جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قاضی‌نعمان مغربی (د. ۳۶۳ق) از برجسته‌ترین دانشمندان اسماعیلی‌مذهب است که دارای تألیف‌های پرشماری در شاخه‌های گوناگون علوم اسلامی بوده‌ و نقش مهمی در استوارسازی حکومت فاطمیان داشته‌است. به‌تازگی، پژوهش مفصلی دربارهٔ وی با عنوان «سیر تاریخی آثار قاضی‌نعمان» به‌خامهٔ اسماعیل پُوناوالا اسماعیلیه‌پژوه مطرح معاصر منتشرشده و در آن، تلاش شده تا فراز و فرود اندیشه‌های قاضی‌نعمان در دوره‌های گوناگون زندگی‌اش و اوج‌یافتن وی در دوران مُعِزّ فاطمی (د. ۳۶۵ق) و تغییر موضوع‌ تألیف‌های وی پس از دعائم آشکار شود. مقالهٔ پیش رو کوشیده تا با روش توصیفی‌-تحلیلی به نقد محتوایی، ساختاری و منابع این اثر بپردازد. روی‌هم‌رفته، به‌نظر می‌رسد پیشینهٔ پربار نویسنده در اسماعیلیه‌پژوهی، بهره‌گیری از منابع دست‌اول و نیز، اشراف بر نسخه‌های خطی چاپ‌نشده از آثار قاضی‌نعمان از نقطه‌های قوت این مقاله است. از آن‌سو نیز، لغزش در تاریخ‌گذاری برخی آثار، ترجمهٔ نادرست برخی عبارت‌های عربی به انگلیسی، تکرارهای بی‌جای فراوان، خروج از موضوع و درازه‌گویی در نقل‌قول عین عبارت‌های طولانی از منابع از مهم‌ترین کژی‌های این اثر است.

اهل‌حق یک مذهب باطنى شناخته می‌شود که معتقدان آن بیشتر در غرب ایران زندگى مى‌کنند. عقایدشان آمیخته‌اى از اعتقادات «مانوى»، ادیان کهن «ایرانى»، مذهب «اسماعیلى»، «تناسخ هندى» و دیگر ادیان سرّى است. باوجود جایگاه خاص خاورشناسان در مراکز علمی وتوجه آنها به این فرقه، این پژوهش درصدد پاسخ به این‌سوال است‌که چه نقدهای بر دیدگاه و روش پژوهشی ولادیمیر مینورسکی در معرفی فرقه اهل حق در دائره المعارف اسلام لیدن(EI2) وارد است؟ این نوشتار با بهره‌گیری از شیوه توصیفی تحلیلی، به بررسی انتقادی مقاله اهل حق در تبیین تاریخی فرقه، سیر تحولات اعتقادی آن و روش پژوهشی مؤلف پرداخته است.یافته های پژوهش نشان می دهد نویسنده در بررسی این فرقه از شیوه «پدیدارشناسی» بهره برده و با رویکرد هم‌گرایانه به جای رویکرد انتقادی تاریخی، دگرگونی اعتقادی این فرقه و کارکرد آموزه‌های دینی آن را مورد بررسی قرار داده اگرچه در مواردی مانندگونه های اهل حق و برخی معتقدات آنها کامل نبوده اما توانسته تصویری مطابق با گزاره‌های منابع از این فرقه ارائه نماید.

جرالد هاوتینگ یک محقق و خاورشناس برجسته انگلیسی در زمینه پایه‌های تشکیل اسلام است. در کنار فرضیه های مختلف او نسبت به نوع پیدایش و گسترش آموزه‌ها و محیط جغرافیایی اسلام و قرآن در جهان عرب، یکی از فرضیات مهم در باب فهم علمی مفهوم ‌بت‌پرستی جرالد هاوتینگ است که اساساً مبتنی بر این ایده اقامه گشته که ‌بت‌پرستی یکی از ویژگی‌های اصلی و تعیین کننده دینِ عرب پیش از اسلام به شمارمی‌رود. و نظرات انتقادی او نسبت به متن قرآن حاوی مسائل مختلفی است که سرشت جدلی آیات در موضوع ‌بت‌پرستی را نیز شامل می‌گردد و نوع بیان قرآن نسبت به مخالفان که از اعتقاد اسلام پیروی نمی‌کنند بدین شکل است. از این رو نگاه حدسی و موردی هاوتینگ لازم می‌آورد که اعتقاد بت‌پرستی به گروه خاصی که تنها به پرستش اصنام گوناگون مشغولیت دارند اطلاق گردد.از این رو پژوهش حاضر در نظر دارد به توصیفی- تحلیلی به نقد چنین انگاره‌ای براساس نگاه تفسیری علامه طباطبائی بپردازد. براساس کلام علامه ارتباط همگون و نزدیکی بین کفر و شرک وجود دارد و شمولیت این عنوان برخلاف اعتقاد جرالد هاوتینگ علاوه بر بت‌پرستان، در بیشتر اوقات یهودیان و نصاری را نیز شامل می‌شود. به این بیان در بسیاری از آیات که موضوع بحث از شرک و کفار است، پیروان ادیان الهی دیگر مانند یهود و مسیحیت نیز در دایره مخاطبان آیات به حساب آمده‌اند.

بازآفرینی اسطوره‌ها در قرآن و اسطوره زدایی از قرآن ازجمله مباحثی است که در مطالعات قرآنی خاورشناسان با رویکردهای گوناگون به چشم می‌خورد. برخی از خاورشناسان با رویکردی بافتگرایانه سعی در بازیابی مفاهیم قرآن در معلومات و کهن‌الگوهای موجود در بافت زمان نزول داشته و در این مسیر به نقش قرآن به عنوان اسطوره زدا یا اسطوره آفرین اشاره کرده‌اند. برخی دیگر از خاورشناسان نیز با رویکردی پدیدارشناسانه و با تأکید بر اصول روش شناختی این رویکرد که بر تطبیق و مقایسه پدیده‌ها در تاریخ استوار است، به مطالعه قرآن پرداخته و خوانشی اسطوره‌ای از قرآن را ارائه می‌کنند. آنه ماری شیمل و آنجلیکا نویورت را می‌توان به عنوان نمایندگان این دو جریان و رویکرد در مطالعات قرآنی خاورشناسان معرفی کرد. مقاله حاضر با تأکید بر آرای این دو خاورشناس، علاوه بر تبیین اسطوره از نگاه آنان به نقد روشی و محتوایی آرای آنان پرداخته است. افزون بر آن، گونه‌های اسطوره در قرآن و منابع پیرامونی آن و مطالعه موردهای معراج و قربانی به عنوان نمونه‌های بازآفرینی اسطوره و اسطوره زدایی در قرآن از نگاه این خاورشناسان مورد توجه قرار گرفته است.

آراء مستشرقان پیرامون روایات گسترده و متناقض جمع قرآن در دو گروه قابل بررسی است. نخست مستشرقانی که قائل به جعل گستردۀ روایات جمع قرآن در عهدِ خلفا، در اواخر قرن دوم به بعد هستند و تاریخ حقیقیِ جمع قرآن را یا در عهد نبوی و یا دوران حجّاج بن یوسف ثقفی دانسته‌اند. دوم مستشرقانی که این روایات را در قرن نخست هجری تاریخ گذاری کرده و با توجه به نقش ابن شهاب زهری به عنوان حلقۀ مشترک تمامیِ اسانید، او را مروّج روایات جمع قرآن هم در عهد ابوبکر و هم عثمان دانسته‌اند؛ لیکن به ارزیابی محتوایی روایات ورود نکرده‌اند. درنتیجه از سویی گستردگی اسانید و منابع این روایات واز سوی دیگر تعارضات مضامین آنها، نشانگر اصالت این وقایع در دوران خلفا و در عین حال مبهم بودن آنهاست. ازاین-رو این نوشتار ابتدا با برجسته سازی تناقضات محتوایی این روایات، غیرواقعی بودن گزارش مرسوم از جمع دو مرحله‌ای ابوبکر و عثمان را اثبات نموده و سپس به خوانش جدیدی از روایات جمع قرآن در دوران خلفا پرداخته است. براساس رهیافت این مقاله، همواره صحابه در حاشیۀ مصاحف خود روایات تفسیری پیامبر را می‌نگاشتند؛ چنانکه امتیاز مصحف علوی در جمع کامل روایات تفسیری بوده است. اما به سبب تعارض بخشی از تفسیر نبوی با منافع سیاسیِ خلفا، شیخین تلاش نمودندتا قرآنی بدون حواشی تفسیری گردآوری و مردم رااز نقل و نگارش این روایات برحذردارند. عثمان نیز با استنساخ گسترده از قرآنِ نزد حفصه و ارسال آن به جهان اسلام توأم با سوزاندن دیگر مصاحف، به تثبیت رسمیِ روش شیخین پرداخت.

یکی از راه های دستیابی به شناخت بهتر رویکردهای قرآن پژوهی و مطالعات قرآنی، بررسی وجوه اشتراک و افتراق دیدگاه های صاحب نظران در زمان ها و دوره های مختلف است. این پژوهش با هدف بررسی مقایسه ای مطالعات قرآنی مستشرقین در مدرنیسم، پست مدرنیسم و متامدرنیسم، منطبق با روش تطبیقی، به شکل اسنادی و با ابزار گرد آوری داده ها و فرم فیش انجام گرفته است. جامعه پژوهش شامل کلیه اسناد، مدارک و منابع مرتبط با موضوع مورد بررسی می باشد. در این تحقیق با مقایسه و تحلیل تطبیقی داده ها، ضمن معرفی و ابداع یک دوره بندی جدید در حوزه قرآن پژوهی خاورشناسان، مشخص گردید، ویژگی ها و تفکر حاکم بر هر کدام از این دوره های سه گانه، در تبیین، تحلیل و نتایج این پژوهش‌ها به طور محسوسی موثر بوده است. بر این اساس نمی توان بدون در نظر گرفتن عنصر زمان و اندیشه حاکم بر هر کدام از این دوره ها، نسبت به ارزیابی دقیق نتایج مطالعات قرآنی مستشرقین، قضاوت و داوری درستی انجام داد.