جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شرق‌شناسـی، سـال‌های بسیاری اسـت که در موضوعات مختلف علوم اسالمی به کنکاش و تولید ادبیـات مختـص خویـش پرداختـه اسـت. یکـی از علـوم مورد توجـه مستشـرقان، فقـه و حقـوق اسالمی و از مـبرزان ایـن عرصـه، گلدزیهـر ، شـاخت، کولسـون و ... هسـتند. از میـان اینـان، کولسـون در فضـای فارسـی‌زبان کمتر شـناخته شـده اسـت؛ درحالی‌که شـاید از قوی‌ترین آنان باشـد؛ لذا ضروری نمود که پژوهشـی درباره دیدگاه‌های وی در باب حقوق اسالمی نگاشـته شـود. پس سـؤال اصلی پژوهش این اسـت کـه آرای کولسـون دربـاره فقـه و حقـوق اسالمـی و مؤلفه‌ها و مراکز ثقل آن چیسـت؟ بـر ایـن اسـاس، بـا روش توصیفی-تحلیلـی و رو یکـرد انتقـادی بـه کتـب و مقـاالت و ی مراجعـه شـد. نتیجـه پژوهـش آنکـه کولسـون بـه نحـوی قوی‌تـر جـای بـر پـای اسـتادش شـاخت گذاشـته، قائـل بـه جعلـی بـودن بسیـار ی از روایـات اسالمـی بـرای توجیـه احـکام حقوقـی شـده، حقـوق اسالمـی را ِ حقـوق وام‌دار حقـوق رومـی، ایرانـی و ماننـد آن دانسـته، آن را نا کافـی، ناقـص و تحـت تأثیـر بسیـاِر مــدرن انگاشــته و شــش تعــارض اصلــی و اساســی را در حقــوق اسالمــی شناســایی کــرده و بــدان پرداختـه اسـت. کولسـون ماننـد بسیـار ی از اقـران شرق‌شناسـش، تتبـع نا کافـی و تنهـا در تار یـخ و فقـه اهـل سـنت داشـته، مفروضـات خـاِص غیرحقیقـی همه‌گیـر در میـان مستشـرقان را داشـته و از ِ دــیدگاه برــتری ــغرب ــبر ــشرق اــستفاده ــکرده اــست.

مرز ظریفی که موجب تفاوت خروجی پژوهش‌های بومی و خاورشناسی می شود را باید در تاریخی‌نگری جستجو کرد. اصطلاح «باستان متاخر»، در ادبیات خاورشناسان بسیار پربسامد است. از نگاه خاورشناسان، قرآن کریم در کنار هویت تمایزیافته یهود و مسیحیت، نقش پررنگی در معنا‌بخشی به باستان متاخر دارد. از همین‌رو، انگاره اقتباس را می‌توان پیش‌فرض اصلی پژوهش‌های خاورشناسان در مواجهه با تراث اسلامی به ویژه قرآن کریم، برشمرد. از نگاه رویکرد انتقادی این مقاله، انقطاع تمدنی، موضع ضعف مسیحیت و مبهم بودن وضعیت کتاب مقدس، شاخصه‌های اصطلاح باستان متاخر، است. همین رویکرد انتقادی، تاریخی‌نگری خاورشناسان را در محورهای: تفکیک تاریخی-توسعه ای، حقیقت قرآنی و تمایز سنت واقعه و محکیه، مورد ارزیابی قرار داده است و به این نتیجه رسیده است که دوگانه تفسیر تاریخی – توسعه‌ای، بیشتر از آن که یک دوگانه مانعه الجمع باشند؛ دوگانه‌ای مکمل است. طرحِ اصطلاحِ باستان متاخر نیز در راستای همان رویکرد تاریخی خاورشناسان است. رویکرد انتقادی به این اصطلاح، حاکی از ارتباط تنگاتنگ آن با انگاره اقتباس دارد که از نگاه خاورشناسان، در کلونی ادیان سه‌گانه شکل گرفته است. این که قرآن می تواند بازتاب وقایع باستان متاخر باشد؛ توجه خاورشناسان را به قرآن به عنوان یک متن تاریخی جلب کرده است. با این همه، نمی‌توان از اعتراف برخی از ایشان(از جمله نویورت) به نقش واسطه‌ای قرآن در انتقال میراث ادیان توحیدی، به دوران پسا باستان متاخر، چشم پوشید.

خانم راث رودِد نویسنده مدخل "زنان و قرآن" در دایرة‌المعارف قرآن لایدن، بر اساس آموزه‌های قرآنی گزارشی از جایگاه و حقوق زنان ارائه داده که به موجب برخی گزاره‌ها، زنان در جایگاهی پس از مردان قرار دارند و شخصیّت آنان نسبت به مردان، فرودست و نازل است. در حقیقت او مدّعی شده از نظر قرآن مردان برتر از زنان هستند. رودِد این دریافت را از ذکر زنان در میان یتیمان، کودکان و مردان ناتوان از جنگ (النساء/2-3)، "قوّامیّت" مردان (النساء/34)، "درجه" داشتن مردان (البقره: 228) و آفرینش زنان برای مردان (الشعراء/166) به دست آورده است. در پژوهش حاضر ابتدا مدّعای نویسنده با استناد به مقاله یاد‌شده نقل شد، سپس به تفسیر آیات مورد‌استناد او رجوع و نقطه نظرات مفسّران و اهل لغت ذیل آن آیات ارائه شد تا صحّت یا سقم آن ادعا بررسی و مداقّه شود. با مراجعه به نظر مفسّران و لغویان، این مهمّ به دست آمد که قوّامیت مردان و نیز "درجه" داشتن ایشان هرگز به معنای برتری و سلطه مردان به زنان نیست. البته گاه زنان حقوق و تکالیفی متمایز از مردان دارند که خاستگاه آن، تفاوت‌های جسمی و روحی ایشان است و هرگز به منزله برتری یک جنس بر جنس دیگر نیست. همچنین باتوجه به فضای نزول و سیاق آیات یاد‌شده، ذکر زنان در میان یتیمان و آفرینش ایشان برای مردان توجیهات معقول و منطقی دارد که هرگز با مدعای رودِد سازگار نیست.

وجود تاریخی محمد (ص) یک واقعیت است یا یک توهم؟ از جمله سؤالات و نتایج جسورانه و شکاکانهای است که از دهه هفتاد به بعد در بین جریان استشراقی تجدید گرا در پی تشکیک در منابع و مصادر اسلامی ظهور یافته و در پی آن نوشته‌هایی مستقل و پُر مخاطب در جهان غرب پیدا کرده است؛ اگرچه غالباً طرح این صنف مسائل در بادی امر به هدف و مقصود اصلی خویش نائل نمی‌شود لیکن روحیه تشکیک و تردید در سایر مبادی دین اسلام را در جامعه اسلامی تزریق می‌کند. در این نوشتار با روش تحلیلی توصیفی در تبیین کامل خاستگاه و فرایند شکل‌گیری دیدگاه تشکیکی انکاری در مورد شخصیت پیامبر اسلام , ضمن اشاره به ادله بنیادی این دیدگاه در تقریر نظریات همچون، عدم ذکر نام محمد در منابع خارجى معاصر با صدر اسلام، بی‌اعتباری و تاریخ نجات بودن میراث روایی اسلامی، ناسازگاری مشخصات جغرافیایی مکه کنونی با محل نشأت اسلام و پیامبرش، تعارض نتایج آزمایش‌های رادیو کربن نسخه‌های خطی قرآن با تاریخ سنتی, با رویکرد تاریخ تطبیقی و روش اقناع و جدل با تکیه‌بر چندین روایت معتبر از تاریخ جهانی معاصر با صدر اسلام به‌طور صریح واقعیت تاریخی ایشان مسجل می‌گردد و محلی برای شک و انکار باقی نمیگذارد.

یکی از مهمترین نظریه‌های مستشرقان تجدیدنظرطلب‌ شکل‌گیری تدریجی اسلام از یک دین توحیدی ابتدایی است که در دوره امویان در قالب اسلام پدیدار می‌شود. نوو و کورن در کتاب چهارراه‌هایی به اسلام: مبادی مذهب تازیان و حکومت ایشان به تبیین این نظریه بر اساس شواهد باستان‌شناختی و متون سریانی صدر اسلام پرداخته‌اند. یکی از محورهای اصلی این نظریه ایجاد شخصیت پیامبر (ص) در دوره عبدالملک‌بن مروان است و از این رو دین عرب‌ها را در این دوره «آیین محمدی» نام نهاده‌اند. نوشتار پیشِ رو به روش تحلیل تاریخی-انتقادی به ارزیابی این دیدگاه بر اساس متون سریانی صدر اسلام می‌پردازد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد نظریه نوو و کورن درباره پیدایش شخصیت پیامبر اسلام (ص) مبتنی بر روش علمی در بهره-گیری از متون سریانی مرتبط با دوره نخستین شکل‌گیری اسلام نیست، و تبیین نادرستی از این متون ارائه می‌دهد. در میان متون سریانی کهن، ‌گزارش سال 637، رویدادنامه سال 640، رویدادنامه خوزستان، رویدادنامه مارونی و کتاب نکات اصلی به حضرت محمد (ص) اشاره کرده‌اند، که سه متن نخست به طور قطعی پیش از دوره حکومت عبدالملک بن مروان نگاشته شده‌اند. متن چهارم نیز به احتمال زیاد متعلق به این دوره است. تاریخ نگارش متن پنجم تنها دو سال پس از آغاز حکومت عبدالملک است و حتی اگر دیدگاه نوو و کورن مبنی بر ایجاد شخصیت پیامبر (ص) را توسط عبدالملک را بپذیریم، بسیار بعید است که وی در این فاصله کوتاه از آغاز حکومتش توانسته باشد آن‌قدر سریع این کار را انجام دهد که در متون سریانی نیز انعکاس یابد.

رویکرد ساختارگرای نویورت بیانگر کاربست روش هم زمانی و در زمانی در کنار یکدیگر است. وی روش هم زمانی را در مطالعه قرآن روشی نارکارآمد می داند که قادر نیست روش تعامل قرآن با بافت رایج زمانش را تحلیل کندو در نتیجه یگانگی و خلاقیت قران را آشکار نمی سازد. رویکرد ساختارگرای نویورت همانند جرجانی در معناشناسی هم زمانی منحصر نمی ماند.وی ساختارهای ادبی سوره را در بستر و بافت تاریخی بررسی می کند و بدین طریق، کارکرد و هدف از‌آنها را تبیین می کند. محقق در این مقاله با بهره گیری از رویکرد توصیفی- تحلیلی نظریه ساختارگرای نویورت را تحلیل نموده است. نتایج تحقیق بیانگر این نکته است که وی همانند جرجانی با کاربست روش درزمانی ساختارها را در بستر و تاریخ شکل گیری شان مد نظر قرار داده است. از جمله ساختارهای ادبی که نویورت آنها را در بستر تاریخی و با توجه به بافت سوره بررسی کرده سجع و خوشه سوگندهای قرآن است. رویکرد نویورت بیانگر ابداعات و استقلال قرآن و نه اقتباسی و کپی بودن آن از منابع مقدس پیشین است.