جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اولویت‌گذاری پژوهش و فناوری، بخشی از فرآیند تدوین استراتژی‌ علم و فناوری است که در آن، با هدف ارتقای جایگاه کشور، از حیث شاخص‌های توسعة‌ علم و فناوری، دستیابی به اهداف کلان ملی، ایجاد مزیت‌های رقابتی جدید یا استفاده از فرصت‌ها و مزیت‌های موجود در رقابت‌های بین‌المللی، حوزه‌های تمرکز (اولویت‌ها) شناسایی و تعیین می‌شود. در سال‌های اخیر، چگونگی و روش تعیین اولویت‌های تحقیقاتی و فناوری و انتخاب حوزه‌های تمرکز برای سرمایه‌‌گذاری، از دغدغه‌های مشترک تدوین‌کنندگان استراتژی علم و فناوری بیشتر کشورها بوده است. طراحی الگویی برای اولویت‌گذاری پژوهش و فناوری برای ایران، در جایگاه کشوری در حال توسعه، برای انتخاب بهینة حوزه‌های تمرکز اهمیت فراوانی دارد. در مقالة حاضر، با استفاده از دانش انباشته شدة کشور، در حوزة تدوین استراتژی‌ علم و فناوری و با بهره‌گیری از نظرهای خبرگان این حوزه و با نگاهی به تجربه‌های دیگر کشورها، الگویی برای تعیین اولویت‌های پژوهش و فناوری در کشور پیشنهاد شده است. این الگو هم به حوزه‌های جدید علم و فناوری و هم به مسائل و چالش‌های جاری کشور، در تعیین اولویت‌های پژوهش و فناوری توجه کرده است.

یکی از ویژگی‌های تحقیقات علوم انسانی، در این دوران، توجه به روش‌های تحقیق کیفی است که به لحاظ تعمق در پیچیدگی واقعیت، کارآمدی خود را در عمل نشان داده است. راهبرد دیرینه‌شناسی، در رویکردی پساساختارگرایانه، بدون مفروض گرفتن اینکه روابطی پیشاپیش تعیین شده باشد، شبکة مناسباتی را می‌کاود که در شکل‌گیری مفاهیم، به شیوة عملی نقش ایفا می‌کند. این روش، در واقع تحلیلی تاریخی است که چارچوبی جدید برای مطالعات علوم انسانی فراهم می‌کند. این قرائت متفاوت از تفسیر تاریخی متضمن پیچیدگی و دقت روش‌شناسانه‌ای است که می‌کوشد کارکردهای کلان فلسفی را در چارچوب‌های نهادی و اجرایی، به جزئیات زندگی تجربی مربوط سازد. هدف این مقاله معرفی این راهبرد به شیوه‌ای است که در تحقیقات علوم انسانی مؤثر و کاربردی باشد. راهبرد دیرینه‌شناسانه که در دیدگاهی تکثرگرایانه، ضمن کاوش در ناخودآگاه تاریخی، در کشف ابعاد گوناگون و متفاوت شکل‌گیری واقعیت می‌کوشد، از چهار جنبة اساسی بررسی می‌شود. بخش اول با عنوان «شکل‌گیری موضوع»، متغیرهای دخیل در این قسمت را در سه زیرگروه مطرح می‌کند. سپس شیوه‌های تثبیت این موضوعات، در نهادها و سازمان‌ها، ذیل عنوان «شکل‌گیری قطعیت سبک‌های بیانی»بررسی می‌شود. در بخش سوم، چگونگی شکل‌گیری مفاهیم مربوط به هر حوزه تحلیل می‌شود. بخش پایانی، با عنوان «شکل‌گیری راهبردها»، با فرض اینکه هیچ محدوده‌ای نفوذناپذیر نیست، راه‌های ایجاد شکاف و شرایط تغییر در موضوع مورد نظر را بررسی می‌کند. نتیجة این مقاله ضمن توضیح دقیق این راهبرد برای استفاده در پژوهش‌ها، دستیابی به سطحی چندبعدی از تفکر است که هم می‌تواند زمینه‌ساز پرورش خلاقیت قرار گیرد و هم با ارائة آرشیوی از پاسخ‌های مناسب، کارآیی تحقیقات این حوزه را دوچندان می‌کند.

تحلیل محتوا، یک روش تحقیق علمی و از پرکاربردترین و محبوب‌ترین روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، رفتاری و انسانی است. بررسی کتاب‌های درسی، به دلایلی همچون شناسایی نقاط قوت و ضعف ضروری است. این بررسی روش‌های گوناگونی دارد که تحلیل محتوا یکی از آنهاست. برای تحلیل محتوای کتاب‌های درسی اغلب، از دو گروه روش استفاده می‌شود: ابزارهای فهرستی (چک‌لیست‌ها) و فرمول‌های خوانایی. این مقاله می‌کوشد چند روش متداول فرمول‌های خوانایی را همراه ویژگی‌ها و کاربرد آن تبیین کند. میزان خوانایی یا سطح خوانش، در فهم مطالب کتاب تأثیر بسیاری دارد. از فرمول‌های ریاضی گوناگونی می‌توان برای تعیین میزان خوانایی کتاب‌ها استفاده کرد. این فرمول‌ها، درجة پیچیدگی زبانی متن کتاب را مشخص می‌کند. مهم‌ترین نتایج نشان می‌دهد که به کمک فرمول‌های خوانایی می‌توان مواردی همچون سطح کلاسی، سطح سنی، سطح آموزشی و سبک توصیفی کتاب‌های درسی را تعیین کرد؛ البته باید هر کدام از فرمول‌ها برای متن‌های فارسی بومی شود تا نتایج اعتبار بیشتری داشته باشد.

ابهام معنایی واژة «پارادایم»، از زمان پیدایش رسمی این اصطلاح، و گسترش آن در حوزه‌های گوناگون دانش و ورود نامناسب آن در جامعة علمی ایران، مانند مفاهیم بسیار دیگری، زمینة بدفهمی این واژه را در جامعة علمی ایران پدید آورده، تفسیرها و کاربردهای سلیقه‌ای بسیاری را از این اصطلاح رایج کرده است. در این نوشته کوشیده‌ایم به بازشناسی کاربردهای گوناگون این اصطلاح و تنقیح مفهومی، معناشناختی و ماهیت‌شناختی آن، در فلسفة علم بپردازیم و در نهایت، ضمن آسیب‌شناسی این تعریف‌ها، تعریفی بایسته از این اصطلاح به دست آوریم که به گمان ما بهتر می‌تواند کارآیی آن را نشان دهد.

تاکنون نظریه‌های گوناگونی در مورد علل تحول نظریه‌های علمی، از جمله علل تحول اندیشه‌های اقتصادی ارائه شده است. در این مقاله، با مروری انتقادی بر این نظریه‌ها نشان می‌دهیم که هر کدام از این تبیین‌ها نقاط ضعفی دارد. از سوی دیگر، علوم انسانی، از جمله اقتصاد نیز، با علوم تجربی تفاوت‌های عمده‌ای دارد که باید هنگام تبیین علل تحول نظریه‌های علوم انسانی به آنها توجه کرد. سپس برای نخستین‌بار در مطالعات اقتصادی موجود دربارة تحول اندیشة اقتصادی، با تکیه بر نظریة قدرت‌ ‐ دانش فوکو نشان می‌دهیم که تحول اندیشة اقتصادی، در قرن‌های 17 تا 19 میلادی، با تحولات قدرت در جامعه رابطة خاصی داشته است. مهم‌ترین نتیجة این تبیین اثبات آن است که تحول نظریة اقتصادی و حتی نظریه‌های کلاسیک، با تحولات اجتماعی، به‌ویژه ساختار قدرت ارتباط خاصی دارد.

هدف این مقاله طرح مؤلفه‌های اساسی روش‌شناسی علوم اجتماعی در اسلام است. به این منظور، با بهره‌گیری از روش اسنادی و در قالب مقایسة تطبیقی، دیدگاه‌های اندیشمندان غرب (کوهن و پوپر) و مسلمان (چودهاری) مقایسه می‌شود تا بتوان به چگونگی سلسله‌مراتب معرفتی، بر اساس جهان‌بینی اسلامی دست یافت. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که جهان‌بینی اسلامی ماهیتاً توحیدی است؛ در حالی که اندیشة غربی مبانی دوگانه‌انگارانه دارد. انسان در جهان‌بینی اسلامی، بر اساس دانش الهی (لوح محفوظ) و با تکیه بر دو جنبه از توانایی‌های خود، یعنی عقلانیت و خلاقیت، جهان اجتماعی را می‌سازد. نظریه‌ای در این مسیر «اسلامی» است که جهان‌بینی آن را بازبینی و تأیید کند. بنابراین، نظریه‌پردازی، در جهان‌بینی اسلامی، با تکیه بر سطح جهان‌بینی انجام و واقعیت جامعة اسلامی، بر اساس نظرهای بنیادین در لوح محفوظ، تبیین و اداره می‌شود. این مطلب بر خلاف منطق اثباتی و دوگانه‌انگارانة غرب و به‌ویژه دیدگاه پوپر است که در آن، پارادایم و فلسفه به واقعیت اجتماعی توجه دارند و تغییر در واقعیت به تغییر پارادایم و فلسفه می‌انجامد.

تحلیل محتوا، یک روش تحقیق علمی و از پر کاربردترین و محبوب ترین روش های تحقیق در علوم اجتماعی، رفتاری و انسانی است. بررسی کتاب های درسی، به دلایلی همچون شناسایی نقاط قوت و ضعف ضروری است. این بررسی روش های گوناگونی دارد که تحلیل محتوا یکی از آنهاست. برای تحلیل محتوای کتاب های درسی اغلب، از دو گروه روش استفاده می شود: ابزارهای فهرستی (چک لیست ها) و فرمول های خوانایی.این مقاله می کوشد چند روش متداول فرمول های خوانایی را همراه ویژگی ها و کاربرد آن تبیین کند. میزان خوانایی یا سطح خوانش، در فهم مطالب کتاب تاثیر بسیاری دارد. از فرمول های ریاضی گوناگونی می توان برای تعیین میزان خوانایی کتاب ها استفاده کرد. این فرمول ها، درجه پیچیدگی زبانی متن کتاب را مشخص می کند. مهم ترین نتایج نشان می دهد که به کمک فرمول های خوانایی می توان مواردی همچون سطح کلاسی، سطح سنی، سطح آموزشی و سبک توصیفی کتاب های درسی را تعیین کرد؛ البته باید هر کدام از فرمول ها برای متن های فارسی بومی شود تا نتایج اعتبار بیشتری داشته باشد.

ابهام معنایی واژه «پارادایم»، از زمان پیدایش رسمی این اصطلاح، و گسترش آن در حوزه های گوناگون دانش و ورود نامناسب آن در جامعه علمی ایران، مانند مفاهیم بسیار دیگری، زمینه بدفهمی این واژه را در جامعه علمی ایران پدید آورده، تفسیرها و کاربردهای سلیقه ای بسیاری را از این اصطلاح رایج کرده است. در این نوشته کوشیده ایم به بازشناسی کاربردهای گوناگون این اصطلاح و تنقیح مفهومی، معناشناختی و ماهیت شناختی آن، در فلسفه علم بپردازیم و در نهایت، ضمن آسیب شناسی این تعریف ها، تعریفی بایسته از این اصطلاح به دست آوریم که به گمان ما بهتر می تواند کارآیی آن را نشان دهد.

هدف این مقاله طرح مولفه های اساسی روش شناسی علوم اجتماعی در اسلام است. به این منظور، با بهره گیری از روش اسنادی و در قالب مقایسه تطبیقی، دیدگاه های اندیشمندان غرب (کوهن و پوپر) و مسلمان (چودهاری) مقایسه می شود تا بتوان به چگونگی سلسله مراتب معرفتی، بر اساس جهان بینی اسلامی دست یافت. نتایج تحقیق نشان می دهد که جهان بینی اسلامی ماهیتا توحیدی است؛ در حالی که اندیشه غربی مبانی دوگانه انگارانه دارد. انسان در جهان بینی اسلامی، بر اساس دانش الهی (لوح محفوظ) و با تکیه بر دو جنبه از توانایی های خود، یعنی عقلانیت و خلاقیت، جهان اجتماعی را می سازد. نظریه ای در این مسیر «اسلامی» است که جهان بینی آن را بازبینی و تایید کند. بنابراین، نظریه پردازی، در جهان بینی اسلامی، با تکیه بر سطح جهان بینی انجام و واقعیت جامعه اسلامی، بر اساس نظرهای بنیادین در لوح محفوظ، تبیین و اداره می شود. این مطلب بر خلاف منطق اثباتی و دوگانه انگارانه غرب و به ویژه دیدگاه پوپر است که در آن، پارادایم و فلسفه به واقعیت اجتماعی توجه دارند و تغییر در واقعیت به تغییر پارادایم و فلسفه می انجامد.

تاکنون نظریه های گوناگونی در مورد علل تحول نظریه های علمی، از جمله علل تحول اندیشه های اقتصادی ارایه شده است. در این مقاله، با مروری انتقادی بر این نظریه ها نشان می دهیم که هر کدام از این تبیین ها نقاط ضعفی دارد. از سوی دیگر، علوم انسانی، از جمله اقتصاد نیز، با علوم تجربی تفاوت های عمده ای دارد که باید هنگام تبیین علل تحول نظریه های علوم انسانی به آنها توجه کرد. سپس برای نخستین بار در مطالعات اقتصادی موجود درباره تحول اندیشه اقتصادی، با تکیه بر نظریه قدرت - دانش فوکو نشان می دهیم که تحول اندیشه اقتصادی، در قرن های 17 تا 19 میلادی، با تحولات قدرت در جامعه رابطه خاصی داشته است. مهم ترین نتیجه این تبیین اثبات آن است که تحول نظریه اقتصادی و حتی نظریه های کلاسیک، با تحولات اجتماعی، به ویژه ساختار قدرت ارتباط خاصی دارد.