جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت آموزه‌های قرآن از صدر اسلام تاکنون کانون توجه مسلمانان به ویژه اندیشمندان علوم قرآنی بوده و هست یکی از راه‌های پی بردن به این آموزه‌ها دقت در فنون بلاغی به کار رفته در آیات الهی است؛ از جمله این فنون «مجاز» است که با توجه به مفاد دلایل محکم باورمندان به آن، وجود آن در قرآن حتمی است و از آنجایی که وجود هریک از فنون بلاغی در قرآن حکمت خاصی دارد پرداختن به حکمت وجود مجاز در قرآن نیز اهمیت دارد و با توجه به جایگاه علمی علامه طباطبایی در جامعه تفسیری، پی بردن به این حکمت از دیدگاه ایشان به منظور فهم مدقانه آیات الهی ضروری است، از این‌رو این مقاله با بهره‌مندی از کتاب «المیزان فی تفسیر القرآن» و کتب تفسیری، لغوی و بلاغی و پردازش مطالب به روش توصیفی- تحلیلی به دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش اصلی است که «تحلیل دیدگاه علامه طباطبایی در مورد حکمت مجاز در قرآن چیست؟»؛ یافته‌های پژوهش نشان داد که علامه معتقد است: حکمت وجود مجاز در قرآن شامل بیان امور نامحسوس با امور محسوس، تفهیم به عموم مردم، سخن گفتن به زبان عرف، رعایت ادب گفتاری و پند دادن به بشر است.

ایده ایجاد دنیای اسلام یا همان تمدن بین‌المللی اسلامی، به‌عنوان پنجمین مرحله از فرآیند تحقّق اهداف اسلامی، جایگاه ویژ‌ه‌ای در اندیشه و بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای دارد. ایشان در بیانیه گام دوم انقلاب، تحقق این تمدن نوین را به‌عنوان آرمانی بزرگ و هدف نهایی انقلاب اسلامی معرفی کرده و آن را مقدمه‌ای برای «ایجاد تمدن نوین اسلامی و آمادگی برای ظهور» می‌داند. این نگاه، مبتنی بر امید به آینده و نقش فعال مسلمانان در ساختن تمدن نوین است؛ موضوعی که در آموزه‌های ادیان مختلف نیز جایگاهی بنیادین دارد. در راستای تبیین دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای به‌عنوان اندیشمند دینی در سه سطح فردی، اجتماعی و بین‌المللی، مقاله حاضر با روش توصیفی و تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای، می‌کوشد به این سوال پاسخ دهد که گام‌‌های بینشی و رفتاری تمدن‌ساز عصر ظهور در سطح بین‌المللی از منظر آیت‌الله خامنه‌ای چه تحلیل قرآنی و حدیثی دارد؟ یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که مهم‌ترین گام‌‌های بین‌المللی تمدن‌ساز، دارای دو بُعد «سلوک بینشی» و «سلوک رفتاری» است. در بُعد بینشی، ایمان به خدا و باور به تحقق وعده‌های الهی و در بُعد رفتاری، عبودیت، قدرتمندی و تبرّی، از مهم‌ترین گام‌های بین‌المللی، از منظر آیت‌الله خامنه‌ای در این عرصه شمرده شده که هر دو بُعد مؤیدات قرآنی و حدیثی دارد.

بازخوانی ظرفیت‌های بیانی قرآن کریم در مواجهه با چالش‌های هرمنوتیکی و فهم‌پذیری، ضرورتی انکارناپذیر است. در این میان، بلاغت اشاره به مثابه یکی از ظریف‌ترین شیوه‌های ایجاز، امکان کاوش در دلالت‌های غیر صریح و معنایابی لایه‌های پنهان گفتمان وحی را فراهم می‌آورد؛ عرصه‌ای که تاکنون کمتر به‌طور جامع و نظام‌مند بررسی شده است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که بلاغت اشاره در قرآن کریم چگونه از رهگذر ایجاز، به انتقال دلالت‌های غیر صریح و تعمیق لایه‌های معنایی گفتمان وحی یاری می‌رساند؟ پژوهش حاضر با هدف تبیین گونه‌شناسی، کارکردها و نقش ایجازی اشاره در آیات قرآن کریم، با روش توصیفی-تحلیلی و بهره‌گیری از رویکرد زبان‌شناختی و بلاغی، به واکاوی نمونه‌های قرآنی می‌پردازد. یافته‌ها نشان می‌دهد که بلاغت اشاره در قرآن، صرفاً یک شگرد بیانی موجز نیست، بلکه سازوکاری برای انتقال دلالت‌های غیرصریح، تعمیق لایه‌های معنایی، ایجاد پیوندهای درونی میان آیات، و برانگیختن قوه تدبر مخاطب است؛ امری که در نهایت ابعاد تازه‌ای از اعجاز بیانی و کارکرد تربیتی گفتمان وحی را آشکار می‌سازد.

مؤمن آل یاسین مشهور به حبیب نجّار، یکی از شخصیت‌های برجسته قرآنی است که عملکرد وی به‌عنوان الگوی مومنان در آیات ۱۳ تا ۲۹ سوره یس نقل شده و در ذیل این آیات احادیث زیادی نیز به وصف او پرداخته‌اند. مساله اصلی پژوهش این است که چه عناصر تاریخی و الگویی در شخصیت مؤمن آل یاسین قابل واکاوی است؟ روش تحقیق در این مقاله، روش تحلیل محتوای کیفی با بهره‌گیری از منابع تفسیری، تاریخی و روایی مرتبط با حبیب نجّار است. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از منابع موجود به این داده‌ها رسید که شهید سوره یس، بر اساس معیارهای قرآنی، نمادی برجسته از ایمان، اخلاص، شجاعت و مسئولیت اجتماعی به شمار می‌رود. پیشگامی وی در یاری‌رسانی به پیامبران، ابراز عاطفه و دلسوزی در دعوت، استفاده از استدلال‌های منطقی برای نفی شرک و تأکید بر انحصار قدرت الهی نشان‌دهنده‌ی روحیه‌ای فعال و متعهد اوست. وی با اثبات رسالت رسولان الهی بر پایه شواهد عقلانی، الگویی برای دعوت استدلالی محسوب می‌شود که از یک طرف با تبدیل ایمان شخصی به کنش اجتماعی مسئولانه، مسئولیت‌پذیری خود را به نمایش گذاشت و از سوی دیگر با آمادگی برای شهادت و سپس شهادت و ورود بی‌درنگ به بهشت برزخی و آرزوی آگاهی قومش از فیض الهی، نوع دوستی خود را نشان داد. همچنین، حبیب نجار با ایستادگی در برابر نظام طاغوتی نمونه‌ای از مومنان پرشور و مبارز در عهد خود بود که می‌تواند الهام‌بخش مؤمنان امروز و آینده باشد.

مفهوم قرآنی إمساک آسمان‌‌ها و زمین (جهان آفرینش) مذکور در آیه ۴۱ سوره فاطر، یکی از مفاهیم کلیدی در فهم رابطه خداوند با جهان و بقای آفرینش است. این واژه در عرصه تفسیر قرآن، توجه مفسران را به نقش خدا در نگهداشت و استمرار هستی معطوف کرده و نشان‌دهنده‌ی چگونگی بازخوانی متن قرآنی در افق‌‌های فکری مختلف است. پرسش اصلی پژوهش این است: فهم مفسران از إمساک چگونه از معنای نگه‌داشت فیزیکی آسمان‌‌ها و زمین به معنای هستی‌بخشی و افاضه‌ی وجودی پیوسته تحول یافته است؟ روش تحقیق بر پایه‌ی تبارشناسی مفهومی و تحلیل محتوای کیفی سامان یافته است. یافته‌‌ها نشان می‌دهد که در تفسیر‌های آغازین کلامی، إمساک عمدتاً به معنای جلوگیری از فروپاشی جهان و نشانه‌ای از حلم و غفران الهی تبیین شده است؛ اما در تفسیر‌های فیلسوف‌مشرب، این مفهوم با یک دگرگونی بنیادی در چارچوب فکری، به‌عنوان علت نگه‌دارنده وجود و خلقت مستمر معنا شده و بقای عالم را در هر لحظه وابسته به افاضه دائمی واجب‌الوجود می‌داند. برآیند تحقیق نشان می‌دهد که تحول معنایی إمساک، نمایانگر پویایی اندیشه تفسیری و توانایی قرآن در گفت‌وگو با افق‌‌های معرفتی گوناگون است. مفسران هر عصر، بر اساس نیاز‌های فکری و مبانی دانشی خود، معنای متن را استخراج کرده‌اند: متکلمان بر بُعد اخلاقی و اعتقادی آن تأکید کرده‌اند و فیلسوفان آن را در بستر مباحث وجودشناسی بازخوانی نموده‌اند. این روند، ظرفیت قرآن را برای ارائه‌ی تفسیری چندلایه، هم‌زمان اخلاقی، اعتقادی و فلسفی آشکار می‌سازد.

انسان مؤمن که دلبستگی چندانی به انگیزه‌های مادی و دنیوی ندارد، برای استمرار مسیر بندگی نیازمند انگیزه‌هایی اصیل و پایدار است؛ انگیزه‌هایی همسو با معارف دینی که شور و پویایی را در متن زندگی حفظ کند. در شرایطی که رسانه‌های معاصر با ترویج انگیزه‌های سطحی و زودگذر، ذهن و دل انسان‌ها را دربرگرفته‌اند، پرسش اصلی این پژوهش آن است که چگونه می‌توان الگویی انگیزشی برای جامعه ایمانی ارائه کرد که ضمن برخورداری از پشتوانه وحیانی، پاسخگوی نیازهای روحی و روانی انسان معاصر نیز باشد؟ این نوشتار با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه‌ای، به بررسی عوامل انگیزه‌بخش در سبک زندگی اسلامی پرداخته و ضمن تفکیک انگیزه‌های الهی، ولایی، روان‌شناختی و اجتماعی، صرفاً بر انگیزه‌های الهی متمرکز است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که عواملی چون معرفت خداوند، عشق الهی، خوف از عذاب، رضا به قضای الهی و احساس حضور در محضر ربوبی، نقش بنیادینی در جهت‌دهی رفتار و پایداری روانی مؤمنان دارند. این آموزه‌های معنوی ظرفیت آن را دارند که انگیزه‌هایی پایدار و تعالی‌بخش را در وجود انسان نهادینه کنند؛ انگیزه‌هایی که نه‌تنها با عوامل روان‌شناختی تعارضی ندارند، بلکه عمق‌بخش و جهت‌دهنده آن‌ها محسوب می‌شوند.