاد هماهنگی، کنار گذاشتن تزاحمات و تحقق هویت واحد شکل‌ می‌گیرد. تمرکز علامه‌جعفری بر بُعد اختیار انسان، در عین حال که نکته قوت او به حساب می‌آید، ولی موجب کم‌رنگ شدن ابعاد طبیعی و مادی تمدن در نظرات وی می‌گردد؛ به گونه‌ای که مباحث اقتصادی را در عین بنیادی بودن آن‌گونه که ابن‌خلدون مورد توجه قرار داده است، مورد توجه قرار نمی‌دهد و شناسایی تمدن را بر پیشرفت و گسترش صنایع مبتنی نمی‌داند. با وجود این ضعف، نظری ارزشمند و قابل تأمل در زمینه فروپاشی یک تمدن ارائه می‌دهد. در نظر او از آنجا که تمدن، همیشه ملازم با شخصیت رشد یافته انسانی است، پس باید سقوط آن را به سقوط روابط عالی و اخلاقیات انسانی دانست، اگر چه نمود‌های تمدن هنوز باقی مانده باشد. در حالی که ابن‌خلدون افول انسانیت را به عنوان سقوط تمدن تلقی نمی‌کند، بلکه آن را در قالب زندگی تجمل‌گرایانه در متن تمدن می‌پذیرد؛ از این رو سقوطی جز فروپاشی فیزیکی برای تمدن تصور نمی‌کند. در حالی که اگر ما تمدن را محصول شخصیت رشدیافته انسان بدانیم، پس بایستی حیات تجمل‌گرایانه و افول انسانیت را به عنوان انحراف از حیات تمدنی قلمداد کنیم.

مبانی حقوق بشر در این نوشتار، از جهت فلسفی مورد بحث قرار می گیرد. حقوق بشرمجموعه‌ای از مفاهیم، مبانی و قواعد و قوانینی است که مستقل از دیگر حوزه‌های معرفتیمی باشد. این حقوق به لحاظ معرفتی و منطقی متأخر از برخی معارف دیگر است، که ازجمله معرفت‌ هایی که تقدم منطقی بر حقوق بشر دارند منابعی و مبانی هستند که در حقوقبشر از آنها استفاده می‌کنند. منابع حقوق بشر اموری هستند که اصول و قواعد حقوق از آنهااتخاذ می‌شوند. مثل عقل، وحی، عرف، فرهنگ، تاریخ و... . و مبانی حقوق بشر نیزمجموعه اصول و قواعدی اند که از آن منابع استفاده می‌کنند. مثل اصولی که در باب عدالت،آزادی، مالکیت، و سعادت انسان مطرح می‌شوند و در سلسله منطقی مفاهیم، مبانی، اصول،قواعد و منابع حقوقی، متوقف بر مبادی و پایه‌های اعتقادی هستند، و مبادی و پایه‌هایاعتقادی در سه قلمرو هستی شناسی، انسان شناسی و معرفت شناسی حضور دارند. کسانی کهبه تدوین حقوق بشر می‌پردازند از منابع و مبادی مورد قبول خود، استفاده می‌کنند. آنان درمقام تدوین حقوق بشر عهده‌دار بحث از منابع و مبادی و پایه‌های اعتقادی مربوط به آن منابعو مبادی نیستند، بلکه بحث از این مجموعه در قلمرو فلسفه حقوق بشر قرار می‌گیرد.

در مکتب نائینی در صدور فعل اختیاری از مفهومی به نام طلب و سلطنت نام برده‌اند و به زعم خود خواسته‌اند که نقاط ضعف تحلیل‌های فلاسفه را جبران کنند. در باب منشأ اراده نیر میان فلاسفه و مکتب نائینی برخی اختلاف‌نظرها وجود دارد. در تعریف و تحلیل مفهوم اختیار نیز مکتب نائینی به نقد فلاسفه پرداخته و اختیار را ناشی از سلطنت نفس به شمار آورده‌اند. در این میان علامه جعفری آراء خاصی دارد که در بعضی موارد هم با دیدگاه فلاسفه و هم مکتب نائینی تفاوت دارد. وی با توجه به مبانی انسان‌شناسی خود بحث جبر و اختیار را از حب ذات انسان آغاز کرده و اراده را فعل نفس و معلول آن به شمار می‌آورد که شخصیت و انگیزه‌های مختلف انسان‌ها موجب اختلاف اراده‌های انسان‌ها می‌شود. وی با تعریف خاص خود از اختیار، که آن را نظارت من بر دو جهت مثبت و منفی کار می‌داند، از نقش من در صدور اراده و تحقق فعل اختیاری بحث می‌کند.

در این پژوهش، مسئله کرامت‌مندی انسان در اندیشه سیاسی دو اندیشمند بزرگ غرب و اسلام واکاوی شده و این مهم در قالب سه نظریة انسان‌گرایانه، افزوده و انسانیت بالقوه صورت گرفته است. پرسش اصلی این است که: مبنای کرامت‏مندی انسان چیست؟ در کنار این مسئله، پرسش‏های دیگری مطرح شد؛ همچون اینکه: آیا امکان سلب کرامت از انسان وجود دارد و اگر این امکان هست، با چه توجیهی؟ پاسخی که در قالب فرضیه به این پرسش داده شد، این است که کانت با نگاهی انسان‏گرایانه امکان سلب کرامت را از انسان منتفی می‌داند و علامه جعفری با نگاهی دین‌مدارانه انسان را خلیفه خدا برمی‏شمارد که در قبال جایگاه خود وظایفی دارد و در صورت نقض این وظایف، کرامتش نیز به دست خودش از او سلب می‌شود. این پژوهش بر اساس روش توصیفی ـ تحلیلی ابتدا اندیشه‌های این دو اندیشمند را تشریح و سپس آنها را در قالب موردنظر تحلیل کرده است.

دو مفهوم اخلاق و آزادى در شمار مفاهیم فربه تجویزى و از ناب ترین مباحث فلسفه سیاسى است. برجستگى این مفاهیم به گونه‌اى است که در تمامى دوره‌هاى حیات اندیشه سیاسى خود را بر ذهن و اندیشه متفکران و زندگى آدمى تحمیل کرده است. از این رو نوشته حاضر در تلاش است تا نگره یکى از فیلسوفان مسلمان معاصر در باب مناسبات اخلاق و آزادى را بکاود و با سنجش این دو مفهوم فربه فلسفه سیاسى، به طرح و آزمون مدعاى مقاله در باب اولویت آزادى بر اخلاق بپردازد.

رساله ی حاضر درباره ی حقیقت مرگ و حیات پس از آن در اندیشه علّامه محمد تقی جعفری به رشته نگارش درآمده است و هدف از پرداختن به این موضوع آن بوده است که به دیدگاه علّامه جعفری درباره ی حیات و شناخت انواع حیات و اهداف آن دست یافته و به تبیین و تحلیل نظر علّامه جعفری درباره مرگ و سرنوشت حیات آدمی پس از مرگ پرداخته شود ؛ بدان منظور که انسان ها به زندگی برتر و راه کارهای متناسب جهت وصول به چنین زندگی توجه داده شوند .نتیجه آن که به عقیده ی علّامه جعفری رسمی ترین دعوتی که در عرصه ی هستی از آدمی به عمل آمده ، مرگ است وهمواره هر انسانی ناگزیر از رویارویی با این پدیده بوده است و زاویه ی دید هر فرد به مقوله ی مرگ بر طبق دیدگاه او به زندگی تنظیم می شود و برای فهم مسئله مرگ ابتدا بایستی معنای زندگی را دریافت . علّامه جعفری با توجه به ارتباط ژرف و محکمی که میان مرگ و زندگی مشاهده می کند حیات را به دو نوع حیات طبیعی محض و حیات معقول تقسیم می نماید ؛ اولی همان است که اکثریت انسان ها به آن خوگرفته اند و در خلال آن تنها در پی اشباع غرایز طبیعی خویش اند و دومی عبارت است از حیات آگاهانه ای که نیروها و فعالیت های جبری زندگی طبیعی را با بر خورداری از رشد آزادی شکوفان در اختیار ، در مسیر هدف های تکاملی تنظیم نموده است . مرگ در حیات معقول ، پل عبور به سرای ابدیّتی است که ترس و اندوه و در آن راه ندارد و این در حالی است که در حیطه ی حیات طبیعی محض ، مرگ غیر قابل پذیرش است و عبارت است از نقطه پایانی بر خط زندگی ، نیستی و فنا . علّامه جعفری با تکیه بر احساس تعهد و تکلیف برین در زندگی ، عدم ظرفیت این دنیا جهت پاداش و کیفر انسان و نیز اشباع نشدن استعداد های عالی بشری در این دنیا ضرورت روز معاد (صرف نظر از جسمانی یا روحانی بودن آن) را اثبات نموده است و از آن جا که معاد روحانی و اعتقاد به آن تکیه بر اثبات وجود روح و تجرد آن دارد به طور تفصیلی به این مسأله پرداخته که در متن رساله تفصیل آن مذکور است . حیات پس از مرگ با ورود به عالم برزخ آغاز می شود که از دیدگاه علّامه جعفری برزخ دو اصطلاح متفاوت دارد ؛ اول مدتی که انسان در میان مرگ و روز رستاخیر به سر می برند و دوم جهانی میان بهشت و دوزخ که نام آن اعراف است . علّامه جعفری هم اعتقاد به معاد جسمانی و هم معاد روحانی دارد و چون به وجود حرکت تکاملی در برزخ و جهان دیگر معتقدند بهشت و برخورداری از درجات آن و جهنم و ابتلاء به عذاب های آن را منتهای کمال و سقوط انسان نمی دانند بلکه لقاء الله و رضوان الله را پایان تکامل بشر و فراق خداوندی را انتهای سقوط آدمی و بالاتر ین عذاب معرفی می نماید. پس علّامه جعفری به عنوان یک عالیم دینی ، با تکیه بر منابع اسلامی زندگی پیوند نخورده با حیات معقول را منشأء نوعی از زیستن دانسته است که تمام تجاوزها و جنگ ها و درنده خویی ها در تاریخ از آن بر می خیزد افرادی که تن به چنین حیاتی داده اند منکر ارتباط این جهان و جهان پس از مرگ می باشند و یا آن را به دست فراموشی سپرده اند. اما به هر حال و صرف نظر از غفلتی که آدمیان به مرگ و حیات پس از آن دارند ناگزیر با مرگ روبرو گشته و به دنیای پس از آن منتقل می گردند و در آن جا پاداش کیفر اعمال خوب و بد خود را خواهند دید

غالب پژوهش‌ها پیرامون چگونگی شکل‌گیری تمدن به فرایند تکاملی ارتباطات، امتیازات و اختراعات بشری متمرکز شده‌اند؛ در‌حالی‌که بیشتر تمرکز علامه جعفری، بررسی حالات روحی است که انسان‌ها را به سمت تمدن‌سازی، سوق می‌دهد؛ لیکن وی نظام واحدی در این باب ارائه نمی‌دهد. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی اندیشه علامه جعفری می‌پردازد تا تعاملی را که میان حالات روحی صیانت ذات، آزادی، اختیار و قدرت، در فرایند تمدن‌سازی برقرار می‌شود، به‌صورت نظام‌مند معرفی کند و میزان تأثیر مؤلفه‌های نفسانی در پی‌ریزی تمدن مورد مطالعه قرار دهد و این نتیجه حاصل می‌آید که انسان در مسیر رشد و تکامل با تعدیل مثبت صیانت ذات، آن را از حالت خودمحوری خارج می‌کند. در این حالت با تعدیل آزادی و تبدیل آن به اختیار، روابط عالی میان انسان‌ها را هدف قرار می‌دهد و با به‌کارگیری قدرت در این راستا، به‌تدریج نمودهای تمدنی شکل می‌یابد و پروسه تمدن پی‌ریزی می‌شود.