جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش نقد تقابل ها و تنش هایی است که در سفرنامه های زنان غربی به چشم می خورد. ژانر سفرنامه نویسی اغلب در حاشیه پژوهش های ادبی بوده و در این میان، سفرنامه های زنان به لبه های بیرونی این حاشیه رانده شده است؛ زیرا در جوامع مردسالار، ادبیات زنان از جایگاهی که ادبیات مردان از آن برخوردارند، بیشتر اوقات محروم بوده است. زنان غربی که در تقابل گفتمان استعمار و گفتمان زنانگی جایگاهی نااستوار و نامطمئن داشتند، تنش ها و تعاملاتی را در متون خود به تصویر می کشند که اغلب در متون سفرنامه های مردان غربی به چشم نمی خورد. ردپای این تنش ها را می توان در تصویرهایی که سیاحان زن غربی از شرق ارائه می دهند دنبال کرد و نقش آنها را در شکل گیری هویت و جایگاه زنان انگلیسی در گیرودار تضاد بین گفتمان استعمار و گفتمان زنانگی در قرن نوزده بررسی کرد.

محمدتقی بهار (ملک الشعرا) و ابراهیم عبدالقادر المازنی در عصری که ستیز میان سنت و تجدد در تمام جنبه های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران و مصر جریان داشت، به بیان نظریه شعری خود پرداختند. هر دو از اعضای تاثیرگذار جنبش های ادبی برجسته (انجمن دانشکده در ایران و جماعت دیوان در مصر) بودند که در تبیین نظریه شعری و جنبشی که به آن تعلق داشتند، نقش ایفا کردند. این جستار که می تواند زمینه مقایسه دو جریان ادبی را در دو کشور فراهم کند، به مقایسه نظریه شعری بهار و المازنی می پردازد و چرایی موفقیت یکی و شکست دیگری یا دست کم کندی و تندی آنها را تبیین می کند. نگارندگان تعریف شعر، نقش شاعر و جایگاه مخاطب در خلق شعر و معنای آن را از آثار بهار و المازنی استخراج و طبقه بندی کرده و با رویکردی تطبیقی، نظریه شعری آنها را تبیین کرده و نشان داده اند که این دو شاعر بیشتر به کارکرد شعر نظر داشته اند تا به جنبه های ساختاری آن. رویکرد بهار به شعر درون گرایانه است و رویکرد المازنی برون گرایانه. همچنین، نقش ترجمه آثار ادبی اروپا و نیز تاثیرپذیری از مکتب های ادبی غرب در نظریه شعری المازنی آشکار است. در مجموع، می توان گفت بهار به سنت پایبندتر است و المازنی بیشتر رو سوی آینده و تجدد دارد.

دو اثر بزرگ ریکور یعنی استعاره زنده و زمان و گزارش را دو اثر دوقلو و همسان به شمار می آورند. این همسانی را باید در کارکرد یکسانی دانست که ریکور برای استعاره و پیرنگ قائل است و می توان این کارکرد مشترک را مبتنی بر ترکیب عناصر نامتجانس دانست. همین ترکیب عناصر نامتجانس است که در استعاره و پیرنگ نوعی بداعت معنایی ایجاد می کند. مقاله حاضر ضمن پرداختن به نگاه ریکور به استعاره و مساله ارجاع استعاری از یک سو و مطرح کردن محاکات سه گانه و مساله پیرنگ سازی از سوی دیگر برآن است تا نشان دهد چگونه ریکور بین استعاره و پیرنگ سازی داستان ارتباط برقرار می کند و برای آنها کارکردی مشابه در نظر می گیرد.

در ورود مطالعات بینامتنی به هنر، توجه برخی اندیشمندان بینامتنیت در تحلیل های بینامتنی از مطالعات ژرار ژنت به سازکارهای مختلف متن جلب شده است. ژنت با طرح ترامتنیت پنج قسم از این روابط را پیش روی تحلیلگران متن گذاشت. این مطالعات به مرور زمان به سینما نیز راه یافت. هدف این مقاله، بررسی ابرمتن ها و پیرامتن ها - دو جزء ترامتنیت - در سینمای ایران است. در مواجهه با برگرفته های سینمایی در خواهیم یافت که یک متن فیلمی از متون دیگر - چه ادبی، چه دیگر متون - به صورت های مختلف بر می گیرد. یکی از مسائل این پژوهش، شناخت انواع برگرفته ها سینمایی و ویژگی های آنهاست. در روابط پیرامتنی، متنی در آستانه متنی دیگر قرار می گیرد و به نظر می رسد نسبت آن با زمان اکران مهمترین مساله در این رابطه است. هدفی که در کنار این مسائل دنبال می شود، معرفی الگویی از روابط بینامتنی است که انواع این برگرفته ها و روابط زمانی پیرامتنی را در سینمای ایران مشخص کند. برای رسیدن به مناسبات ابرمتنی و پیرامتنی در سینمای ایران، برخی فیلم های سینمای ایران در دو دهه 1370 و 1380 بررسی شده است.

از آنجا که امثال برخاسته از تجربه های حیات قومی اند، با مطالعه آنها می توان ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی هر قومی را بازشناخت. ساختار سیاسی ایران تا دوره مشروطه با استبداد شناخته می شود که در آن، پادشاه پیوسته در راس قدرت بود و مردم همگی رمه او به شمار می رفتند. حاکمیت استبداد، رواج اندیشه جبرباوری، فقدان زمینه های عقلانی و فلسفی در جامعه، سرسپردگی و نفی فردیت از عواملی هستند که در طول تاریخ ایران سبب شکل گیری سخنان و امثالی شده اند که بنیان هر گونه تعقل، حرکت اجتماعی و پیشرفت را سست کرده اند.امثال و حکم به عنوان نمایان ترین تجلی گاه اندیشه و مهمترین دستورالعمل زندگی مردم، بخش درخوری از فرهنگ و زبان ایرانیان را تشکیل می دهد؛ از این رو برای شناخت و تحلیل فرهنگ ایرانی بسیار کارآمد است. در این مقاله به بررسی چند مورد اساسی از پیش زمینه هایی پرداخته ایم که پذیرش و پرورش استبداد را در میان مردم موجب شده و در امثال و حکم نمود یافته است. نتیجه این است که استبدادپذیری پیش و بیش از اینکه ناشی از اعمال قدرت باشد، دارای زمینه های فرهنگی است و طی قرن های متمادی ذهن و زبان مردم را شکل داده است.

بدون تردید، آنچه باعث تمایز اصلی سبک های ادبی از هم می شود پیش از اینکه محصول دگرگونی در حوزه زبانی و ادبی باشد، حاصل تغییر نگرش و دیدگاه عمومی گویندگان یک دوره و مکتب ادبی به دوره ها و مکتب های دیگر است؛ البته این تغییر بینش جریانی است که به تدریج در آثار ادبی ظاهر می شود و اغلب نتیجه تحولات اجتماعی و فرهنگی است.در مطالعات سبک شناسی دوره ای، نخستین سبک دوره ای شعر فارسی، یعنی سبک خراسانی با ویژگی هایی مانند برون گرایی و طبیعت گرایی وصف می شود و دومین دوره، یعنی سبک عراقی بیشتر به داشتن بینش عرفانی معروف است. اما رسیدن از دیدگاه طبیعت گرایانه به دیدگاه عرفانی نیازمند گذر از مرحله ای حساس به نام انسان است که این مرحله گذار توسط شاعران سبک آذربایجانی محقق شده است.مقاله حاضر به بررسی نقش گویندگان سبک آذربایجانی در ایجاد تحول عظیم فکری در سبک شعر فارسی و جایگاه «انسان» در این سبک می پردازد و این مکتب را از نظر تعامل «شاعر» و «انسان»، با دیگر سبک های شعر فارسی مقایسه می کند.

در سال های اخیر، جامعه دانشگاهی ایران شاهد رشد و گسترش فزاینده پژوهش های نقد ادبی در کشور است. از یک سو، گسترش این پژوهش ها نویدبخش است؛ زیرا نشان از رونق و رواج نقد ادبی در کشور دارد و این رونق به بالندگی ادبیات کشورمان خواهد انجامید. سهم انجمن نقد ادبی و نشریه این انجمن در این رشد و پویایی درخور ستایش است. ولی از سوی دیگر، این رشد قارچ گونه مایه نگرانی است؛ زیرا نادانسته و ناآگاهانه کج فهمی هایی ایجاد، تکرار و تقویت می شود که موجب گمراهی پژوهشگران ادبی و علاقه مندان نوپا و ناآشناست. به تعبیری، «هنوز دستاوردهای معتبر نو در حوزه نظریه های ادبی به قدر کافی شناسانده نشده اند؛ خلاء ها در تحقیقات ادبی پر نشده است؛ کج راهه ها در میان جریان های فکری به نسل جوان نشان داده نشده است» (حداد عادل به نقل از انوشیروانی، 3:1389). وجود همین خلاء ها و کج راهه هاست که معرفی و نقد پژوهش های انجام شده را ضرورت می بخشد.

مقاله حاضر سعی دارد با مقایسه الگوی داستان گویی ادبی و نمایشی روضه المجاهدین (از واعظ هروی) و سریال مختارنامه (از میرباقری)، اقتباس مستند از اصل یک واقعه مذهبی در تاریخ اسلام و حدود پردازش زیباشناختی آن را برای رسانه های جمعی مورد سنجش قرار دهد. ادبیات عامیانه در زبان فارسی گاه به توصیف و تشریح روایت های تاریخ دین پرداخته است که همین موجب شده تا روایتی داستان پردازانه و خیال آمیز از رخدادها و شخصیت های تاریخی دین در میان عامه رواج پیدا کند. نکته مهم درباره این گونه ادبیات فارسی، درآمیختن روایت تاریخی با تخیل مولف برای رسیدن به تاثیری خاص بر مخاطب است. امروزه با ظهور تلویزیون، درام نویسان این شیوه را برای نمایشی کردن متون تاریخی دین اسلام به نحوی متفاوت به کار گرفته اند. سریال مختارنامه یکی از آخرین تلاش ها برای استفاده از تخیل در روایت متن تاریخی است. نمونه مشابه این تلاش در دوران صفویه و به دست واعظ هروی به خلق روضه المجاهدین منجر شد. مقایسه تطبیقی این دو اثر کارکردهای خیال آمیز بودن این دو و تفاوت در نحوه به کارگیری تخیل برای پرداخت روایت ادبی و نمایشی از متن تاریخی را روشن می کند. نمونه معاصر مختارنامه با به کارگیری تخیل قصد دارد به تحلیلی سیاسی - تاریخی برسد؛ در حالی که روایت واعظ هروی بیشتر به دنبال تجسمی از جهان آرمانی است که برخاسته از نگاهی متفاوت به هستی است.

با وجود اختلاف نظرهای مختلف و متعدد مفسران و منتقدان بوف کور، می توان گفت همه آنها بر این قول اتفاق نظر داشته اند که دو پاره بوف کور به نوعی تکرار یکدیگرند. علاوه بر این، می شود گفت تقریبا قریب به اتفاق اکثر این شرح ها با استفاد ه از نقد روان شناختی به تحلیل اثر پرداخته اند. در حالی که نگارندگان با عنایت به دو نکته یاد شده تلاش کرده اند با تحلیل استعاره های مفهومی ای که هدایت در ا ین دو قسمت به کار برده، از طریق «نظریه استعاره مفهومی» فراتر از استدلال های روان شناسانه ای که ناقدان این اثر داشته اند به کشف شباهت ها و تفاوت های این دو قسمت بپردازند تا در نهایت به نگاهی جدیدتر و متفاوت با آنچه تاکنون ذکر شده، دست یابند و ثابت کنند که هدایت با وجود کاربرد شباهت های فراوان در این دو پاره، بینش های متفاوتی را در هر یک دنبال می کرده است.

بی گمان، هر نویسنده ای با شگرد روایی و دستور زبان خاص خود داستانی با شکل جدید پدید می آورد. در این راه گاه از الگوهای روایی کلاسیک، مدرن و پسامدرن استفاده می کند و گاه نیز با هنجارشکنی، شیوه نوینی را در دنیای داستان ایجاد می کند. عباس معروفی با شگرد روایی خاص خود و پیروی از الگوی روایی مدرنی، رمان پیکر فرهاد را نوشته و برخی از مولفه های پست مدرنیسم را در داستانش مورد توجه قرار داده است؛ به گونه ای که این مولفه ها داستان او را به دنیای رمان های پست مدرن نزدیک می کند. پیکر فرهاد رمانی است که از هر گوشه آن صدای متنی به گوش می رسد و در بطن هر ماجرایی شخصیتی تاریخی به چشم می خورد. نویسنده با چنین تمهیدی بسیاری از سخنان خود را در میان سطور داستان می گنجاند و آشکارا احساس خود را به شخصیت های تاریخی داستانش نشان می دهد. او در بحث بینامتنیت، آنجا که آگاهانه این مولفه را به کار می گیرد، بیشتر به آثار شاعران و نویسندگان دلخواهش نظر دارد. فروغ فرخزاد، احمد شاملو و صادق هدایت و بیش از همه آثار نظامی مورد توجه معروفی هستند. علاوه بر این دو مولفه، او اصل عدم قطعیت را - که مهمترین ویژگی پسامدرن است - در داستان مبنا قرار می دهد. در واقع، اساس پیکر فرهاد بر رویا، ابهام و تردید است. هیچ چیز در این داستان قطعی نیست. همه حوادث در فضایی خواب زده و رویاگونه می گذرد و راوی داستان روایتگر حوادثی است که هنوز رخ نداده است.