جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در شرایط کنونی که جوامع دینی، به‌ویژه شیعیان، با فشارهای ناشی از جهانی‌شدن، عرفی‌شدن مناسک و بحران معنا مواجه‌اند، بازخوانی نقش مکان‌های حافظه‌ای همچون عتبات عالیات ضرورتی نظری و تمدنی به شمار می‌رود. مسئله اصلی این پژوهش بررسی این نکته است که چگونه عتبات عالیات می‌توانند در برابر فرسایش معنا و گسست‌های هویتی، به بازتولید هویت جمعی شیعه کمک کنند. پرسش محوری آن است که مناسک و زیارت در کربلا و نجف از چه طریق و در چه سطحی می‌توانند حافظه فرهنگی را فعال کرده و انسجام روانی، تداوم تاریخی و بازآفرینی روایت‌های هویتی را تقویت نمایند. روش تحقیق به‌کاررفته در این مقاله کیفی و تحلیلی است و با رویکرد توصیفی-مفهومی، از چهارچوب نظری حافظه فرهنگی یان آسمن، مفهوم مکان حافظه پیر نورا، و روایت هویتی پل ریکور بهره گرفته است. تحلیل اسناد تاریخی، متون نظری و شواهد آیینی، به‌ویژه مطالعۀ موردی آیین اربعین، امکان تبیین دقیق‌تری از جایگاه عتبات در فرایند انتقال معنا فراهم ساخته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که عتبات عالیات نه‌تنها به‌عنوان مکان‌های حافظه محور، حافظۀ تاریخی شیعه را زنده نگه می‌دارند، بلکه از طریق بازآفرینی آیین‌ها، تولید احساس تعلق و ایجاد شبکه‌های همبستگی فراملی، به یکی از مهم‌ترین منابع هویت‌ساز در تمدن اسلامی بدل شده‌اند. این نتیجه بیانگر آن است که توجه به ظرفیت حافظه‌ای و تمدنی عتبات، می‌تواند در برابر تهدیدهای ناشی از عرفی‌سازی و کالایی‌سازی آیین‌ها، راهبردی برای پایداری هویت شیعی باشد.

سفر به عتبات عالیات و زیارت قبور ائمه اطهار (ع) از دیرباز مورد توجه مسلمانان جهان به‌ویژه شیعیان بوده است و همواره مشتاقان اهل بیت (ع) در هر شرایط و با هر مشقتی خود را به آن بارگاه‌های نورانی می‌رسانند و در برابر آن ساحت مقدس، عرض ادب و ارادت می‌کنند. در این ارتباط، همواره نقش علما و مراجع عظام تقلید در ترویج و گسترش فرهنگ زیارت مهم بوده و موعظه‌ها و بیانات آنان در این باره،اثرگذار بوده است. در میان علما، نقش شیخ مرتضی انصاری، از زعمای شیعه و بزرگ‌ترین مرجع تقلید عصر خود، شایان توجه است. او با سکونت در جوار بارگاه ملکوتی امیرالمؤمنین (ع) و اشتغال به تحصیل و تدریس و پس از آن، مرجعیت عامه شیعه، از برکات زیارت روزانه و ارتباط معنوی بهره‌مند شد. در این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤال هستیم که شیخ انصاری به‌عنوان عالم برجسته زمانه خود چه گام‌های علمی و عملی در ترویج فرهنگ زیارت عتبات برداشته‌اند. رویکرد پژوهش حاضر توصیفی­_‌تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای است که با هدف بررسی اهمیت تبیین آموزه‌های اخلاقی و عرفانی زیارت از منظر شیخ مرتضی انصاری (ره) و اقدامات وی در راستای فرهنگ زیارت انجام می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد در سیره و منش زندگی ایشان، زیارت قبر مطهر امام حسین (ع) جایگاه ویژه‌ داشته است و بارها به شاگردان و مخاطبین خود، آن را توصیه می‌کرد‌ند. شیخ انصاری در دوران زعامت شیعه از احیاکنندگان زیارت اربعین بودند و اقداماتی مانند ساخت کاروان­سرا را در تسهیل این امر مهم انجام دادند.

نجف به عنوان یکی از مهم­ترین مراکز تمدن اسلامی ، در دوازده کیلومتری غرب رودخانه فرات بنا شده، ولی مکان نامطلوبی برای زندگی بسیاری از مردم بوده است. با این حال، پس از دفن حضرت علی(ع) این بیابان متروک به تدریج مورد توجه مشتاقان و ارادتمندان آن حضرت قرار گرفت. به تدریج و طی قرن­ها، مدارس و کتابخانه‌های متعددی در اطراف مقبره ساخته شد و نجف به مرکز آموزش الهیات و عقاید شیعه در تمدن اسلامی تبدیل شد. امروزه این شهر محل استقرار یکی از مهم­ترین مراکز آموزشی- مذهبی تمدن اسلامی به نام «حوزه علمیه نجف» می باشد. مقاله پیش­رو حول دو بحث است: اول به مبادی و وجوه پیدایش نجف در تمدن اسلامی پرداخته شده و به شکل­گیری آرامگاه امام علی(ع) در راستای بافت اولیه شهر نجف تمرکز دارد. بحث مهم­تر مقاله؛ تحول و تاثیرگذاری بافت حرم امام علی(ع) به مثابه دگرگونی بافت شهری نجف در تمدن اسلامی از زمان پیدایش تا دوره معاصر را مورد بررسی قرار می­دهد. مقاله حاضر بر این مسأله تاکید دارد که حرم و بارگاه امام علی(ع) تأثیر زیادی در دگرگونی تاریخی بافت شهری نجف داشته است. براین اساس، مقاله با رویکرد توصیفی- تحلیلی به دنبال پاسخی مستدل به این پرسش است که چه نسبتی بین بافت حرم امام علی(ع) با تحولات و تغییر بافت شهری نجف وجود دارد؟ به عبارت بهتر، بررسی تاریخی دگرگونی بافت کالبدی نجف - حرم و تاثیرگذاری حرم بر بافت شهری نجف در تمدن اسلامی(تا قبل از دوره معاصر) مسأله اصلی پژوهش حاضر است. رهیافت نهایی پژوهش آن­که ؛یکی از مهم­ترین عوامل رشد و درخشش نجف در تمدن اسلامی؛ مدنیت و مناسبات اجتماعی- فرهنگی واقع شده در آن متأثر از شکل­ گیری حرم می باشد.

علمای مشروطه­خواه در نجف اشرف سهم قابل توجهی در روند توسعه انقلاب مشروطه ایران داشته‌اند، به­طوری که نمی‌توان نقش برجسته آن‌ها را در مراحل مختلف این انقلاب سرنوشت‌ساز در تاریخ ایران نادیده گرفت. ارسال بیانیه‌ها، نامه‌ها و تلگراف‌های مختلف از سوی این علمای بزرگ، به­ویژه در دوران استبداد صغیر (۱۳۲۶-۱۳۲۷ ق) به­عنوان اعتراضی علیه حکومت استبدادی مطلقه خاندان قاجاریه، و نیز علیه وام‌های خارجی، وضعیت اقتصادی رو به وخامت، استفاده از خشونت و قساوت علیه رعایا و همچنین دفاع از مشروطه و مجلس ملی،ازعوامل مهم در گسترش مشارکت مردم ایران در روند حرکت مشروطه و تزلزل پایه‌های حکومت قاجاریه بود. بر این اساس، این مقاله قصد دارد تا نقش مکاتبات علمای نجف اشرف در حرکت مشروطه ایران را بررسی کرده و به سه سئوال زیر پاسخ دهد: 1. آیا مکاتبات این علمای نجف اشرف تاثیری در روند تحولات این انقلاب داشته است؟ 2 . مهم‌ترین انتقاداتی که این علمای بزرگ در نامه‌های خود مطرح کردند، چه بود؟ 3. تعامل و ارتباط علمای نجف با مشروعه­خواهانه و در رأس آنان با آیت­الله شیخ فضل­­الله نوری چگونه بود؟

حکومت عثمانی نخستین‌بار در عصر سلیمان قانونی به عراق دست یافت که با حضور سلطان در بغداد و زیارت مزار‌های مشاهیر مسلمانان همراه بود. عثمانیان پس از این­که عراق عرب را در عصر شاه عباس اول از دست دادند، تلاش‌هایی برای باز‌پس‌گیری آنجا انجام دادند که سرانجام، در عصر مراد چهارم بار دیگر بر عراق دست یافتند که با حضور سلطان عثمانی در آن­جا و توجه مجدد به مزار معاریف اهل تسنن همراه بود. با نگاه به این­که عثمانیان داعیۀ رهبری جهان اسلام و دفاع از اسلام را داشتند و نیز آنان با رویکرد تسامح و تساهل نسبت به دیگر ادیان و مذاهب خود را محبّ اهل‌بیت (ع) می‌دانستند، در این پژوهش کوشش شده است تا با رویکرد توصیفی- تحلیلی و منابع کتابخانه‌ای و نیز با تکیه بر منابع ترکی عثمانی سهم مستقیم سلاطین حاضر در عراق در بازسازی اماکن شیعی بررسی شود. یافته‌های پژوهش نشان داد که باوجود ادعای پژوهشگران در بناسازی سلطان عثمانی برای اهل‌بیت (ع) و نیز داعیۀ سلاطین عثمانی در ارادت به اهل‌بیت (ع)، غالب توجه آنان به بازسازی مقبره‌های معاریف اهل تسنن معطوف بوده و اقدام برجسته‌ای در بازسازی عتبات نداشته‌اند و معدود اقامات انجام شده در این دوره را باید سهم والیان محلی برشمرد.